به گزارش برنا؛ دیوان بین‌المللی دادگستری روز چهارشنبه با صدور حکمی تاریخی، اعتراض مقدماتی آمریکا را رد و صلاحیت خود را برای رسیدگی به پرونده شکایت ایران از ایالات متحده به دلیل نقض پیمان مودت ایران و آمریکا تأیید کرد.
براساس حکم صادر شده که یک نسخه از آن در تارنمای دیوان لاهه منتشر شده این نهاد قضایی ۶ اعتراض مقدماتی آمریکا را نسبت به عدم صلاحیت دادگاه و اینکه این پرونده باید از دستور کار خارج شود، رد کرده است.
ایران پس از تجدید تحریم‌های آمریکا و با استناد به پیمان مودت دوجانبه سال ۱۹۵۵ و با توجه به آنکه پیمان، دیوان لاهه را مرجع رفع اختلافات تعیین کرده است، از آمریکا به اتهام نقض این پیمان شکایت کرد.
متن فارسی گزاره برگ این شکایت که توسط وزارت امور خارجه ایران منتشر شده به شرح زیر است:
در تاریخ ۳ فوریه ۲۰۲۱ (۱۵ بهمن ۱۳۹۹) دیوان بین المللی دادگستری رأی صلاحیتی خود را در پرونده شکایت جمهوری اسلامی ایران از ایالات متحده آمریکا بابت نقض عهدنامه ۱۹۵۵ مودّت صادر کرد. مطابق روال معمول، قاضی "عبدالقوی احمدیوسف" رئیس دیوان، بخش های مهم رأی مزبور در مورد ایرادات مقدماتی دولت آمریکا در اعتراض به صلاحیت و قابلیت پذیرش دعوی را در مقر دیوان در کاخ صلح شهر لاهه قرائت نمود. خوشبختانه رأی صلاحیتی دیوان به نفع دولت ایران صادر شده و دیوان ضمن رد همه ایرادات مقدماتی ایالات متحده، خود را برای ورود به مرحله ماهوی پرونده صالح دانست و بنابراین، پیروزی حقوقی قابل توجهی در این مرحله از دادرسی برای کشورمان حاصل شد.
۱- موضوع شکایت ایران علیه آمریکا در این پرونده چیست؟
دولت ایران به خاطر «اِعمال مجدد تحریم های یک جانبه اقتصادی و تشدید اقدامات محدودکننده علیه دولت، ملت و شرکت های ایرانی و مغایرت آن ها با مفاد عهدنامه ۱۹۵۵ مودّت میان دو کشور» از دولت آمریکا نزد دیوان بین المللی دادگستری شکایت کرده است. به موجب تصمیم اجرایی ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ (۸ مه ۲۰۱۸) دونالد ترامپ رئیس جمهوری سابق ایالات متحده و خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تحریم های یک جانبه ای علیه کشورمان اِعمال شد و اقدامات محدودکننده جدیدی علیه اتباع ایرانی و غیرایرانی وضع گردید که با پاره ای از مفاد عهدنامه مودّت مغایرت دارد. عهدنامه مزبور متضمن تعهداتی در حمایت از اتباع یکدیگر در قلمرو سرزمین طرف دیگر از جمله در زمینه واردات و صادرات، نقل و انتقالات پولی، رعایت حقوق و منافع مکتسبه و منع رفتار تبعیض آمیز و همچنین آزادی تجارت بین سرزمین های دو کشور است.
۲- مرجع رسیدگی به شکایت کشورمان کدام دادگاه است؟
دیوان بین المللی دادگستری یک محکمه بین المللی و یکی از ارکان اصلی سازمان ملل متحد مستقر در لاهه هلند است که از ۱۵ قاضی تشکیل شده و «آراء ترافعی» آن یعنی آرایی که در دعاوی بین دولت ها صادر می کند برای دولت های طرف دعوی از نظر حقوقی الزام آور است. هر دولت طرف دعوا که اتباع آن به عنوان قاضی در دیوان حضور نداشته باشد حق دارد یک نفر قاضی اختصاصی را به دیوان معرفی کند. برهمین اساس، دکتر جمشید ممتاز از اساتید برجسته حقوق بین الملل کشورمان به عنوان قاضی اختصاصی ایران در این پرونده انتخاب و معرفی شدند.
۳- خواسته های ایران از دیوان بین المللی دادگستری چیست؟
کشورمان در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۹۷ دو لایحه را به صورت هم زمان تقدیم دیوان کرد. یکی «دادخواست» تنظیم شده علیه ایالات متحده آمریکا مبنی بر مسئولیت بین المللی آن دولت به دلیل نقض عهدنامه مودّت و دیگری «درخواست» از دیوان برای صدور دستور موقت مبنی بر توقف اجرای تحریم ها تا زمان صدور رأی نهایی. دیوان تنها درصورتی اقدام به صدور دستور موقت می کند که برای رسیدگی صلاحیت علی الظاهر داشته باشد و ضمناً خطر فوری و زیان های غیرقابل جبرانی متوجه منافع یک طرف دعوا باشد.
دولت ایران در دادخواست خود از دیوان خواسته ضمن احراز صلاحیت برای رسیدگی به ماهیت پرونده، اعلام کند:
الف) اقدامات آمریکا علیه ایران برخلاف تعهدات آن کشور براساس مواد (۱)۴، (۲)۴، (۱)۵، (۱)۷، (۱)۸، (۲)۸، (۲)۹، (۳)۹ و (۱)۱۰ عهدنامه ۱۹۵۵ مودّت مبنی بر تعهد به رفتار منصفانه و عادلانه با اتباع و شرکت های ایرانی و خودداری از محدودسازی صادرات و واردات کالا و تبادلات مالی بین دو کشور و در نهایت تضمین آزادی تجارت فی مابین بوده است.
ب) آمریکا باید به هر وسیله که می تواند اِعمال تحریم هایی را که در ارتباط با تصمیم اجرایی ۸ مه ۲۰۱۸ رئیس جمهوری ایالات متحده اتخاذ شده، خاتمه دهد.
ج) آمریکا باید بلافاصله تهدیدات خود را در ارتباط با اِعمال تحریم های بیشتر خاتمه دهد.
د) آمریکا باید تضمین دهد که هیچ گونه اقدامی برای دور زدن تصمیمی که دیوان می گیرد، انجام ندهد و عدم تکرار نقض عهدنامه را تضمین کند.
ه) آمریکا باید غرامتی را که دیوان در مراحل بعدی رسیدگی تعیین می کند، به صورت کامل پرداخت کند.
۴- براساس دستور موقت دیوان، دولت آمریکا چه تعهداتی در قبال کشورمان دارد؟
دیوان در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۷ (۳ اکتبر۲۰۱۸) پس از بررسی درخواست ایران و استماع دفاعیات طرفین به اتفاق آراء به این نتیجه رسید که ادعاها و استدلال های حقوقی دولت آمریکا مردود بوده و نگرانی ها و ملاحظات دولت ایران در مورد آثار غیرانسانی تحریم ها براساس عهدنامه مودت باورپذیر است. بر همین اساس دیوان، آمریکا را ملزم نمود هرگونه موانع ناشی از تحریم های وضع شده از تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ را که مانع واردات اقلام بشردوستانه به ایران می گردد، مرتفع نماید.
متعاقب صدور دستور موقت، دولت آمریکا باید مطابق با تعهدات خود طبق عهدنامه هرگونه مانعی را که ناشی از اعمال مجدد تحریم ها ۸ مه ۲۰۱۸ بر سر صادرات آزاد الف) دارو و اقلام پزشکی ب) مواد غذایی و محصولات کشاورزی و ج) قطعات یدکی، تجهیزات و ارائه خدمات لازم برای ایمنی هواپیمایی کشوری به ایران ایجاد شده، مرتفع سازد. به علاوه، آمریکا می بایست از اعطای مجوزهای لازم برای مبادله کالا و خدمات مزبور اطمینان حاصل نموده و محدودیت ها در پرداخت و انتقال وجوه در این زمینه را بردارد. همچنین براساس این دستور، طرفین دعوی باید از انجام هرگونه اقدامی که ممکن است باعث تشدید اختلاف مطروحه شود ، خودداری کنند.
۵- آیا دولت آمریکا تاکنون به تعهداتش در دستور موقت دیوان عمل کرده است؟
دولت آمریکا تاکنون به تعهدات خود به موجب دستور موقت دیوان عمل نکرده و دولت ایران طی چندین مکاتبه با دولت آمریکا و دیوان، موارد نقض دستور موقت را گوشزد کرده و در نهایت دیوان تصمیم گرفته است که رسیدگی به موارد نقض را در مرحله ماهوی بررسی کرده و تصمیم گیری نماید؛ بنابراین، دولت ایران این فرصت را دارد تا در مرحله رسیدگی به ماهیت به دلیل عدم ایفای تعهدات آمریکا بر مبنای دستور موقت، از دیوان درخواست جبران خسارت کند.
۶- فرآیند دادرسی طی شده نزد دیوان از زمان صدور دستور موقت تاکنون چگونه بوده است؟
دولت ایران لایحه ی ماهوی خود را در ۲۴ مه ۲۰۱۹ به ثبت رساند و در آن ضمن تشریح آثار وخیم تحریم های آمریکا علیه کشورمان به اثبات نقض مواد مختلف عهدنامه مودت و استدلال های حقوقی مربوط به آن پرداخت. دولت آمریکا در اوت ۲۰۱۹ اقدام به ثبت لایحه ایرادات مقدماتی اعتراض به صلاحیت و قابلیت استماع دعوی کرد. دولت ایران نیز لایحه ی جوابیه به ایرادات مقدماتی آمریکا را در دسامبر ۲۰۱۹ به دیوان تسلیم نمود. جلسات استماع رسیدگی به ایرادات مقدماتی آمریکا از ۱۴ لغایت ۲۱ سپتامبر و به دلیل لزوم رعایت پروتکل های بهداشتی مرتبط با همه گیری کرونا از طریق ویدئوکنفرانس و به صورت مجازی برگزار شد.
نهایتا رأی صلاحیتی دیوان در ۳ فوریه ۲۰۲۱ صادر گردید.
۷- فرایند احراز صلاحیت در دیوان چگونه است؟
احراز صلاحیت دیوان یک فرآیند پیچیده حقوقی است و تنها پس از آنکه دیوان خود را صالح به رسیدگی بداند، می تواند به ماهیت پرونده و خواسته های خواهان رسیدگی کند. دیوان تنها درصورتی می تواند به دعاوی دولت ها رسیدگی کند که هر دوی آن ها نسبت به حضور در دیوان رضایت داشته باشند. به بیان دیگر لازم است دولت ها بعد از بروز اختلاف، برای رجوع به دیوان با یکدیگر موافقت کنند و یا اینکه قبلا طی یک معاهده یا با صدور یک اعلامیه موافقت خود را راجع به ارجاع اختلافات آتی به دیوان اعلام کرده باشند. مطابق بند ۲ ماده ۲۱ عهدنامه مودّت، دیوان بین المللی دادگستری صلاحیت رسیدگی به اختلافاتی که راجع به تفسیر یا اجرای عهدنامه مزبور به وجود می آید را دارد. بر این اساس، ایران در سال ۱۳۹۷ شکایت خود علیه آمریکا را در دیوان ثبت نمود و متقابلاً دولت آمریکا نیز ایرادات و اعتراضات صلاحیتی متعددی را برای عدم ورود دیوان به مرحله ماهوی مطرح کرد.
۸- در مرحله رسیدگی به ایرادات مقدماتی به صلاحیت دیوان، طرفین چه استدلالاتی کردند؟
محور اصلی استدلال های آمریکا برای زیر سؤال بردن صلاحیت دیوان عبارت بود از:
الف) عدم ارتباط دعوا با عهدنامه مودّت و ناشی شدن اختلاف از برجام.
ب) عدم ارتباط دعوای ایران با اقدامات آمریکا و مرتبط بودن آن ها با اقدامات دولت های ثالث و خارج بودن آن از شمول عهدنامه دوجانبه مودّت.
ج) وجود استثنائات ماده ۲۰ عهدنامه مودّت راجع به مواد شکافت پذیر و منافع امنیتی اساسی آمریکا و خارج بودن ادعاهای ایران از شمول عهدنامه.
د) ادعای سوءاستفاده از جریان دادرسی توسط ایران.
در مقابل، محور اصلی دفاعیات و پاسخ های ایران به ایرادات ایالات متحده عبارت بود از:
الف) مرتبط بودن موضوع اصلی دعوا با نقض مفاد عهدنامه مودّت و بند مربوط به حل و فصل اختلاف آن.
ب) شمول عهدنامه بر آنچه آمریکا اقدامات دولت های ثالث می نامد، اما در واقع نام دیگری برای تحریم های ثانویه است و ناشی شدن دعوا از اقدامات غیرقانونی آمریکا که ناقض مواد مختلف عهدنامه است.
ج) عدم قابلیت اِعمال استثنائات ماده ۰۲ در مرحله صلاحیتی و بی ارتباط بودن ایرادات آمریکا با اِعمال صلاحیت دیوان.
همچنین در جریان جلسات استماع، وکلا و نمایندگان کشورمان به سیاست فشار حداکثری دولت آمریکا و مشکلات ناشی از آن از جمله ایجاد محدودیت در زمینه تجارت و مراودات اقتصادی با سایر کشورها و واردات مواد غذایی و دارو و تجهیزات پزشکی و دسترسی به نظام بانکی بین المللی اشاره نموده و آثار منفی اقدامات آمریکا بر افزایش تورم و کاهش ارزش پول ملی و وضع معیشتی مردم ایران را تشریح کردند.
۹- رأی صلاحیتی دیوان دربردارنده چه نکاتی است؟
در این رأی دیوان پس از بررسی ایرادات صلاحیتی آمریکا، نظر خود را به شرح ذیل راجع به آن ها اعلام کرد:
۱- به اتفاق آرا ایراد مربوط به عدم ارتباط دعوا با تفسیر یا اجرای عهدنامه مودت ۱۹۵۵ را رد کرد.
۲- به اتفاق آرا ایراد مرتبط با اقدامات راجع به معاملات بین جمهوری اسلامی ایران یا اتباع و شرکت های ایرانی با کشورهای ثالث یا اتباع و شرکت های آن ها را رد و رسیدگی به آن ها را به مرحله ماهوی موکول کرد.
۳- با پانزده رأی موافق در برابر یک رأی مخالف، ایراد راجع به عدم قابلیت پذیرش دعوا را رد کرد.
۴- با پانزده رأی موافق در برابر یک رأی مخالف، ایراد راجع به مستثنابودن اقدامات مربوط به مواد شکافت پذیر و مواد رادیواکتیو و محصولات ناشی از آن ها مندرج در قسمت ب بند ۱ماده ۲۰ عهدنامه مودت را در این مرحله رد و آن را مربوط به مرحله ماهوی دانست.
۵- به اتفاق آرا، ایراد راجع به مستثنابودن اقدامات مربوط به منافع امنیتی اساسی مندرج در قسمت د بند ۱ ماده ۲۰ عهدنامه مودت را در این مرحله رد و آن را مربوط به مرحله ماهوی دانست.
۶- با پانزده رأی موافق در برابر یک رأی مخالف، صلاحیت خود را بر اساس بند ۲ ماده ۲۱ عهدنامه مودت برای رسیدگی به دعوای مطروحه احراز نمود و ادعای ایران را مسموع تشخیص داد.
شایان ذکر است که تنها رأی مخالف مورد اشاره در بندهای فوق الذکر، مربوط به قاضی اختصاصی منصوب آمریکا است.
۱۰- رسیدگی ماهوی دیوان چه زمانی پایان خواهد یافت؟
در حال حاضر با صدور رأی صلاحیتی و رد ایرادات مقدماتی ایالات متحده توسط دیوان، پرونده وارد مرحله رسیدگی ماهوی می شود. با احراز صالح بودن دیوان برای ورود به ماهیت دعوا، یکی از موانع مهم پیش رو مرتفع شده و از این پس با توجه به ثبت لایحه ماهوی ایران در ۲۴ مه ۲۰۱۹ ، اکنون نوبت دولت آمریکاست که لایحه متقابل خود را تسلیم دیوان نماید. مطابق رویه متداول در این گونه پرونده ها و با توجه به پیچیدگی و اهمیت پرونده و حجم بالای مدارک و مستندات ارائه شده، احتمالاً رسیدگی به پرونده در ماهیت، فرآیندی زمان بر و حتی دومرحله ای خواهد بود. به عبارت دیگر، پس از ثبت لایحه متقابل توسط ایالات متحده، دولت ایران نیز لایحه جوابیه تهیه کرده و در دیوان ثبت می کند. متعاقباً ایالات متحده نیز می تواند لایحه ی «بازدفاع» خود را تهیه و در دیوان به ثبت برساند. البته دو مرحله ای بودن دادرسی در این خصوص بستگی به نظرات طرفین و تصمیم دیوان دارد. پس ازآن، جلسات استماع برگزار خواهد شد و در پایان، دیوان پس از بررسی لوایح و مستندات و استماع دفاعیات شفاهی طرفین مبادرت به شور و صدور رأی ماهوی خواهد کرد و به این ترتیب نتیجه نهایی پرونده مشخص خواهد شد.
۱۱- آیا آراء صادره از سوی دیوان دارای ضمانت اجرا است؟
به طور کلی، طبق ماده ۹۴ منشور سازمان ملل متحد، آراء صادره توسط دیوان برای اعضای سازمان ملل لازم الاجراست. البته ضمانت اجرای آراء محاکم قضایی بین المللی در حقوق بین الملل با نظام های حقوق داخلی متفاوت است. با وجود این، کشوری که در دیوان بین المللی دادگستری محکوم شود، در صورت عدم متابعت از رأی، هزینه سیاسی و حیثیتی زیادی را متحمل می شود. همچنین درصورت عدم اجرای تعهدات مندرج در آن توسط هر یک از طرفین دعوا، طرف دیگر می تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در این صورت، شورای امنیت نیز اتخاذ تصمیم خواهد کرد. البته لازم به ذکر است که آمریکا در گذشته در برخی از پرونده هایی که در آن ها محکوم شده است برخلاف قواعد حقوق بین الملل از تبعیت از آرای دیوان امتناع نموده است و از این جهت سابقه سیاهی دارد.