به گزارش خبرگزاری برنا از مشهد، ابوالفضل مکرمی‌فر امروز سه شنبه 10 تیرماه 1399 با اعلام این خبر افزود: «کارخانه قدیمی نخریسی مشهد از جمله میراث صنعتی شهر مشهد ویکی از مهم ترین نمونه های بجای مانده ازدوره آغاز صنعتی شدن در زمان پهلوی اول در ایران است که معماری آن نیز برگرفته از شیوه های ساختمانی کارخانه های صنعتی است.»
او گفت: «برابر ماده واحده قانون ثبت آثار ملی مصوب اول آبان ماه 1352 مجلس شورای ملی دولت می تواند آثارغیرمنقولی را که از نظر تاریخی یا شئون ملی واجد اهمیت باشد ، صرفنظر از تاریخ یا پیدایش آن با تصویب شورای عالی (وزارت میراث فرهنگی،صنایع دستی وگردشگری) در عداد آثار ملی مذکور در قانون مزبور به ثبت برساند.»
او اظهار کرد: «کارخانه قدیمی نخریسی در شهر مشهد و در چهارراه نخریسی، تقاطع خیابان هفده شهریور و فدائیان اسلام قرار دارد..»
او ادامه داد: «کارخانه نخریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ‌ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشین‌آلات مختلف نخرییسی و نساجی بوده است. تاسیس این کارخانه درسابقه اقتصادی شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود هزار نفر کارگر، به‌طور مستقیم سهم عمده‌ای در زمینه اشتغال بوجود آورده بود.»
مکرمی‌فر تصریح کرد: «در تیر ماه 1310 خورشیدی، نامه‌ای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون می‌رسد که «حسب‌الامر باید کارخانه نخریسی و پارچه‌بافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ پنجاه هزار تومان از محل حق‌التولیه پرداخت شود و از جانب آستان قدس رضوی پنجاه هزار تومان و بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود صدهزار تومان بایستی مشارکت شود. بنابراین مبلغ دویست‌هزارتومان سرمایه شرکت نخریسی بود که صد هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه می شد تا کارخانه را دایر شود و بانک ملی مامور انجام این کار شد.»
او گفت: «در سال۱۳۱۳ش. پس از ورود سلمان خان اسدی، مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عده‌ای از تجار مشهد تصمیم می‌گیرند شرکت کارخانه نخریسی را با سرمایه پانصد و پنجاه هزار تومان تاسیس کنند و قرار شده که مبلغ سیصد هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست و پنجاه هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.»
وی تصریح کرد: « هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: «برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی ، مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد » تاسیس می‌شود.»
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشرگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره صاحبان اولیه این اثر تاریخی اظهار کرد: «در سال۱۳۱۱، صاحبان سهام کارخانه نخریسی خراسان ۴۶ نفر که تعدادی از آنها عبارتند از: تیمورتاش، اسدی، وهاب‌زاده، قریشی، کافی، صولت‌السلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و... بودند.»
مکرمی‌فر افزود: «شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه ۱۳۱۳ خورشیدی در مشهد تحت شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید و مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۱۶انجام شد.»
او گفت: «در این کارخانه در سال ۱۳۳۶حدود ۷۸۱ نفر کارگر، ۸نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و ۶۴نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بوده‌اند؛ همچنین این کارخانه دارای ۱۰۸۶۴ دوک ریسندگی و ۱۵۰ دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخریسی یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال ۱۳۵۰ حدود۱۱۸۰نفر در کارخانه اشتغال داشته‌اند.»
مکرمی فر اظهار کرد: مستخدمین خارجی کارخانه نخریسی و نساجی تا سال ۱۳۱۷ سه نفر به اسامی هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس، ویلیام فن فوکس هنگری تبعه مجارستانی و پستونجی می‌ستری تابعیت انگلیس بوده اند البته نصاب دیگ های بخار کارخانه مهندس لئوپولز کورتس بوده است.
او تصریح کرد: با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بررسی های جدی نسبت به برنامه ریزی، بازسازی و توسعه کارخانه توسط مدیریت وقت به عمل آمد و طرح هایی جهت اجرا در محل کارخانه مشهد تهیه شد که در اولین اقدام ماشین آلاتی در سال های 1361، 63 و 65 خریداری و آخرین آن ها در سال 1367 در خط تولید و پس از دو پروژه در رابطه با مدنیزه ماشین آلات ریسندگی کارخانه بوده است. همچنین این کارخانه در چهار دوره، به کارگرانش زمین‌های250 و 150مترمربعی واگذار کرده است که عامل پیدایش محله کوی کارگران و شهرک انقلاب شده است.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی به سوابق و اسناد تاریخی اشاره کرد و گفت: «کارخانه نخریسی مشهد در تاریخ15/4/1385 رسما تعطیل و خط تولید آن به کارخانه نیشابور منتقل شد که در شهریور1383 افتتاح شده بود. در ادامه با رویکرد جدید آستان قدس رضوی در استفاده از موقوفات، ساختمان کارخانه نخریسی به «موزه زنده زیارت» تبدیل شد.موزه‌ای که در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی گشایش یافت.»
هم چنین محمود طغرائی مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره مشخصات این اثر تاریخی اظهار کرد: «وسعت این کارخانه 66000 مترمربع و زیربنای آن25هزار مترمربع است. سفارش ماشین‌آلات نخریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان۱۰۱۲۰ دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد »
او با بیان این که کارخانه نخ ریسی به 5 قسمت مجزا تقسیم تقسیم و تفکیک شده است، افزود: بخش تأسیسات که در شمال غربی سایت کارخانه قرار دارد پس از ورود به این بخش با یک سرسرای مسقف به ارتفاع ۲ طبقه رو به رو می‌شویم که محل قرار گیری دیگ های بخار است و در حال حاضر نیز این کاربری ادامه دارد. هنوز توربین های برق در مواقع قطع برق، برق اضطراری مجموعه را تامین می کنند. این قسمت به همراه نمای بخش طاق زنی، هنوز به همان شکل گذشته خود باقی مانده است. دیوارهای این بخش بیشتر ۸۰ سانتی متر قطر دارند و شامل آجر و ملات ساروج است و سقف اکثر نقاط، تر و پروازی است.»
او ادامه داد: «قسمت طاقه زنی که در شمال کارخانه و در سمت راست تاسیسات قرار دارد یکی از شاهکارهای مجموعه کارخانه نخ ریسی خسروی، همین قسمت است. این بخش، یک فضای باز با ستون های متعدد است که به امر طاقه زنی و اتو کشی و ... اختصاص داشته است. جزییات سقف و ستون ها بسیار جالب توجه است.»
طغرایی افزود: «قسمت ریسندگی که در شرق سایت و در جلو بخش طاقه زنی قرارداشته ، بخش ریسندگی از یک سمت به وسیله سرسرای ورودی و بخش اداری به محوطه ورودی متصل می شود و از سمت دیگر به وسیله حلاج خانه و بارانداز به محوطه پشتی و از پایین به سمت انبار طاقه زنی متصل می شود. جزییات سقف این بخش بسیار جالب توجه است. از طرفی بحث نور گیری خاص این فضا مطرح است (با توجه به وسعت این فضا، نورگیری از دیوارها نمی تواند تأمین کننده روشنایی کل مجموعه باشد و ناچار باید از نورگیر سقفی استفاده کرد و از طرفی بحث صدا و آلودگی صوتی زیاد و هم چنین بحث ایستایی سالن وسیع ریسندگی، همه و همه طراح را برای طراحی متخصصانه و دقیق جزییات اجرایی و عملکردی فرا می‌خواند.»
مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تصریح کرد: «قسمت اداری و محوطه که در جنوب سایت و در نزدیکی ورودی اصلی قرار دارد این بخش به دلیل گسترده شدن کاربری و عملکرد کارخانه به بخش های دیگر الحاق شده که شامل حراست، اطلاعات، فروشگاه، خبازی، سالن چندمنظوره و اتاق ریاست، هم چنین اتاق های بخش اداری و ... است.»
طغرایی گفت: پنجمین بخش این کارخانه قسمت بافندگی که در غرب مجموعه و در کنار سالن ریسندگی قرار داشته، حجم ساختمان این قسمت، شبیه بخش ریسندگی است و جزییات سقف آن نیز کاملا شبیه بخش ریسندگی است، کارخانه نخ ریسی خسروی به دلیل کسب معماری خاص آن. شیوه ساخت، زمان ساخت و نیز تقابلی که با معماری صنعتی جهان در عصر خویش داشته حائز اهمیت است. همچنین شاید بتوان این بنا را به عنوان اولین حرکت و یا جزء اولین حرکت ها به عنوان معماری صنعتی معرفی کرد. این بنا به جهت قدمت. نوع کاربری و جنبه های آگاهانه طراحی و نیز به لحاظ اجرا و جزییات اجرایی بسیار ارزشمند است.»
او یادآور شد: «تقریبا نیمی از بخش‌های کارخانه نخریسی متعلق به شرکت برق خسروی مشهد است؛ جایی که هم برق موردنیاز کارخانه و هم برق شهر را تامین می‌کرده است، این ساختمان به انضمام ژنراتور اصلی و چند ژنراتور کوچک و توربین، شرکت برق را تشکیل می‌دهد. روبه‌روی ساختمان، استخری به عمق هفت متر وجود دارد که داخل آن سکوهایی بوده که لوله‌هایی برای سیستم خنک کننده گی به‌صورت مشبک روی آنها قرار می‌گرفته است. کنار استخر، حوضچه‌‌ای قرار گرفته که سیستم تقطیر را در برمی‌گیرد؛ جایی که آب مقطر کارخانه را تامین می‌کرده است.
طغرایی اظهار کرد: «در مسافتی دورتر از استخر و حوضچه هم چاهی به عمق 85متر وجود دارد که تا پایین، دیوارچینی شده است. این چاه جایی قرار گرفته که با توجه به عمق کم آن می‌توان آب زیادی از آن استخراج کرد و همیشه بالغ بر چهار اینچ آب دارد، در این قسمت از کارخانه بازسازی‌ای صورت نگرفته، فقط یک‌بار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چاه و استخر لایروبی و روکش شده است. نخستین خط تولید در سالن اصلی، خط تولید پلات در سال1935 بوده است.»
وی درباره دیگر بناها موجود در این مجموعه گفت: «بنایی که به‌عنوان ساختمان کارخانه مطرح است و سند کارخانه محسوب می‌شود، به‌علاوه زمین صنایع فلزی(به‌دلیل اینکه تاسیسات تراش و ماشین‌های ابزار و تعمیرگاه‌ها و تاسیسات برق کارخانه در اینجا بوده است، به آن صنایع فلزی می‌گفتند) قبل از انقلاب، شیرخوارگاه و قبل از آن هم مهمانسرای کارخانه نخریسی بوده است. داخل این مجموعه، نیم‌طبقه‌ای به سمت پایین با پنجره‌ای نورگیر دارد. در گذشته رجال سیاسی نیز به کارخانجات، رفت‌وآمد می‌کردند و کارخانه‌دارها هم جزو افراد سیاسی کشور محسوب می‌شدند.
او ادامه داد: بعد از آنکه ساختمان شیرخوارگاه درمجموعه ساخته شد، کارگران فرزندانشان را به آنجا می‌آوردند و سیستم کارخانه طوری طراحی شده بود که کارگران در زمان کار هیچ نگرانی نداشته باشند، حتی میوه و نان کارگران هم از باغ‌ها و نانوایی مجموعه تامین می‌شده است.
ویژگیهای خاص اثر
مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره ویژگیهای خاص اثر گفت: «می توان این بنا را به عنوان یکی از اولین حرکت ها در زمینه معماری صنعتی در خراسان معرفی کرد، در گذشته کارخانه نخ ریسی، بخش اعظمی از برق منطقه اطراف را (غیر از برق موردنیاز خود) تأمین می کرد، ویژگی بارز این اثر، کاربری و قدمت آن است، هم چنین به خاطر تأثیری که از معماری آلمان در زمینه کارخانه سازی گرفته است، جزء آثار ویژه در این منطقه است، -، تکنیک های ساختمانی، تزیینات خاص و ماشین آلات صنعتی و نیز نوع روابط بخش های مختلف این کارخانه، از دیگر ویژگی های آن است.»