علت استقبال از شِنگ و مُچه در چهارمحال و بختیاری چیست؟

به گزارش برنا؛ هر ساله در فصل بهار با زنده شدن دوباره زمین و طبیعت، گیاهان کوهی خودرو در چهارمحال و بختیاری رنگ و بوی تازه‌ای به سفره‌های مردم می‌دهند و مردم محلی و گردشگران با حضور در دامن دشت و کوه اقدام به برداشت این گیاهان می‌کنند.

شرایط اقلیمی چهارمحال و بختیاری محل مناسبی برای رشد بسیاری از گیاهان دارویی و سبزی‌های کوهی خوراکی است.مردم استان با شناخت گونه‌های گیاهی، ارزش غذایی، عطر و طعم متفاوت و خواص هریک از آنها هر سال در فصل بهار به دامن کوه رفته و ضمن گشت و گذار به چیدین این گیاهان می‌پردازند.

از مهمترین گیاهان و سبزی‌های کوهی و محلی استان که در فصل بهار رشد می‌کند، می‌توان به کَنگر، شِنگ، مُچه، بون‌سرخ، موسیر، سیر کوهی، کاردین، آویشن، تره کوهی، سیردینگ، ریواس و کلوس یا کرفس کوهی اشاره کرد.

استفاده تازه از این سبزی‌ها در غذا به ویژه در طبخ آش و خشک کردن آن برای فصول دیگر سال بسیار متداول است.

در این میان طبخ آش با سبزی کوهی شِنگ و مُچه طرفداران زیادی در استان دارد و این سنت مردم محلی استان سبب شد تا مهارت طبخ آش شنگ و مچه در سال گذشته به عنوان اثر ناملموس در ردیف آثار ملی ثبت شود.

مهارت طبخ آش شِنگ و مُچه

یک مدرس آشپزی و مربی صنایع غذایی در خصوص نحوه طبخ آش شِنگ و مچه گفت: این آش همانند دیگر آش‌ها با سبزی و حبوبات طبخ می‌شود که نوع سبزی این آش از شنگ و مُچه گیاهان رویشی در فصل بهار است.

نرگس کریمیان افزود: در ابتدا حبوبات را با آب درون یک قابلمه ریخته می‌شود و روی حرارت ملایم قرار می‌گیرد تا بپزد و از سوی دیگر سبزی‌ها را شسته و خرد کرده و زمانی که حبوبات نیم پز شد سبزی به بقیه مواد اضافه می‌شود.

وی ادامه داد: شنگ نسبت به مچه دیرپز تر است برای همین زودتر به مواد اضافه می شود تا خوب بپزد و می‌توان مواد پیاز داغ را که به طور معمول برای همه آش‌ها استفاده می‌شود داخل آش ریخت و بخشی از آن را برای تزیین روی آش نگه داشت.

این بانوی اهل چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: آش را تا زمانی که خوب جا بیفتد روی حرارت قرار می‌دهیم و پس از آن می توان آش را با کشک و پیاز داغ تزیین و میل کرد.

خواص دارویی شِنگ و مُچه

عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه شهرکرد نیز در خصوص گیاه‌شنایی و خواص این گونه‌های گیاهی گفت: گیاهان و سبزی‌های کوهی علاوه‌ بر اینکه لذیذ هستند و مصرف غذایی دارند بلکه دارای خواص دارویی نیز هستند.

علی‌اصغر نقی‌پور افزود: در مجموع هشت هزار و ۴۷۵ گونه گیاهی در کشور شناسایی شده است که از این تعداد ۲ هزار و ۳۸۸ گونه آندمیک یا انحصاری ایران است.

وی تصریح کرد: در چهارمحال و بختیاری نیز حدود یک هزار و ۴۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که نزدیک به ۴۰۰ گونه آن گیاهان دارویی و معطر هستند که از این تعداد گونه شناسایی شده حدود ۲۰۰ گونه آن دارای اطلاعات جامع کاربردی دارویی است.

این عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد در خصوص گیاه‌شناسی گونه شِنگ، گفت: بر اساس آخرین یافته‌های علمی شِنگ که نام علمی آن Tragopogon است دارای ۲۵ گونه در ایران است که از این تعداد ۹ گونه آن انحصاری ایران است و در هیچ کجای دنیا رشد ندارد.

نقی‌پور ادامه داد: زاگرس و به خصوص استان چهارمحال و بختیاری یکی از خاستگاه‌های اصلی رویش این گیاه دارویی و غذایی است، یکی از گونه‌های مهم این جنس، شِنگ بختیاری با نام علمی Tragopogon bakhtiaricus است که جزو گونه‌های انحصاری کشور است، مردم منطقه زاگرس و به خصوص این استان، در اوایل فصل بهار برگ تعدادی از گونه‌های شنگ از جمله Tragopogon graminifolius را برداشت و مورد استفاده قرار می‌دهند.

وی با اشاره به خواص دارویی گیاه شِنگ، اظهار داشت: این گونه گیاهی خواص ضدباکتریایی دارد و مطالعات متعددی در این خصوص انجام شده است، همچنین مشکلات گوارشی را مداوا کرده، التیام‌دهنده زخم است و خواص دارویی فراوانی دارد.

این استادیار مهندسی طبیعت دانشگاه شهرکرد به خواص گیاه مُچه با نام علمی Lepidium draba (Cardaria draba)نیز اشاره کرد و گفت: مطالعات موجود نشان می‌دهد این گونه ترکیبات ارزشمندی به نام سولفوروفان داشته که خاصیت ضدمیکروبی دارد.

نقی‌پور ادامه داد: این گیاه ضدسرطان است و از امراض گوارشی جلوگیری کرده و کاهنده فشار خون است وهمچنین برای جذب فلزات سنگین نظیر روی، سرب، منگنز و آهن نیز کاربرد دارد، ساقه‌های مچه منبع غنی از پروتئین است و به همین سبب است که با رویش این گیاه در فصل بهار از گذشته مردم بومی مناطق مختلف استان علاقه زیادی به چیدن و مصرف آن دارند.

وی افزود: با این وجود باید گفت مُچه به عنوان یک گونه گیاهی مهاجم در دنیا محسوب می‌شود و در اروپا و آمریکا به مزارع کشاورزی آسیب وارد می‌کند اما در غرب آسیا و ایران گونه ای بومی شده است و مصارف خوراکی و دارویی دارد.

این عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه گونه‌های گیاهی شِنگ و مُچه گونه‌هایی چندساله هستند، تصریح کرد: به این معنا که رویش این گیاهان به طور عموم دائمی و پایا است و بنابراین برداشت غیراصولی از آنها موجب از بین رفتن گیاه شده و بهره‌برداری از آن در سال‌های بعد را غیرممکن می‌کند.

نقی‌پور در خصوص نحوه اصولی برداشت این گونه‌های گیاهی اظهار داشت: نحوه جمع‌آوری گونه‌های چندساله باید با فاصله از زمین باشد یعنی با ریشه از زمین خارج نشوند و قسمتی که برداشت می‌شود دست‌کم چند سانتی‌متر از خاک فاصله داشته باشد.

وی در خصوص مدت زمان رویش گونه گیاهی شنگ و مچه نیز گفت: مدت زمان رویش این گیاهان در مناطق مختلف اقلیمی تا حدودی متفاوت است اما به طور کلی در فصل بهار رویش دارند.

این عضو هیات علمی دانشگاه نحوه برداشت گیاهان کوهی را موضوع مهمی دانست و گفت: برداشت زیاد گیاهان دارویی از مراتع و جنگل‌ها یکی از مسائل مهم در حوزه حفاظت محیط زیست و مدیریت منابع طبیعی است که نیاز به توجه ویژه دارد.

نقی‌پور ادامه داد: گیاهان دارویی به عنوان یکی از ثروت‌های طبیعی هر منطقه، نقش بسیار مهمی در درمان بیماری‌ها و حفظ سلامتی انسان‌ها دارند اما برداشت بی‌رویه و غیرقانونی این گیاهان می‌تواند به شدت بر موجودات زنده و محیط زیست تأثیر منفی بگذارد.

وی با تاکید بر اینکه برداشت بیش از حد می‌تواند منجر به کاهش و یا انقراض گونه‌ها در طبیعت شود، اظهار داشت: این امر به طور مستقیم بر تنوع زیستی و استفاده‌های آینده از این گیاهان تاثیرگذار است.

به گفته این استاد دانشگاه از جمله راهکارهایی برای مقابله با برداشت زیاد گیاهان دارویی می‌توان به آموزش و اطلاع‌رسانی به جامعه در مورد اهمیت حفاظت از این گیاهان و ایجاد قوانین و مقررات سختگیرانه‌تر اشاره کرد. همچنین، توسعه کشت و پرورش مستقیم گیاهان دارویی در مزارع و باغات می‌تواند به کاهش فشار بر منابع طبیعی کمک کرده و در عین حال نیازهای بازار را تامین کند.

نقی‌پور افزود: البته هنوز برخی از گونه‌های گیاهی نیز وجود دارد که با وجود اینکه ممکن است اهمیت دارویی داشته باشند اما ناشناخته مانده و تحقیقات علمی در مورد آن‌ها انجام نشده است از همین رو باید در حفظ این گونه‌ها نیز اهتمام ورزید.

وی تصریح کرد: همچنین باید به این نکته اشاره کرد که متاسفانه در سال‌های اخیر، مراتع و جنگل‌های استان به شدت در معرض تخریب قرار گرفته‌اند و بسیاری از گونه‌های گیاهی ارزشمند آن رو به نابودی گذاشته است.

 چهارمحال و بختیاری از آنجا که یکی از مرتفع‌ترین استان‌های ایران است و آب و هوایی کوهستانی دارد از نظر پوشش گیاهی و به دنبال آن گیاهان دارویی بسیار غنی است.

ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی این استان، نوع خاک، بارش، دمای هوا و مکان جغرافیایی و ارتفاعات شرایطی را پدید آورده است که این استان را به یکی از مهمترین رویشگاه‌های گیاهان دارویی در کشور تبدیل کرده است.

۸۷ درصد مساحت این استان کوهستانی است و بنابر یافته‌های موجود تاکنون بیش از یک هزار و ۴۰۰ گونه گیاهی در آن شناسایی شده است که از این تعداد ۴۰۰ گیاه جنبه دارویی، خوراکی و صنعتی دارد و ۲۷ گونه خاص این استان است و در هیچ یک از مناطق دنیا رشد نمی کند.