خیمه‌شب‌بازی یا شب‌بازی، سال هاست که به نوعی مهجور مانده است هنری که بدیع و جذاب که تنها امروز گروه اندکی تلاش می کنند نسل به نسل و سینه به سینه از پدر به پسر یاد دهند تا زنده بماند.
بهناز مهدی خواه نه پسر است نه در خانواه خیمه شب باز به دنیا آمده ولی این هنر اصیل را می شناسد و آن را تا خارج از مرزها برده است. مهدیخواه فارغ التحصیل رشته تئاتر سال هاست که برای مبارک می نویسد، سفیر می زند و خیمه برپا می کند. خیمه هایی که صدای خنده کودکانه از مقابل آن به گوش می رسد.
بهناز مهدی خواه در گفت و گو با خبرنگار برنا از کم و کیف کارهایش و این روزهای کار با ستاره های عروسکی ایران می گوید.
بهناز مهدی خواه کار خیمه شب بازی را کجا آغاز کرده و تا الان چه کارهایی انجام داده است؟
شروع فعالیت حرفه ای را به عنوان طراح و سازنده ی عروسک ، بازیگر ، بازیگر عروسکی ، کارگردان و سرپرست گروه خیمه شب بازی "مبارک "ازسال 74 شروع کرده ام.
کارهای مختلفی از تدریس تا عروسک گردانی و کارگردانی و بازیگری انجام دادم. اما در مورد کارهای اجرایی به عنوان مثال می توانم از بازیگری در نمایش " کی باهوشه"، "شیطونکها در خانه"، "مروارید مرمری"، "مشکل فیل کوچولو"، "چرا"، "دلنواز"، "ره بانو"؛ نام ببرم.
کارهای خیمه شب بازی که انجام دادید هم نام می برید؟
نمایش خیمه شب بازی " گل باقالی و روزه ی کله گنجشکی"، گل باقالی جریمه میشود" را به عنوان نویسنده، کارگردان و خیمه شب باز کار کردم .نمایش دوم را در 300 مدرسه تهران اجرا کرده ام.
در تلویزیون هم اجراهای مختلفی داشتم مثلا سال 90 دومجموعه نمایشهای سنتی با نام های "ماجراهای گل باقالی در مدرسه " و " گل باقالی در ایام نوروز" را اجرا کردم. یا سال 91 درویژه برنامه نوروزی کودک شبکه دو به کارگردانی نگار استخر 16 آیتم خیمه شب بازی اجرا کردم. آخرین کاری که در تلویزیون به عنوان خیمه شب باز انجام می دهم پروژه ای 7 دقیقه ای در برنامه «مل مل» است. که هر روز با یک موضوع می آییم.
آخرین کار عروسکی که بهناز مهدیخواه انجام داده چیست؟
«دنیای خیال انگیز من» کاری تک نفره بود که نویسنده، بازیگر و کارگردان، طراح و ساخت عروسک، طراح دکور و.. همه برعهده خودم بود. کاری خلاقانه که در جشنواره کودک و نوجوان همدان برگزیده شد. همین نمایش را برای جشنواره عروسک- مبارک ارسال کردم و یکی از کارهای منتخبی بود که اکران آنلاین گرفت.
گروه مبارک چطور تشکیل شد و چه کارهایی انجام داده اید؟
اولین بار سال 79 هنر خیمه شب بازی، خیمه گردانی، عروسک گردانی، سفیر زدن و... را از مرحوم احمدی یاد گرفتم. رسم ورسوم خیمه گردانی را از آن زمان یاد گرفتم. بعد از مدتی با چند تن از دوستان تصمیم گرفتیم گروه مبارک را تشکیل دهیم. گروهی متشکل از من، یک مرشدو یک کمانچه نوار. این گروه تا کنون کارهای موفقی انجام داده است. کارهایی که در جشنواره های داخلی و بین المللی به نمایش گذاشته شده است.
در خیمه شب بازی از چند عروسک استفاده می کنید؟
مبارک عروسکس با خانواده است، همسرش طیاره خانم، پدرش یاقوت خان، مادر همسرش، پهلوان و... بالاخره گل باقالی دختر مبارک است.گل باقلی دختری با شیطنت های تمامی بچه هاست. گاهی حتی پدر و مادر را قبول ندارد و کارهایی می کند که بعد پشیمان می شود. رفتاری که هر بچه ای انجام و اصولا پدر و مادرها درگیر آن هستند.
در کار با چه مشکلاتی دست به گریبان بوده اید؟
من از اولین زنانی هستم که خیمه شب بازی می کنند. همین اولین ها مشکلات زیادی دارد اما خوشحالم که امروز می توانم بگویم تا حد زیادی موفق شده ام. به تدریج مراکز فرهنگی و هنری مانند کانون پرورش فکری، شهرداری و صداوسیما به ما اعتماد کردند. کانون پرورش فکری سالن برای اجرا در اختیارمان گذاشت. حتی برای سفر به مناطق محروم یک تریلی به ما دادند که در شهرستان های محروم خیمه گردانی کنیم.
در جشنواره دانشجویی با دیده شدن کارها به پاریس دعوت شدم و در آنجا با گروه هایی از نمایش های عروسکی کشورهای دیگر آشنا شدم و در چندین کشور اجرای خیمه شب بازی داشتیم.
تفاوت خیمه شب بازی با دیگر نمایش های عروسکی چیست؟
خیمه شب بازی یک نمایش عروسکی سنتی است و برگرفته از سنت های ماست. در هر کشوری چنین نمایش های سنتی دیده می شود و اتفاق نادری نیست. تنها تفاوت این است که این هنرها معمولا نسل به نسل در خانواده ها آموزش داده می شود. که البته برخی از پسران حاضر نیستند راه و رسم پدر را دنبال کنند.
خیمه شب بازی نمایش سنتی عروسکی است که سینه به سینه منتقل شده است. بسیاری از دوستانی که کار خیمه شب بازی انجام می دهند، کار را از نزدیکانشان همچون پدر، عمو و... یاد گرفته اند و به نوعی درگیر یک حرفه خانوادگی شده اند. این گروه در کنار هنر خیمه شب بازی میراث دار عروسک ها، سفیر، خیمه و.. خانوادگی هم هستند. البته هستند عزیزانی که این میراث خانوادگی را حفظ نکرده اند.
مهمترین تفاوت هنری سنتی مانند خیمه شب بازی و نمایش عروسکی مدرن در همین انتقال نسل به نسل است. این موضوع بیشتر در فرهنگ شرق به چشم می خورد. نمایشگران عروسکی سنتی وظیفه احیای این هنر را بر دوش دارند.
مبارک کیست و چه وظیفه ای دارد؟ چرا این همه سال با وجود بی مهری همچنان مانده است؟
مبارک عروسکی با زبان تند و تیز است و همیشه منتقد اطرافیانش بوده است. طنز در کلام این عروسک با سوتک و سفیر خیمه شب باز می گوید و مرشد آن را ترجمه می کند از خودش تا اطرافیان را به چالش می کشاندو همین جذابیت این عروسک را در طول سال ها بوجود آورده است.
کار در برنامه «ململ» چطور است؟
در برنامه «ململ» هر روز آیتم روتین دارم که بچه ها کار را خیلی دوست دارند. بعد از همکاری مستمر با تهیه کننده برنامه تنها موضوع هر برنامه به من گفته می شود و بعد من برحسب آن متن را می نویسم.
در دنیای مدرن چقدر بچه ها با این عروسک ها ارتباط برقرار می کنند؟
در طول این سال ها دیده ام که بچه ها خیلی خوب با عروسک های مبارک و طیاره خانم و گل باقالی ارتباط گرفته اند. بزرگترها زمانی که خیمه شب بازی نگاه می کنند بیشتر خاطراتشان را به یاد می آورند در حالیکه بچه ها باید با آنها زندگی می کنند. بچه های امروز پدرو مادرهای آینده هستند و باید بتوانند برای بچه هایشان در مورد خیمه شب بازی بدانند.
350 اجرا در مدارس مختلف داشتم و دیدم برخلاف تصور بچه هاچه استقبالی از این کار می کنند. چقدر شخصیت مبارک میان بچه ها محبوبیت دارد. قصه های مبارک به روز است.
چقدر برای هر متن وقت می گذارید، نوشتن متن های طنز اصولا کاری سخت است؟
تجربه و فقط تجربه می تواند هر فرد را به آنچه هست تبدیل کند. بسیاری از افرادی که کار خیمه شب بازی می کنند به صورت بداهه حرف می زنند و بعد از مدت ها دیگر نوشتن متن ها درموضوعات مختلف سخت نیست.بعد از مدتی در کار به نقطه ای می رسید که دیگر چندان نیاز ندارید که برای نوشتن متن ها درگیر شوید. دیالوگ ها مال شخصیتی است که خودتان خلق کرده اید. من شاید نویسنده خوبی نباشم، اما برای کار خیمه شب بازی هیچکس اندازه خود من نمی تواند متنی گویا بنویسد.
من تک تک شخصیت ها را خلق کرده ام بنابراین می دانم در این لحظه باید چه بگوید و واکنشش به این اتفاق چیست.
اصولا چند نفر در خیمه شب بازی کار عروسک گردانی و ... می کنند؟
از مهمترین ویژگی های خیمه شب بازی کار تک نفره در خیمه است. یک نفر خیمه شب باز است که سفیر می زندو عروسک گردانی می کند و یک مرشد که کنار خیمه می نشیند و تنبک می زندو حرف های مبارک را تکرار می کند. البته یک کمانچه زن هم باید داشته باشیم که گاهی می آیند. اما هنر خیمه شب بازی همان تک نفره بودن است.
مرشد شما کیست؟
در طول سال ها با مرشدهای زیادی کار کرده ام اما سال هاست مرشد خیمه های من امیرحسین انصافی، پسر آقای انصافی بزرگ و یا میثم بیدقی هستند. اما افراد زیادی پای خیمه من نشسته اند حتی عموهای فتیله ای و یا خانم گلی.
برای نوروز چه برنامه ای دارید؟
قرار است یک برنامه آموزشی برای طراحی سفره هفت سین داشته باشیم. که البته کار دشوار است چون برای اموزش باید چند مرحله از کار را پیش ببریم. طیاره خانم زنی با سلیقه است که این آموزش ها را می دهد. حتی قرار است آموزش درست کردن ماهی قرمز را بدهد چون نباید ماهی قرمز خرید.
آرزویتان برای 1400؟
مثل همه آدم ها آرزو دارم کرونای منحوس شرش را از سر ما کم کند. به عنوان یک نمایشگر عروسکی آرزو دارم درهای سالن های تئاتر باز شود و بچه ها بیایند.دلمان برای انرژی بچه هایی که روی صندلی ها می نشینند تنگ می شود. الان تئاتر ها به روی بزرگسالان کمابیش باز شده اما همچنان بچه ها در سالن های تئاتر حضور نداند. نفس تئاتر به نفس تماشاگر بند پس امیدوارم بچه ها بیایند و یک بار دیگر ما را زنده کنند.
فهرستی از اجراهای بهناز مهد ی خواه ببینید:
نمایش " کی باهوشه" به کارگردانی سیمین امیریان (تالارمحراب) سال 1368 (بازیگر عروسکی)
نمایش "شیطونکها در خانه" به کارگردانی شهناز یوسفی (تالارمحراب) سال 1370 (بازیگرعروسکی)
نمایش "مروارید مرمری" به کارگردانی زهرا صبری (تالارمحراب) سال 1371 (بازیگر)
نمایش "مشکل فیل کوچولو" به کارگردانی محمود فرهنگ (سالن شماره 2 تاترشهر) سال 1372(بازیگرعروسکی)
نمایش "چرا" به کارگردانی زهرا صبری (خانه نمایش) سال 1374 (بازیگرو بازیگرعروسکی)
نمایش "دلنواز" به کارگردانی آرزو اسلامی (سالن شماره 2 تاترشهر) سال 1376 (بازیگرعروسکی- ساخت عروسک)
نمایش "ره بانو" به کارگردانی زهرا صبری (سالن قشقایی تاترشهر) سال 1377 (بازیگروبازیگر عروسکی)
سریال تلویزیونی "فصل گرم" 60قسمت به کارگردانی مهدی توسلی (شبکه 3 ) سال 1378 (بازیگر)
نمایش " صندوق جادو" به کارگردانی زهرا صبری (تالارهنر) سال 1379 (بازیگر- بازیگر عروسکی)
نمایش "چهار صندوق شادی" به کارگردانی ناصر آویژه (مرکز تاترکانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) سال 1380 (بازیگر- بازیگرعروسکی – طراح و سازنده عروسک)
نمایش "دخترانار" به کارگردانی زهرا صبری (تالارهنر) سال 1381 (بازیگر عروسکی)
اجرای نمایش خیمه شب بازی " روایتهای خیمه" (به صورت سریال) در شبکه جام جم اردیبهشت 81 (نویسنده- کارگردان – خیمه شب باز- طراح و سازنده عروسک )
اجرای نمایش خیمه شب بازی" مبارک به خواستگاری میرود" در پارک ارم ، تیر و مرداد 82 (نویسنده- کارگردان – خیمه شب باز- طراح و سازنده عروسک )
نمایش "صندوقچه مروارید" به کارگردانی ناصر آویژه (تالارهنر) سال 1382 (طراح و سازنده عروسک )
نمایش "دوستت دارم با صدای آهسته " به کارگردانی زهرا صبری (تالارسایه- تاترشهر) سال 1382 (دستیار کارگردان )
نمایش "عصای جادویی " به کارگردانی سامان محمدی (مرکز تاترکانون پرورش کودکان و نوجوانان) سال 1383 (بازیگر عروسکی )
نمایش "شب طولانی یلدا" به کارگردانی ناصر آویژه (حوزه هنری) سال 1383 (طراح و سازنده عروسک )
نمایش " هشت لحظه " به کارگردانی زهرا صبری ( سالن شماره 2 تاترشهر ) سال 1384 (بازیگر عروسکی )
اجرای نمایش خیمه شب بازی " گل باقالی به مدرسه میرود" در پارکها و فضای سبز مناطق 20 گانه تهران با همکاری شهرداری تهران ، تیرو مرداد و شهریور 84 ( نویسنده – کارگردان و خیمه شب باز)
اجرای نمایش خیمه شب بازی " گل با قالی به مدرسه میرود" در مرکز آ فرینشهای هنری کانون پرورش کودکان و نو جوانان، مهر 83، اردیبهشت 84 (نویسنده – کارگردان و خیمه شب باز)
نمایش " طوطی پر" به کارگردانی زهرا صبری (تالارنو- تاترشهر)سال 1385 (بازیگر عروسکی)
اجرای نمایش خیمه شب بازی "گل باقالی فرزند نمونه" درمرکز تاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ، تیرومرداد 86 وبهمن 1388 (نویسنده - کارگردان وخیمه شب باز)
نمایش " یادگار این دیار" پروژه اجرایی پایان نامه ارشد دردانشکده سینما و تاتر سال 1386 (نویسنده- کارگردان وبازیگر)
اجرای نمایش خیمه شب بازی" گل باقالی فرزند نمونه" در فرهنگسرای نوجوان ، تیر، مرداد و شهریور 87
اجرای نمایش خیمه شب بازی " گل باقالی فرزند نمونه " در فرهنگسرای بانو، تیر 87
اجرای نمایش خیمه شب بازی " مبارک و محیط زیست" در فرهنگسرای هنر ، تیر 88
اجرای نمایش خیمه شب بازی " مبارک و عید نوروز" در موزه سعد آباد - کاخ ملت ، نوروز 1389
نمایش " نوازنده ای که ماه را می نواخت" به کارگردانی حسین چراغی (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) آذر 89 (بازیگرو بازیگرعروسکی )
اجرای مجموعه نمایشهای خیمه شب بازی به صورت مستمر و سیار در مدارس تهران از سال 1381 تا بحال
اجرای مجموعه نمایش های خیمه شب بازی به صورت سیار به دعوت مراکز استانها از طرف کانون تاتر پرورش فکری کودکان و نو جوانان و مرکز هنرهای نمایشی در شهرستان ها و روستاهای کشور (در سالنها ، فضای باز و پارکها و همچنین مدارس ) به طور نیمه مستمراز سال 83 تا کنون.
نمایش زنده عروسکی" نوازنده ای که ماه را می نواخت" به کارگردانی حسین چراغی ( مشاور کارگردان، بازیگر و بازیگر عروسکی) سال 90 و 91 و 94 .
نمایش زنده – عروسکی " نیم وجبی" به کارگردانی امیر مشهدی عباس (طراح و ساخت عروسک، بازیگر و بازیگر عروسکی) سال 92
نمایش زنده- عروسکی "مترسک خودت باش" به کارگردانی امیر مشهدی عباس ( طراح و ساخت عروسک، بازیگر و بازیگر عروسکی) سال 94
نمایش خیمه شب بازی " گل باقالی و روزه ی کله گنجشکی" نویسنده، کارگردان، طراح و ساخت عروسک و خیمه شب باز. سال 94
نمایش خیمه شب بازی " گل باقالی جریمه میشود" (به سفارش سازمان ترافیک ) نویسنده ، کارگردان و خیمه شب باز300 اجرا در مدارس تهران زمستان 94
نمایش زنده عروسکی " خیمه ی قمر خانوم" کارگردان، بازیگر، طراحی و ساخت عروسک. تالار هنر. خرداد 95.
نمایش زنده عروسکی " اژدها اولین حیوان خانگی" کارگردان امیر مشهدی عباس (طراحی و ساخت عروسک) پاییز 96
نمایش زنده عروسکی " منو نمی بره " کارگردان زهرا صبری (بازیگر) پاییز و زمستان 96
نمایش عروسکی " درخشنگ " کارگردان : علیرضا آ قایی ( مشاور کارگردان ، طراحی و ساخت عروسک و بازیگر عرو سکی ) اجرا در مرکز تاتر کانون . پاییز 98
نمایش عروسکی " دامن خیال انگیز من " تولید مرکز تاتر کانون ( نویسنده ، کارگردان، طراحی و ساخت عروسک و بازیگر ) آماده ی اجرا در زمستان 98
جوایزی که بهناز مهدی خواه گرفته است عبارتند از:
تندیس جشنواره به همراه دیپلم افتخار برای کسب رتبه اول بازیگری در نمایش "چهار صندوق شادی"در دهمین جشنواره کودک و نوجوان، آبان 79
تندیس جشنواره به همراح دیپلم افتخار برای کسب رتبه اول بازیگری در جشنواره سبز،آبان 80
تندیس جشنواره به همراه دیپلم افتخار برای کسب رتبه اول بازیگری زن درسومین جشنواره تاتر کانون های نمایش، بهمن 80
کسب رتبه سوم بازیگری زن در نمایش "خداحافط" ،اولین جشنواره دانشجویی دانشکده سینما-تاتر،اسفند 81
تندیس جشنواره به همراه دیپلم افتخار برای کسب رتبه اول بازیگری زن در اولین جشنواره تاتردانشگاهیان . دانشکده سینما تاتراسفند80
کسب رتبه سوم ساخت عروسک در پنجمین جشنواره بین المللی تاتر عروسکی دانشجویان آذر 81
تندیس ویژه به همراه لوح سپاس از بیست و سو مین جشنواره بین المللی تاتر فجر ، تهران ، بهمن 83
تندیس جشنواره به همراه دیپلم افتخار از دهمین جشنواره بین المللی نمایش عروسکی (تهران- مبارک) شهریور 83
اعطای مدالیون خانه تاترایران به همراه لوح سپاس در روز جشن ملی خانه تاتر به خاطر فعالیت مستمر در زمینه تاتر عروسکی ونمایش سنتی خیمه شب بازی، خانه هنرمندان ، اردیبهشت 84
تندیس جشنواره به همراه لوح سپاس از یازدهمین جشنواره بین المللی نمایش عروسکی (تهران- مبارک) شهریور85
لوح یادبوداز خانه تاتر ایران در جشن بزرگداشت روز جهانی تاتر ، خانه هنرمندان ، اردیبهشت 87
- تندیس ویژه به مناسبت روز جهانی کودک از طرف فرهنگسرای کودک مهر 87
دیپلم افتخار از فستیوال جهانی پراگ ( می 2006 )
دیپلم افتخار از فستیوال قره گز ترکیه ( نوامبر 2007 )
لوح یادبود از فستیوال المپیاد هند (سپتامبر 2009)