به گزارش برنا از مرکزی ، در دل دهستان سهده بخش مرکزی شهرستان اراک،روستای ضامنجان که در گذشته با نام «زامنگان» (به معنای سرزمین حاصلخیز) شناخته میشد، با پیشینهای تاریخی و طبیعتی سرسبز، امروز در تقابلی سخت میان فراموشی و بازیابی هویت ایستاده است.
این روستا که در سال ۱۴۰۱ از سوی سازمان یونسکو به عنوان «روستای دوستدار کتاب» انتخاب شد، اکنون با چالشهای زیستمحیطی و زیرساختی عمیقی دست و پنجه نرم میکند که بقای آن را نشانه رفته است.
موقعیت استراتژیک و پتانسیل گردشگری منحصربهفرد
ضامنجان از یک مزیت جغرافیایی کلیدی برخوردار است:این روستا نزدیکترین روستا به شهر اراک محسوب میشود و در عین حال، محل عبور و مرور ساکنان بیش از ۳۰ روستای اطراف است. این موقعیت، آن را به یک کانون ارتباطی طبیعی و پُرتردد تبدیل کرده است. این روستا با دارا بودن رودخانه، کوهستان، تپههای سرسبز و درختان کهن، ظرفیتی بینظیر برای تبدیل شدن به یک مرکز گردشگری و تفریحی خانوادگی دارد. ایجاد امکاناتی مانند رستورانهای بومی، مسیرهای کوهنوردی و پیادهروی، و سایتهای چادرزنی میتواند پاسخگوی نیاز خانوادههای شهرنشین و گردشگرانی باشد که به دنبال مقصدی نزدیک و بکر هستند. البته، بهرهبرداری از این ظرفیتها نیازمند مدیریت هوشمندانه، برنامهریزی دقیق و اخذ مجوزهای لازم برای حفظ محیط زیست و توسعه پایدار است.
سوغات فرهنگی و کشاورزی در سایه خشکسالی
خشکسالی در سال های اخیر ، سوغات فرهنگی و محصولات کشاورزی این روستا را تحتالشعاع قرار داده است.
یکی از نمادهای فرهنگی ضامنجان، «گیوه»های دستباف و ظریفی است که توسط زنان توانمند این روستا با نقشهایی اصیل بافته میشود. کشاورزی، ستون فقرات اقتصاد روستاست. خاک حاصلخیز این منطقه، علاوه بر گردو و بادام مرغوب، میوههای متنوعی مانند زردآلو، آلو سیاه، گیلاس، آلبالو، هلو، سیب و گلابی را پرورش میدهد. در بخش زراعی نیز کشت گندم، جو، لوبیا، نخود، باقلا، بادمجان و انواع سبزیجات از رونق تاریخی برخوردار است. زنان ضامنجان در تولید عسل، مربا و ترشیجات نیز مهارت دارند.
با این حال، در سالهای اخیر بحران کمآبی و خشک شدن قناتها، باغداری و کشاورزی در این منطقه را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
یکی از اهالی روستا تأکید میکند که آب چاههای عمیق تنها کفاف کشاورزی اصلی را میدهد و برای باغداری کافی نیست، به طوری که تمام باغات قدیمی روستا خشک شدهاند یا در حال نابودی هستند. در کنار کشاورزی، دامداری و دامپروری نیز همواره یکی از مشاغل اصلی اهالی بوده است. در سالهای گذشته پرورش اسب، بز، گاو و گوسفند و همچنین طیوری مانند غاز، اردک، مرغ و خروس بین اهالی مرسوم بود و امروز نیز دامداری سنتی ادامه دارد.
مشاغل و صنایع دستی سنتی: از نجاری تا سفالگری
مردم ضامنجان در گذشته از مهارتهای دستی متنوعی برای گذران امور زندگی بهره میبردند.ساخت آجر و خشت، نجاری، کفاشی، ریسندگی و خیاطی از مشاغل رایج و ضروری بود. فراتر از این، صنایع دستی غنیای در این روستا رونق داشت که امروزه بسیاری از آنها کمرنگ شدهاند. این هنر صنایع شامل سفالگری، بافندگی لباسهای محلی، معرقکاری، منبتکاری روی چوب، تولید مواد لبنی سنتی و خشککردن میوه به روشهای اصیل میشده است. این مهارتها نهتنها نشاندهنده خوداتکایی جامعه، بلکه گواهی بر ذوق و خلاقیت نسلهای گذشته است و پتانسیل عظیمی برای احیا در قالب گردشگری تجربهمحور و کارگاههای آموزشی دارد.
مردم این روستا خانهها و ساختمانهای خود را با سنگ، خشت و چوبِ خودِ منطقه میساختند و اکثر خانهها دارای حیاط بزرگ، طویله، انبار علوفه، انبار آذوقه و تنور نانپزی بودند. متأسفانه در سالهای اخیر برخی از این خانههای قدیمی تخریب شده و به جای آنها آپارتمانسازی رواج یافته است.
تاریخ زیرپا و دارو در کوهساران
ضامنجان از نشانههای تمدن قدیمی نیز بهره میبرد.قناتهای قدیمی که روزگاری شریان حیات کشاورزی منطقه بودند، بخشی از هویت تاریخی و مهندسی این سرزمین به شمار میروند. همچنین کوهستانهای اطراف روستا، رویشگاه انواع گیاهان دارویی خودرو است که دانش بومی در مورد خواص آنها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در گذشته، طب سنتی رایج بوده و بیماریها عمدتاً با گیاهان دارویی، میوهها و سبزیجات درمان میشدند.
ابهام در قدمت و نیاز به پژوهش جدی
در حالی که شکوه قناتهای کهن و معماری خانههای سنتی روستا گواهی بر پیشینهای طولانی است،تاریخ دقیق شکلگیری سکونت در ضامنجان در هالهای از ابهام قرار دارد. برخی منابع و شواهد محلی، نام این روستا و نشانههای تمدنی آن را به دوران باستانیتر همچون عهد ساسانیان نسبت میدهند، در حالی که روایتهای دیگر، شکلگیری آن را به ادوار متأخرتر مرتبط میدانند. نکته حائز اهمیت آن است که مطالعات باستانشناسی جامع و جدیدی برای روشنکردن این زوایای تاریک انجام نشده و اگر هم پژوهشی صورت گرفته، در دسترس عموم قرار نگرفته است. با این حال، نوع معماری برخی بناهای قدیمی و کشف ابزارهای سنتی پخت نان و کشاورزی در محدوده روستا توسط اهالی، نشانههایی هستند که از چشمان کارشناسان دور نمانده و میتواند قدمت سکونت در این منطقه را به بیش از دو هزار سال پیش برساند. فقدان مطالعه هدفمند از سوی دستگاههای متولی میراث فرهنگی به معنای از دستدادن فرصتی تاریخی برای شناخت حلقهای از تمدن دیرپای ایرانزمین است. کاوشهای علمی نه تنها میتواند رازهای گذشته ضامنجان را آشکار کند، که قادر است هویت تاریخی این روستا را به سرمایهای برای جذب گردشگری پژوهشی و توسعه پایدار تبدیل نماید.
هویت اجتماعی، دینی و فرهنگی ریشهدار
بافت اجتماعی روستا نیز جالب توجه است.اکثر ساکنان این روستا دارای نامهای خانوادگی اصیل و شناختهشدهای چون همتی، صوفی، لطیفی، حسینجانی، ساربانی، ذولفلی، میریغوبی، سلیمی، رضایی، عباسی و براتی هستند. افزون بر این، هیأتهای مذهبی قدیمی روستا که سابقهای دیرینه دارند، تجلیگر ارادت خاص مردم این دیار به اهل بیت (ع) هستند. این روستا در عرصه فرهنگ مکتوب نیز پیشینهای غنی دارد؛ کتابخانه عمومی ولیعصر ضامنجان با قدمتی از سال ۱۳۵۰ و دارا بودن حدود پنج هزار جلد کتاب، مرکزی برای ترویج کتابخوانی به ویژه در میان کودکان و نوجوانان بوده است. همچنین، پل تاریخی هفتچشمه (مربوط به دوره پهلوی اول) که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، به عنوان لوکیشن فیلم سینمایی «خط آتش» در دهه هفتاد، برای سینمای ایران خاطرهانگیز است. مردم ضامنجان به زبان ترکی صحبت میکنند.
این روستا بیش از ۳۰ شهید به انقلاب اسلامی ایران تقدیم کرده است ، در حوزه نیکوکاری ، ده ها نفر از خیرین کشور و استان از این خطه بوده و در یک فقره یک خیر
بیمه ۲۵۰ روستایی را بیش از ده سال است که پرداخت میکند.
عدم حمایت سازمانی، آلودگی صنعتی و پتانسیلهای تحققنیافته
با وجود همه این داشتههای غنی،ضامنجان در طول دههها هرگز نگاه حمایتی مناسبی از سوی ادارات استان دریافت نکرده است. این روستا با دارا بودن طبیعت بکر، قناتهای قدیمی، پل تاریخی، هنرهای دستی متنوع و عنوان روستای دوستدار کتاب یونسکو، میتوانست به یک قطب گردشگری و بومگردی تبدیل شود. متأسفانه این پتانسیلها عمدتاً نادیده گرفته شدهاند. تنها در سالهای اخیر پروژههایی مانند «دالان سبز» برای تبدیل ضامنجان به «روستای سبز» شهرستان اراک کلید خورده است. با این حال، تهدیدهای جدیتری نیز روستا را احاطه کرده است: آلودگی هوای شدید ناشی از فعالیت پتروشیمی، پالایشگاه و نیروگاه اراک مستقیماً به سمت روستا هدایت میشود. از سوی دیگر، جاده باریک و پرخطر منتهی به معدن شمسآباد و زیرساختهای فرسوده آبی از دیگر مشکلات پیشروی مردم هستند. نکته تلخ این است که با وجود صنایع بزرگ اطراف، زمینه اشتغال مناسبی برای جوانان روستا ایجاد نشده و آنها تنها شریک آلودگی هستند.
تأثیر آلودگی صنعتی و خواستههای مردم
ساکنان روستا،از معضل آلودگی صنعتی و پیامدهای آن به شدت گلهمندند. یکی از اهالی در گفتوگوی مستقیم میگوید: «در سالهای اخیر بیماری سرطان در روستا زیاد شده که به باور ما، دلیل اصلی آن وزش باد از سمت شازند (مکان استقرار پتروشیمی و صنایع سنگین) و انتقال آلودگی به این منطقه است.» این اظهارنظر، نگرانی عمومی از تأثیر مستقیم آلایندهها بر سلامت را نشان میدهد.
در مواجهه با این چالش، برخی اهالی راهحلهای عملی و جبرانی را مطرح میکنند. یکی دیگر از ساکنان ضمن اشاره به وضعیت نامناسب زیرساختها، خواستار اقدام مشخصی شد: «ما از مسئولان میخواهیم که با اختصاص حق آلایندگی صنایع اطراف، برای بهبود زیرساختهای روستا اقدام کنند؛ زیرساختهایی مانند آسفالت معابر، روشنایی جاده، بازسازی لولهکشی فرسوده آب، احیا و تعمیر چاهها و قناتهای حیاتی و ساخت پایگاه اورژانس.» این درخواست، بیانگر مطالبهای قانونی برای تبدیل تهدیدهای زیستمحیطی به فرصتی برای توسعه و بهبود کیفیت زندگی در روستا است.
فرزندان برومند و ظرفیتهای انسانی
این روستادهها فرزند برومند در قالب پزشک، معلم، ورزشکار، نویسنده، صنعتگر، کارمند، مهندس، کشاورز و دامپرور به جامعه تقدیم کرده است. نسلهای بعدی نیز در عرصههایی مانند طلاسازی، تولید فنس و توری، معماری و تولید پوشاک فعال شدهاند.
در قرن های گذشته این روستا دارای مکتب خانه بوده و مراحل آموزش خواندن و نوشتن قرآن و احادیث را به مردم این روستا و علاقمندان به روستاهای اطراف نیز منتقل میکرده است .
گواه این موضوع وجود ده ها سالمند باسواد در این روستا است که با سنین نزدیک به هشتاد ، نود و صد سال دارای سواد خواندن و نوشتن و قرائت قرآن هستند.
چشمانداز آینده: گردشگری، کلید توسعه پایدار
مهاجرت جوانان،بزرگترین تهدید برای آینده این روستاست. در صورت حمایت واقعی، ضامنجان میتواند به عنوان یک منطقه گردشگری و بومگردی نمونه احیا شود. این احیا میتواند مشاغل جدیدی در حوزههای راهنمایی تور، مدیریت اقامتگاهها، فروش محصولات محلی و صنایعدستی ایجاد کند. ایجاد این مشاغل نه تنها مانع از مهاجرت بیرویه خواهد شد، بلکه باعث حفظ و انتقال فرهنگ اصیل، هنرهای دستی و آیینهای محلی به نسلهای بعد میشود. احیای هنرهایی مانند گیوهبافی و سفالگری در قالب کارگاههای آموزشی-تجربی میتواند به جذابیت گردشگری روستا بیفزاید.
سخن پایانی
ضامنجان(زامنگان) تابلویی زنده از تضادهاست: از یک سو، تعهد اجتماعی و فرهنگی ساکنانش (از هیأتهای مذهبی دیرپا تا کتابخوانی بینالمللی) و از سوی دیگر، چالشهای زیستمحیطی و زیرساختی که بقای فیزیکی روستا را تهدید میکند. این روستا با ترکیبی کمنظیر از تاریخ، هنر دستی، نیروی انسانی کارآمد و افتخارات فرهنگی، سرمایهای ملی است. نجات این سرمایه، نیازمند عزمی فراتر از شعار و پروژههای مقطعی است. حمایت جدی در توسعه زیرساختهای گردشگری، مقابله با آلودگی صنعتی، بازاریابی هوشمندانه و سرمایهگذاری در زنجیره ارزش محصولات محلی، میتواند ضامنجان را از مرز فراموشی بازگردانده و به الگویی برای توسعه پایدار روستایی تبدیل کند. الگویی که هم جوانانش را حفظ میکند، هم فرهنگش را زنده نگاه میدارد و هم درس همزیستی با طبیعت را به همگان میآموزد.
نویسنده: رضابراتی