بررسی تحولات جمعیتی در ایران

مطلوب نبودن این اتفاق ناظر بر این است که هر وقت نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند، درصد جمعیت سالخورده‌ها زیاد و افراد در معرض کار کم می‌شوند.

نرخ باروری
-    کاهش سریع نرخ باروری از 6.5 فرزند به ازای هر زن در دهه 60 به حدود 1.8 فرزند در سال 1390 و افزایش جزئی آن تا حدود 2 فرزند در سال منتهی به سرشماری 1395، در طول تاریخ کشور بی‌­سابقه بوده است. برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات ثبت احوال نشان می‌­دهد، میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی) در سال های ١٣٩٦ و ١٣٩٧ و ١٣٩٨ و ١٣٩٩ به ترتیب برابر ٢,٠٩ و ١.٩٥ و ١.٧٤ و ١.٦٥ فرزند به ازای هر زن بوده است. میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی و غیر ایرانی) با استفاده از داده­‌های ثبت احوال (ثبت موالید تا وقوع یکسال) و وزارت بهداشت (ثبت موالید اتباع خارجی) در سال‌های ١٣٩٦ و ١٣٩٧ و ١٣٩٨ و ١٣٩٩ به ترتیب برابر ٢,٠٧ و ١.٩٧ و  ١.٧٧ و ١.٧١ فرزند به ازای هر زن بوده است.

در سالهای اخیر اوج سن فرزند آوری در سنین ٢٩-٢٥ ساله متمرکز شده است و الگوی سنی باروری نشان دهنده کاهش میزان باروری در گروه‌های سنی ٢٤-٢٠، ٢٩-٢٥ و٣٤-٣٠ ساله است. تمام استان‌های کشور کاهش میزان باروری کل را در سال‌­های اخیر تجربه کرده اند،  به طوری که کاهش میزان باروری در اقصی نقاط ایران به مساله‌­ای فراگیر تبدیل شده است.
٩ استان، باروری پایین (کمتر از ١,٥) و بسیار پایین (کمتر از ١.٣) را در سال ١٣٩٩ تجربه کرده­‌اند و ١٥ استان هم باروری کمتر از سطح جانشینی یعنی  ٢.٠٩ تا ١.٥ فرزند داشته اند.

چشم‌انداز باروری و نرخ رشد جمعیت در ایران

برآورد مرکز آمار ایران از آینده باروری، جمعیت و رشد آن
با گذشت پنج سال از اجرای سرشماری 1395 و با توجه به تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه و از جمله همه­ گیری کوید 19، بازنگری در پیش‌بینی های جمعیتی بیش از پیش ضرورت یافته و در دستور کار قرار گرفت.
در بازنگری جمعیت ایران، با توجه به واقعیت های موجود جامعه و شاخص های محاسبه شده از سال 1396 تا 1399، سناریوهای باروری و مرگ و میر در پیش‌بینی انجام شده قبلی تغییر کرد. برای پیش‌بینی جمعیت طبق روال گذشته از روش ترکیبی (مولفه‌ای – نسلی)  و نرم افزار اسپکتروم 4 استفاده شد. سازمان ملل نیز به کشورها توصیه می‌کند از این روش به عنوان روش ""استاندارد طلایی"" در برآورد و پیش‌بینی‌های آمارهای رسمی خود استفاده کنند. امروزه روش ترکیبی بیش از هر روش دیگری برای پیش‌‌بینی جمعیت به کار می رود. در این روش جمعیت پیش بینی شده بر اساس مجموعه عوامل موثر بر تغییر و تحول جمعیت به دست می آید. این عوامل عبارتند از: باروری، مرگ و میر، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت. از آنجایی که در این روش، جمعیت برحسب سن و جنس پیش‌بینی می‌شود، بنابراین می تواند به نیازهای وسیع و متعدد کاربران پیش بینی ها و برآوردهای جمعیتی پاسخ دهد.

برای پیش‌بینی جمعیت کل کشور تا افق 1430، شش سناریو در نظر گرفته شد:

 - جبران کاهش باروری پس از دوره همه‌گیری کووید 19(سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند (سناریو محتمل تر)

 - کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند

 - تثبیت باروری 1.7 فرزند

 - کاهش باروری تا 1.3 فرزند (سناریو بدبینانه)

- افزایش باروری تا سطح جانشینی 2.1 فرزند

- افزایش باروری تا بالاتر از سطح 2.5 فرزند (سناریو خوشبینانه) 

دلیل انتخاب سناریوها به این ترتیب است که رقم 1.7 تثبیت باروری با توجه به رقم محاسبه شده در سال 1399 است. سناریوهای باروری 2.1 و 2.5 فرزند با فرض رسیدن به سطح جانشینی و بالاتر از سطح جانشینی با توجه به ایده‌آل‌ها و سیاستگذاری‌های جمعیتی و بسیار خوشبینانه انتخاب شده اند و سناریو باروری 1.3 فرزند به عنوان بدبینانه ترین سناریو تدوین شده است. اما جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا (سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناریو محتمل‌تر در نظر گرفته شده است زیرا با توجه به مسائل فرهنگی و سنتی و تمایل خانوارها همراه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی و بهبود اپیدمی کرونا پس از واکسیناسیون عمومی و بهبود نسبی کسب و کارها، به نظر می‌رسد از کاهش شدید باروری به سمت خیلی پایین جلوگیری کرده و در مقطع نسبتا کوتاهی مقداری از کاهش باروری بر اثر همه‌گیری کرونا جبران شود.

از طرف دیگر با افزایش سطح تحصیلات زنان، باروری کل کشور در سطحی فراتر از دیپلم و تقریبا نزدیک به سطح کارشناسی (حدود 1.6فرزند) برسد.
جمعیت در دو مرحله پیش‌بینی شد، به این ترتیب ابتدا جمعیت کل کشور به صورت مستقل و با شش سناریو پیش‌بینی شد و سپس جمعیت 31 استان با یک سناریو (سناریو محتمل) پیش‌بینی شدند. سناریو جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال 1430 در حدود 93632000 نفر لحاظ شد. در بدبینانه‌‌ترین سناریو یعنی کاهش میزان باروری کل تا 1.3 فرزند، جمعیت در حدود90220000 نفر و در خوش‌بینانه‌ترین حالت یعنی افزایش میزان باروری کل تا 2.5 فرزند، جمعیت در حدود 102189000 نفر پیش‌بینی شد.

برخی مطالعات تاکید دارند که در سناریوهای بحران‌های بهداشت عمومی و حوادث فاجعه بار ممکن است به طور موقت تعداد موالید کاهش یابد. آنها با تمرکز بر پیامدهای کوتاه مدت بلایای طبیعی مانند زمین لرزه‌ها و طوفان‌ها نشان می‌دهند پیک‌های مرگ و میر معمولا ظرف یک سال با کاهش تولد همراه است. در حالی که مطالعات با تمرکز بر یک بازه زمانی طولانی تر از 1 تا 5 سال پس از این وقایع، از الگوی افزایش باروری حمایت کرده‌اند. 
بخش قابل توجهی از تاخیر یا کاهش باروری در دوران همه‌گیری کرونا و یا بعد از آن می‌تواند با تئوری‌های مربوط به اجتناب از خطر و بی اطمینانی نسبت به آینده توضیح داده شوند.
علاوه بر این، فاصله فیزیکی مورد نیاز استراتژی‌های مهار کووید-19 محدودیت هایی را در حمایت بین نسلی ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه بخشی از مراقبت از فرزندان زنان شاغل در ایران توسط پدر بزرگ و مادر بزرگ‌ها انجام می‌شود و لذا سیاست فاصله گذاری اجتماعی می‌تواند تصمیمات باروری را تحت تأثیر قرار دهد.

ساختار سنی
جمعیت گروه سنی 14-0 ساله از 45.5 درصد در سال 1365 به 24.0 درصد در سال 1395 کاهش یافته است. همزمان با تحولات جمعیتی فوق، سهم جمعیت جوان 15-29 در کشور نیز دچار تحولات جدی‌ای گردیده. در سه سرشماری اخیر در فاصله‌ سال‌های 1385، 1390 و 1395 سهم جمعیت جوان کشور وارد یک روند نزولی شده و از بیشترین میزان خود در سال 1385 از 35.4 درصد با کاهشی حدوداً 10 درصدی به 25.1 درصد در سال 1395 رسیده است. در مقابل، جمعیت گروه سنی 64-30 نیز از 25.1 درصد طی چهار دهه به 44.8 درصد افزایش یافته است.
 این جابجایی به معنی حرکت ساختار سنی کشور بسوی سالمندی است. جمعیت سالخورده ایران و جهان به صورت مطلق و نسبی در حال افزایش است. در ایران در سال 1399 حدود 10.5 درصد جمعیت بالای 60 سال سن داشته اند. در 30 سال آینده یعنی سال 2050 (1429) درصد جمعیت بالای 60 سال ایران به 33 درصد افزایش خواهد یافت. (W HO, 2015: 3همچنین در ایران در سال 1399 حدود 7 درصد جمعیت بالای 65 سال سن داشته اند. در 10 سال آینده یعنی سال 2030 (1410) درصد جمعیت بالای 65 سال ایران به حدود 10 درصد افزایش خواهد یافت.
در سال 2019، 703 میلیون نفر 65 سال یا بیشتر در جهان وجود داشت. پیش بینی می شود تعداد افراد مسن در سال 2050 دو برابر شود و به 1.5 میلیارد نفر برسد. در سطح جهان، سهم جمعیت بالای 65 سال از 6 درصد در سال 1990، به 9 درصد در سال 2019 افزایش یافته است. پیش بینی می شود که این نسبت تا سال 2050 به 16 درصد افزایش یابد، به طوری که از هر 6 نفر در جهان یک نفر 65 سال یا بیشتر سن خواهد داشت.

- حدود یک نفر از هر سه فرد سالمند امروز و در سال 2050 در آسیای شرقی و جنوب شرقی زندگی می کند.

- با افزایش سن جمعیت، سهم افراد در سن کار (25 تا 64 سال) و مسن تر (65+ سال) افزایش می یابد، در حالی که سهم کودکان (0 تا 14 سال) و جوانان (15 تا 24 سال) کاهش می یابد.

- سرعت پیری جمعیت در شرق و جنوب شرق آسیا سریع ترین است.

- همه مناطق افزایش امید زندگی را تجربه کرده اند، بیشترین افزایش را در جنوب صحرای آفریقا شاهد بوده ایم.

- در اکثر نقاط جهان، بقای بیش از 65 سالگی در حال بهبود است.

- مزیت طول عمر زنان نسبت به مردان منجر به افزایش جمعیت مسن تر زنان می شود.

 این تغییرات در شاخص­های جمعیتی دارای ملاحظات اقتصادی، اجتماعی مهمی از نظر سیاستگذاری اقتصادی و اجتماعی است. لذا از هم اکنون باید مشکلات موجود را شناخت، نیازها و مسائل فردا را تخمین و برآورد نمود و برنامه شفاف و کارآمدی را در پی ­گرفت.

بعد خانوار
بعد خانوار از سال 1365 به بعد سیر نزولی خود را آغاز کرده و از 5.1 نفر در سال 1365 به 3.3 نفر در سال 1395 کاهش یافته است. بعد خانوار، از سال 1365 به بعد سیر نزولی خود را آغاز کرده و از 5.1 نفر در سال 1365 به 3.3 نفر در سال 1395 کاهش یافته است.
بعد خانوار از سال 1365 به بعد سیر نزولی خود را آغاز کرده و از 5.1 نفر در سال 1365 به 3.3 نفر در سال 1395 کاهش یافته است. تعداد خانوارهای پنج نفره و بیشتر طی یک دهه از 32.2 درصد در سال 1385 به 14.7 درصد در سال 1395 کاهش یافته است. خانوارهای یک تا چهار نفره بویژه خانوارهای سه نفره طی یک دهه افزایش یافته است. خانوارهای یک نفره از 5.2 در سال 1385 به 8.5 در سال 1395 افزایش داشته و خانوارهای دو نفره از 15.3 به 20.7 و خانوارهای سه نفره از 22.9 به 28.5 و خانوارهای چهار نفره از 24.4 به 27.6 درصد افزایش یافته است. ۲۵ میلیون و ۶۰۰ هزار خانوار در کشورمان وجود دارد که به طور متوسط هر خانوار شامل سه و ۲۳ صدم نفر است.

ازدواج
میزان ازدواج تقریباً روند افزایشی داشته و در سال 1390 به اوج خود رسیده و پس ‌از آن روند کاهشی را نشان می‌دهد.
اولین شاخصی که در خصوص ازدواج‌ها مهم است، میانگین سن ازدواج است که برای زنان و مردان به‌طور جداگانه محاسبه می‌گردد. هر چه این رقم کمتر باشد، نشان‌دهنده پیش‌رسی ازدواج در جامعه است. معمولاً میانگین سن ازدواج بین 15 تا 30 سال در نوسان است.
همانطوریکه ملاحظه می­‌گردد، براساس داده‌­های به دست آمده از سرشماری­‌های مختلف مرکز آمار ایران و سازمان ثبت احوال کشور، میانگین سن در اولین ازدواج نسبت به پنجاه سال پیش، به تفکیک برای مردان حدود دو و نیم سال و برای زنان پنج سال  افزایش یافته است. بر این اساس، میانگین سن در اولین ازدواج زنان کل کشور در سال 1345 از 18.4  به 23.4  سال، در سال 1397 افزایش یافته است. تحولات کوتاه مدت نشان می­دهد، میانگین سن در اولین ازدواج زنان در سال 1398 با 23.4 سال، در مقایسه با سال ١٣٩٠ هیچ تغییری نکرده است. همچنین ما شاهد افزایش 0.9 سال در میانگین سن در اولین ازدواج مردان هستیم. میانگین سن در اولین ازدواج مردان در سال 1398 در کل کشور 27.6 و در سال ١٣٩٠، ٢٦.٧ سال بوده است.

میزان ناخالص ازدواج
نسبت بین ازدواج‌های ثبت شده در یک سال معین و جمعیت میانه همان سال را میزان ناخالص ازدواج گویند. این شاخص ازدواج‌های یک جامعه را در زمان مقایسه کرده و نوسانات آن را نشان می‌دهد و تعداد ازدواج را از یک جامعه به جامعه دیگر مقایسه می‌کند. در صورتی ‌که بخواهیم این میزان را برای زنان و مردان جداگانه به دست آوریم، لازم است در مخرج کسر به ترتیب جمعیت زنان و مردان را در میانه‌سال منظور نماییم.

کاهش تعداد ازدواج‌ها در طول 30 سال گذشته، کاملاً منطبق با کاهش یا افزایش تعداد افراد 23-18 ساله بوده است.
از سال 1990 (1369) تعداد افراد 23-18 ساله در حال افزایش بوده و تا سال 2010 (1390) ادامه داشته است. این افزایش کاملاً منطبق با افزایش ازدواجها در کشور می‌­باشد. سپس در دوره 2010 تا 2020 تعداد افراد 23-18 ساله کاهش پیدا کرده که همزمان با آن شاهد کاهش تعداد و میزان ناخالص ازدواج  بوده‌­ایم.
نکته آن است که مطابق پیش بینی های سازمان ملل در سال 2017 ، انتظار می‌­رود که تعداد افراد 23-18 سال با شیب قابل توجهی از سال 2020 به بعد افزایش یابد.
یکی از عوامل اصلی تثبیت و افزایش جزئی تعداد تولد ها به ساختار سنی جمعیت برمی گردد. افزایش تعداد افراد ۱۸ الی ۲۳ ساله از حدود ۲ سال پیش و افزایش نرخ ازدواج به میزان ۴ درصد در سال ۹۹ از علت های این رخداد است.
در مجموع در 30 سال گذشته روند افزایش یا کاهش ازدواج‌ها، تابع افزایش یا کاهش افراد 23-18 ساله بوده است.
از این رو؛ همانطور که در سال 1399 با افزایش حدود 5 درصدی ازدواج‌ها مواجه شده‌­ایم، به طور طبیعی انتظار می‌رود، اگر الگوی 30 سال گذشته برقرار باشد، چنین روند افزایشی را (سالی حدود 4 درصد) در ازدواج‌ها در طول 8 سال آینده، شاهد باشیم.

تحولات تعداد زنان 49-15 ساله نیز مطابق تعداد افراد 23-18 ساله از سال 2030 میلادی روند کاهشی شدیدی خواهد داشت. بعبارت دیگر تعداد جمعیت زنان در این گروه سنی بارور در ایران از سال 2030 به بعد، به شدت کاهش پیدا می­کند و ما از فرصت 20 ساله­ای (از سال 2010 تا 2020 ) که با افزایش تعداد زنان در سن باروری مواجه بوده­ایم تا کنون استفاده بهینه نکرده­‌ایم. این درحالی است که فقط 8 سال از این فرصت باقی مانده است که متاسفانه فرصت کمی برای برون رفت از چالش در پیش رو می باشد.