وقف به عنوان سنت حسنه و ماندگار در دین اسلام از ابتدا مطرح شد و بر اساس آنچه از گذشته رسیده است به وسیله این سنت بسیاری از محرومان تحت پوشش قرار گرفتند اما در دوره قاجار به دلایل مختلف از جمله اجرای قانون اصلاحات ارضی در زمان رضا خان به این فرهنگ غنی اسلام ظلم بسیاری شد. این در حالی است که بعد از پیروزی انقلاب براساس فتوای امام راحل (ره) وضعیت وقف در جامعه رونق یافت اما به دلیل پیشینه ای که این کار خیر در جامعه در زمان طاغوت داشت تاکنون نتوانسته آنچنان که باید جایگاه خود را در کشور ما به عنوان کشور اسلامی بیابد بر این اساس برای بیشتر روشن شدن مسأله وقف در کشور و رسیدن به راهکار های مناسب برای ترویج این فرهنگ دیرینه اسلامی با مشاور سرپرست سازمان اوقاف و امور خیریه که پیش از این نیز معاونت اداری و مالی و امور مجلس را در این سازمان را برعهده داشته است، به گفت‌وگو نشسته ایم.
با توجه به همزمانی هفته وقف با آستانه دهه فجر، کمی درباره نقش انقلاب اسلامی در شکل گیری و شکوفایی فرهنگ وقف در کشور توضیح دهید؟
وقف و فرهنگ اوقاف را می توان از دوجنبه حکومتی و دینی مورد بررسی قرار داد، به عبارتی وقتی حکومتی جهت گیری دینی دارد و بنا براعتقادات و باورهای مردم بنیان گذاشته می شود در آن نهادها و بنیان های دینی حکومتی احیاء می شود و مورد توجه قرار می گیرد. در حوزه های مختلف فرهنگ دینی نیز که وارد می شویم بعد از انقلاب توجه به قرآن و آموزش قرآن، توجه به مسجد و کتابهایی که جهت گیری دینی دارد و آموزش های دینی در مدارس و دانشگاهها و توجه به هنر دینی و مفاهیم دینی در تمام حوزه ها بیشتر می شود لذا دربخش وقف نیز که نماد اقتصادی و نشانه ای پشتیبانی از گسترش مبانی دینی است گسترش و توسعه این امر نیز مشاهده می شود.
اعتماد و گرایش مردم به سنت حسنه وقف را در جامعه قبل از وقوع انقلاب اسلامی در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟
اگر نگاهی اجمالی به این موضوع در دوران پیش از انقلاب داشته باشیم در یک تحلیل تاریخی می توانیم بگوییم که موقوفات در دو گروه دینی و غیر دینی جای می گرفت،آنهایی که جهت گیری غیر دینی داشتند مانند حوزه های علمی ، بهداشتی و آموزشی را شامل می شد ولی مسائل دینی کمتر مود توجه قرار می گرفت. علاوه بر این نگاه حکومت به اهمیت وقف و برای اعتمادسازی مردم بسیار ضعیف بود.
بر این اساس نیز در اجرای قانون اصلاحات ارضی که به هردلیلی اتفاق افتاد نتیجه این تصمیم تبدیل شدن مقدار زیادی اراضی وقفی به املاک شخصی بود که از تصرف موقوفات خارج شد و موجبات بی اعتمادی را در میان مردم فراهم آورد. به عبارتی افراد به این موضوع فکر می کردند که اگر بخواهیم ما هم وقف کنیم چه تضمیمی وجود دارد که رژیم با یک تصمیم دیگر آنها را نیز تصرف نکند و به ملک شخصی تبدیل نکند.
بنابراین می توان گفت در فضای آن سال ها به دلیل عملکرد نادرست دولت نوعی بی اعتمادی در فضای جامعه حاکم شده بود، با توجه به این موضوع نخستین رویکرد انقلاب به موضوعی به نام وقف چه بود؟
همانطور که اشاره کردم پیش از انقلاب به دلیل برخی اقدامات متاسفانه اعتماد مردم برای بقاء و دوام موقوفات از بین رفت اما بعد از انقلاب براساس مصوبه شورای انقلاب فرهنگی و در نخستین مصوبه انقلابی همه سند اجاره هایی که برای موقوفات بسته شده بود، ابطال شد. احکام هیات های امنا را قانون باطل کرد تا در دادگاه ویژه رسیدگی شود. دومین قانونی که تعیین شد و در برگرداندن موقوفات بسیارمهم بود،قانون و ماده واحده ابطال اسناد اراضی و قفی بود که بر اساس آن موقوفات فروخته شده، برگردانده شد. بر این اساس تشکیلات و وظایف سازمان اوقاف را مشخص شد و به تصویب رسید. در مقاطع مختلف مقررات خاصی را مصوب شد. در یک نگاه کلی در آستانه دهه فجر و هفته وقف باید گفت نهاد سنتی وقف سال های منتهی به انقلاب به ویژه در سال های منتهی به اجرای قانون اصلاحات ارضی خسارات سنگینی بر اعتماد مردم نسبت به وقف گذاشت و مشکلات عدیده ای بر موقوفات کشور به وجود آورد.
بعد از انقلاب و بعد از فتوای تاریخی امام راحل، شورای انقلاب فرهنگی مصوبه ای را به تصویب رساند و مجلس نیز قوانینی را مصوب کرد که بر اثر اجرای قوانین موقوفات فروخته شد، به وقف برگشت و اوقاف و متولیان موقوفات و مردم سند اجاره تنظیم می شود. بر این اساس وقتی مردم وقتی احساس کردند که موقوفات باز می گردد و احیا و زنده می شود استقبال آنها از موقوفات بیشتر شد و دوباره تمایل خیران به این امر گسترش یافت.
در کنار موارد قانونی و نگاه افراد به این سنت حسنه ما موسسات مردم نهادی را داریم که در این زمینه فعالیت می کنند. نگاه شما به عملکرد این سازمان هاچیست؟
سازمان های غیر دولتی یا همان NGO خود نمادی از کار خیر هستند. ما معتقدیم موسسات خیریه و وقف بال های یک موجود زنده هستند که این موجود نماد سنتی وقف است و موسسات و نهادهای مردم نهاد نماد مدرن و پیشرفته این مسیر خیر است.بر این اساس سازمان های غیر دولتی و موسسات غیر دولتی دور هم جمع می شوند و استعداد، تجربه، پول و توان را با هدف غیر سیاسی و اقتصادی و ....با بعد معنوی و الهی وارد کار می کنند. در 10سال اخیر هم رشد نهادهای غیر دولتی بسیار گسترش یافته که به طور عمده در حوزه های دینی شاهد این وسعت بوده ایم.
در بحث نوسات خیریه نیز باید گفت مردم وقتی می بینند حکومت و نظام راجع به مشکلات مردم توجه می کنند و لذا حرکت ها و فعالیت های انجام شده در جهت حفظ اعتماد مردم است عملکرد این نهادهای خصوصی و موسسات نیز رو به گسترش و حرکت می گذارد.
مثالی در این باره می زنید؟
مدرسه سازی در تاریخ یکصد ساله مدرسه سازی در کشور ما به ندرت اتفاق می افتد مدرسه ای را مردم به سازندگویی مدرسه های اولیه هم توسط مردان و زنان با کفایت راه اندازی شد اما تعداد آن کم است. در بیرجند مدرسه شوکتیه قریب به100سال قبل توسط شخصی واقفی احداث می شود و برخی از استان های مثل اصفهان موقوفه سارمیه نزدیک به بیش از 100سال قبل وقف می شود و درآمد آن برای آموزش و پرورش به کار گرفته می شود.
آیا آماری از کمک های این موسسات خیریه و مردم نهاد در احداث مراکز آموزشی یا بیمارستانی وجود دارد؟
در یک نگاه تاریخی می بینیم پس از انقلاب شاهد گسترش در حوزه وقف به ویژه از سوی NGO ها و موسسات غیر دولتی و حضور بی بدیل آنها در عرصه های مختلف فرهنگی و اجتماعی هستیم. به عنوان مثال در سال گذشته میزان کمک هاو مشارکت های مردمی در احداث مدرسه معادل کمک های دولت در این امر بوده است که کار بسیار بزرگی است، همچنین در عرصه بهداشت و درمان نیز مجمع خیرین سلامت از 2 سال قبل تشکیل شده که نمادی است از کار خیر وقف در تمام استان های کشور و در مناطقی که دانشگاه علوم پزشکی وجود دارد. این مراکز تلاش می کنند تا با هدف گسترش بهداشت و درمان کشور و احداث مراکز بیمارستان ها و نیز کمک به بیماران و تجهیز بیمارستان ها همراه دولت در مناطق محروم قدم بر دارند. این در حالی است که در کنار همه این موارد ما شاهد فعالیت های دولت در حوزه مسکن مهر، حضور انجمن خیرین مسکن ساز حرکت هستیم، به عنوان نمونه امسال انجمن خیرین مسکن ساز در حدود32هزار واحد مسکن در سراسر کشور در استان های مختلف برای افراد بی بضاعت احداث کرده اند.
نکته مهمی که در صحبت هایتان به آن اشاره داشتید مغفول ماندن فرهنگ وقف در کشور است، بر این اساس به نظر شما فرهنگ سازی در حوزه وقف به عنوان یک سنت حسنه چگونه و با چه زیر ساخت هایی باید محقق شود؟
در این رابطه باید گفت، بعد از انقلاب آهنگ مشارکت و استقلال مردم در کارهای خیر و عام المنفعه سرعت خوبی به خود گرفت، که این روند نشان از دستیابی به موفقیت هایی در این زمینه دارد و این که هر چه روی این مواضع کار شود و نقش موقوفات در تامین نیازها شناسانده شود از بار دولت نیز در این رابطه کاسته خواهد شد، زیرا کمک واقفان در امور آموزشی، بهداشتی و درمانی به قطع می تواند نقش بازوی کمکی را در رسیدن به اهداف دولت درباره تامین امکانات و خدمات مورد نیاز مردو و افزایش سطح کمی و کیفی زندگی افراد داشته باشد.
در این راه رسالت مطبوعات و دستگاه های رسانه ای ما این است که ابتدا بدانند تبلیغ وقف، تبلیغ یک سازمان و اداره نیست بلکه بیانگر یک آرمان و مشارکت جویی است همچنین تبلیغ تفکر نوع دوستی و هدفمند حضور جدی مردم در تامین نیازهای اجتماعی و فرهنگی جامعه است، زیرا اگر مردم اطمینان حاصل کنند که بر اساس نیاتی که می کنند موقوفاتشان توسط دولت حفظ می شود حتما زیر و بستر برای وقف گسترش خواهد یافت.
از همه این موارد که بگذریم، می توان پرسید که چه درصدی از واقفان در کل کشور را جوانان به خود اختصاص داده اند؟ و از این میان چه درصد وقف کنندگان زنان هستند؟
براساس تخمین کمتر از یک درصد موقوفات واقفان جوان هستند که البته این رقم بر اساس یک بررسی اجمالی در کشور است. از سوی دیگر از مجموع موقوفات نزدیک به 40درصد وقف کنندگان را خانم ها تشکیل می دهند، این در حالی است که کوچکترین واقف دختر نوجوان 11ساله ای است که آثار خود را وقف کرد.
حال برای این که شاهد نهادینه شدن این فرهنگ در کشور به عبارتی گسترش فرهنگ وقف باشیم،چه باید کرد؟
یکی از این راهکار ها کمک به تاسیس بنیادهای خیریه است که خود، مولود ایجاد یک فکر و اندیشه جدید است ایجاد این باور نو که اگر برنامه ریزی های دقیق و اصولی در این رابطه صورت بگیرد و اندیشه های خیر خواهی و اعتماد متقابل محقق شود همچنین دیگر خواهی و همدلی ها و نوع دوستی در جامعه تقویت و فضا به سمتی برده شود که رفتارهای جمعی و اجتماعی ما مبتنی بر احترام متقابل، محبت و اعتماد و لطف باشد، این که وقف که بخشی از مشارکت اقتصادی مردم است می توانیم شاهد تولد ملود جدید در این حوزه که همان اندیشه ها و افزایش میزان مشارکت افراد باشیم.
اما حرف اصلی بسیاری از مردم این است که متولیان امر وقف و کسانی که موقوفات را اداره می کنند تا چه حد به نیات واقفان عمل خواهند کرد؟این نکته به طور قطع در تشویق واقفان یا افرادی که تمایل به این کار دارند، نقش زیادی دارد.
به طور حتم، بر این اساس باید وقف نامه ها ملاک عمل قرار بگیرد، زیرا اصلی ترین شرط گسترش فرهنگ وقف در کنار توجه به نوع دوستی، اداره دقیق موقوفات و مصرف صحیح عواید موقوفات است. بنابراین باید برای نشان دادن امانت داری به مردم تبلیغ و تشویق در امر وقف صورت بگیرد.
به عنوان نمونه برای داشتن تبلیغاتی در این خصوص چه باید کرد؟
به طور مثال باید از واقفان تجلیل و کاری شود که وقتی کسی کتابی را به کتابخانه محل هدیه م یا فضایی را وقف می کند، بنایی را به عنوان مسجد و حسینه به صورت منفرد یا مشارکتی می سازد، یا در آبرسانی به منطقه ای و احداث درمانگاه مشارکت می کند، این اقدام وی مورد توجه قرار بگیرد، زیرا در این صورت است که دیگران هم تشویق می شوند برای انجام این عمل خیر.
بنابراین تشویق و تبلیغ یکی از ابزار های نهادینه کردن فرهنگ وقف است، روال کار در کشورهای دیگر که این سنت حسنه را دارند به چه نحو است؟
در بسیاری از کشورها چهره هایی که در این قالب برای کشور اقدامی می کنند به عناوین مختلف مورد توجه قرار می گیرند. مانند یکی از کشورهای آسیایی میانه که در یک میدانی به نام میدان مادر تمام نام و یاد شهدای جنگ های آن کشور روی تابلوهای مسی طراحی شده بود و آن میدان میعادگاه همه زوجه های جوان آن کشور است. این یک کار ارزشی و سنتی است که موجب ماندگار یاد افراد حتی پس از گذشت سال ها می شود.
از صحبت در باره اعتماد سازی و تشویق واقفان که بگذریم می رسیم به ضلع دیگری از مثلث فرهنگسازی که آن برخورد با متخلفان در این حوزه است، با توجه به اظهارات سرپرست سازمان اوقاف و امور خیریه مبنی بر شناسایی برخی مدیران متخلف در امور اوقاف، سازمان با متخلفان چه برخوردی خواهد داشت؟
درباره عملکرد متولیان وقف به عنوان یکی از عوامل سلب اعتماد در حوزه وقف، سازمان اوقاف تشکیلات رسیدگی کننده و حسابرسی در این حوزه تشکیل داده است و ابزارهای خوبی برای برخورد دارد. مانند این که در صورت بروز تخلف پس از انجام پیگیری ها در این خصوص، سازمان براساس قانون مدنی متولی امر وقف را در صورت خیانت ضم امین کند تا باقی اقداماتش را در کنار این امین انجام دهد. لذا به لحاظ قانونی به راحتی میت وان با متخلفان برخورد کرد تا فضا را به سمت اعتمادسازی پیش برد.
در حال حاضر آماری از تعداد موقوفات در کل کشور به علاوه رقبات آن موجود است؟
بله، آخرین آمار و برآوردها نشان می دهد که بیش از یک میلیون نفر ارتباط استیجاری داریم که به ترتیب این موقوفات شامل بخش ها و زمینه های مختلف باغات از زمین های کشاورزی اراضی وقفی و مغازه ها می شود که در سراسر کشور پراکنده است. به عبارتی در حال حاضر یک میلیون رقبه و بیش از یکصد هزار موقوفه درکشور وجود دارد.
با توجه به این آمار در مجموع ارزش ریالی این تعداد موقوفه و میزان عواید آن چقدر است؟
ارزشی ریالی به طور تقریبی و بر اساس آنچه که در سال گذشته جمع بندی شد در 2سال پیش حدود 50هزار میلیارد تومان ارزشی دارایی های موقوفه بوده است. که عواید این موقوفات در سال گذشته در حدود متولیان همچنین ادارات اوقاف در حدود200میلیارد تومان بر آورد می شود.
یکی از بحث های رایچ و مشکلات موجود در زمینه موقوفات موضوع موقوفه خواری است که همچنان هم وجود دارد، از این رو می توان پرسید مشکل فعلی سازمان اوقاف در باز گرداندن موقوفات چیست و چه نهادی بیشتر از همه با سازمان دچار اختلاف است؟
موقوفات در مقایسه با سایر املاک دولتی در کشور مثل مسکن و شهرسازی، شهرداری ها و اراضی منابع طبیعی دچار اختلاف است هرچند مردم برای موقوفات یک حرمتی قائل هستند و به هیچ وجه تهدید جدی این سنت حسنه را متأثر نمی کند،اما تشکیل شورای بیت المال در استان ها یا خارج از نوبت بررسی شدن موقوفات از سوی دستگاه قضا همه این ها مسائلی است که شرایط را بهتر خواهد کرد.
البته در جایی بحث اختلافی بین برخی دستگاه ها و اوقاف است که مهمترین آن منابع طبیعی است استباط متفاوت می شود از فتواها و مبانی که منشأ اختلاف جلساتی در این ارتباط صورت گرفته است که امیدواریم مشکلات کمتر شود بخشی هم اداراتی هستند که قبول دارند که در مال وقفی حضور دارند اما سالیان متمادی بدهی هایی داشتند که آن را پرداخت نکردند.
با دستگاه هایی که بدهی دارند و قبول دارند که در مال وقفی حضور دارند، سازمان اوقاف به عنوان حافظ موقوفات کشور چه برخوردی خواهد کرد؟
خوشبختانه با تلاشی که در سال جاری از سوی سازمان اوقاف صورت گرفت، قرار شد در بودجه سال جاری و سالهای آتی مبلغ 25میلیارد تومان برای سازمان اوقاف و 5میلیارد تومان برای اراضی موقوفه حضرت معصومه (س) پرداخت شود و سال جاری 80میلیارد تومان برای سازمان بودجه سنواتی پیش بینی شد که دولت بابت بدهی های خود به اوقاف پرداخت کند و تلاش می شود که عددی را در قانون بودجه بگنجانند. سال گذشته نیز این بودجه به شکل سهام از سوی دولت پرداخت شد که امسال نیز در صدد هستند که کل بودجه را به شکل نقدی و یا سهام دریافت کنیم.
در برنامه پنجم توسعه به چه میزان مسائل سازمان اوقاف و امور خیریه مورد توجه قرار گرفته است؟
خوشبختانه برای نخستین بار این اتفاق افتاد که سازمان اوقاف در شورای 30نفری که برنامه پنجم را تصویب می کرد به عنوان یکی از اعضا حضور داشت و دستور العمل ابلاغی از سوی رییس جمهور برای تبیین برنامه پنجم توسعه بندی به حوزه موقوفات اختصاص یافت.
در بررسی برنامه پنجم اوقاف نیز در کمیسیون اقتصادی و فرهنگی به طور کامل حضور یافت که در بخش فرهنگی به فرهنگ وقف و توجه به امام زاده ها ومساجد و زیر ساخت های امام زاده ها، بقاع متبرکه و گردشگری بقاع توجه ویژه شد و در بخش اقتصادی نیز براساس تکلیفی که به دوش سازمان اوقاف نهاده شده است، ثبت باقی مانده موقوفات و زمینه رسیدگی به پرونده ها و تشکیل ستادهای تخصصی در حوزه اوقاف پیش بینی شد.
راه اندازی بانک اطلاعات در این میان چه نقشی دارد؟
تشکیل بانک اطلاعات از مجموع موقوفات کشور به منظور مدیریت موقوفات در سازمان اوقاف و نیز سایر موقوفاتی که توسط متولیان اداره می شود از جمله برنامه هایی که در برنامه پنجم به آن پرداخته شد و اگر بگوییم در برنامه چهارم به میزان نصف سطر به بحث وقف تحت عنوان تنظیم طرح جامع با رویکرد فرهنگ وقف اختصاص یافته بود دربرنامه پنجم خوشبختانه توجه زیادی به این مقوله شد و هم در بخش فرهنگی و هم اقتصادی به وقف توجه ویژه شد. از این رو باید گفت در صورتی که اوقاف این موصوبات را اجرا کند نتیجه خوبی به همراه خواهد داشت.
در سفرهای استانی هیأت دولت بحث وقف تا چه حد مورد توجه قرار می گیرد؟
متاسفانه در سفرهای استانی توجه چندانی حوزه وقف توجه نمی شود اما با عنایت دولت در قالب برنامه پنجم به این امر توجه شده است در این قالب که برای کاهش بارسنگین بهداشت و آموزش و کاهش هزینه های آن باید به امر وقف توجه شود. لذا اگر بپذیریم فرهنگ وقف گسترش یابد و واقفان حضور یابند حتما از بار دولت و مسائل دولت کاسته خواهد شد از این رو می توان گفت تقویت این فرهنگ ضرورت است و باید اتفاق بیفتد و در صورتی که دولت پولی را برای گسترش و ترویج وقف بگذارد سرمایه گذاری جدی صورت می گیرد که نتیجه آن کاهش بار دولت است.