به گزارش برنا؛ ایلخانان یا ایلخانیان سلسله‌ای از مغول بوده‌اند که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۶ ه.ق (۱۲۵۶ تا ۱۳۵۶ میلادی) به مدت حدود ۱۰۰ سال در ایران حکومت کرده‌اند. این سلسله ابتدا بودایی بوده اند اما به تدریج به اسلام گرویده اند. از تحولات مهم دوره ایلخانان در ایران می‌توان به مسامحه مغول ها در خصوص ادیان اشاره کرد که همین مسامحه یا آسان گیری این قوم ، زمینه ایجاد ایران شیعی را فراهم کرد.
در کنار آثار میراث فرهنگی ارزشمند مشگین شهر، بقعه شیخ حیدر در مرکز این شهرستان در ۹۲ کیلومتری مرکز استان اردبیل از سرمایه‌های میراث فرهنگی است که هم به علت تعلق به دوره ایلخانیان، قابل تامل و هم به دلیل انتساب به شخصیتی مذهبی و فرهنگی، مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد و توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کند.
مطابق اطلاعات دانشنامه آزاد؛ شیخ حیدر پسر شیخ جنید و خواهرزاده سلطان اوزون حسن آق قویونلو و پدر شاه اسماعیل صفوی بوده و یک ماه پس از وفات پدرش به دنیا آمده و در نزد اوزون حسن تربیت یافته است؛ بعدها به دنبال کشته شدن جهانشاه قراقویونلو به دست اوزون حسن، در حالی که هنوز به ۱۰ سالگی نرسیده بود در (۸۴۸ خورشیدی برابر ۸۷۴ قمری) تحت حمایت اوزون حسن وارد اردبیل شده و به تشویق و تأیید اطرافیان، به عنوان مرشد کامل و صوفی اعظم، امور بقعه و خانقاه صفوی را تحویل گرفته است.
شیخ حیدر از صوفیان بزرگی بوده که در جنگ با شروان رشادتها از خود نشان داده و در همان جنگ کشته شده است و مریدانش جسد وی را به مشکین‌شهر منتقل کرده و آرامگاهی برای او ساخته اند.
شیخ حیدر از صوفیان بزرگی بوده که در جنگ با شروان، رشادتها از خود نشان داده و در همان جنگ کشته شده است و مریدانش جسد وی را به مشکین‌شهر منتقل کرده و آرامگاهی برای او ساخته اند تا مأمنی برای پیروانش باشد و همین قداست باعث شده برخی مردم تا سالها از این مکان به عنوان امامزاده یاد کنند.
طبق شهادت تاریخ، شاه اسماعیل صفوی موسس سلسه صفوی بعد از ۲۲ سال از مرگ پدرش شیخ حیدر، جسدش را به اردبیل منتقل و در آرامگاه خانوادگی‌شان کنار جد بزرگش شیخ صفی الدین دفن کرده است.
رئیس گروه باستانشناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل در این رابطه اظهار کرد: درباره مدفن شیخ حیدر، روایت‌های مختلفی وجود دارد و قریب به یقین محل دفن او باید در اردبیل باشد.
روح الله محمدی در خصوص اهمیت معماری این بنای تاریخی نیز گفت: بقعه یا قلعه شیخ حیدر، معماری شاخص دوره ایلخانی و یکی از آثار مهم این دوره است که در مناطق آذربایجان می‌توان به آن اشاره کرد و در دوره‌های قاجاریه و صفویه و پس از آن نیز مرمت شده است و از سال ۸۰ به بعد نیز همه ساله نسبت به مرمت، محوطه سازی و مقرنس‌کاری آن اقدام می‌شود.
وی به در حال احداث بودن موزه باستانشناسی و نمایشگاه صنایع دستی در اطراف بقعه شیخ حیدر اشاره کرد و افزود: به دنبال رواق سازی بقعه، عملیات احداث موزه و نمایشگاه صنایع دستی در محوطه آن همچنان ادامه دارد و بعد از تکمیل، در رونق و افزایش بازدید از بنای مد نظر موثر خواهد بود.
ایمانعلی ایمانی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مشکین شهر بازدید از بقعه شیخ حیدر را رایگان و زمان آن را از هشت تا ۲۴ اعلام کرد و گفت: این بنا همه روزه بازدید کننده دارد و به تازگی با ۴۰ میلیارد ریال سرمایه گذاری بخش خصوصی در رواق‌های این مجموعه تاریخی بخش‌هایی شامل نگارخانه اسناد تاریخی، سرای شعر و ادب، سفره خانه سنتی و کارگاه‌های صنایع دستی و فرشبافی راه اندازی کرده ایم.
بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، بقعه شیخ حیدر در ۱۸ تیر ماه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی تحت شماره ۱۸۴ جزو آثار ملی به ثبت رسیده است و بر اساس آخرین مطالعات تاریخی احداث این بنا مربوط به ۷۳۱ هجری قمری و دوره ایلخانی بوده و تزئینات آن در طول دوره صفویه انجام گرفته است؛ ساختمان بنا به شکل استوانه و به ارتفاع ۱۸.۵ متر و قطر ۱۰.۹ متر بر روی پی سنگی قرار گرفته و پس از آن دیوار با آجر و ملات گچ و آهک اجرا شده است.
بقعه شامل ۲ طبقه فوقانی و تحتانی است که طبقه تحتانی با عنوان سردابه شامل یک قسمت به شکل هشت ضلعی به اضلاع تقریبی ۲ متر و یک قسمت به شکل مستطیل به ابعاد ۱.۲۰ و ۳.۴۰ سانتی متر، مدفن هفت تن از شخصیت‌ها و رجال آن دوره بوده و یکی از قبور که به شیخ حیدر منسوب است در ضلع جنوبی بقعه و مابقی، بی نام و نشان و در قسمت شمالی قبر اصلی قرار گرفته است.
اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مشکین شهر در مرداد ۸۷ اعلام کرده بود که کارشناسان میراث فرهنگی پس از گذشت هفت قرن به بازخوانی متن کتیبه نقش بسته بر بدنه بنای مقبره شیخ حیدر موفق شده اند و در گذشته تصور می‌شد این کتیبه ترکیبی از اشکال هندسی و اسما جلاله است اما پس از بازخوانی با نرم افزارهای رایانه ای مشخص شد سه آیه از قرآن مجید بر آن نقش بسته است.
این آیات، سه آیه آخر سوره مبارک فتح بوده که از بسم الله شروع و با صدق الله به پایان رسیده و با خط کوفی بنایی نگاشته شده و در نوع خود در جهان، کم نظیر و نشانه اوج عظمت و شکوفایی هنر معماری ایلخانان است.
این بنا در ۱۸ تیر ماه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی تحت شماره ۱۸۴ جزو آثار ملی به ثبت رسیده است و بر اساس آخرین مطالعات تاریخی احداث این بنا مربوط به ۷۳۱ هجری قمری و دوره ایلخانی بوده و تزئینات آن در طول دوره صفویه انجام گرفته است.
بدنه آجری برج از بیرون دارای کاشیکاریهای آبی است و هر چند کاشی‌کاری ها تمام بدنه را نپوشانده و فروریخته گی‌هایی دارد اما همچنان زیبایی خود را حفظ کرده است و واژه «الله» نقش بسته در این بنا به احتمال قوی الگو گرفته از گنبد الله الله یا همان گنبد شیخ صفی‌الدین اردبیلی در شهر اردبیل است.
این بنا دارای سقف گنبدی شیروانی است و سقف اصلی بنا از بیرون مدور است اما از داخل دارای دوازده ضلع است و گفته می‌شود این دوازده ضلع، سمبل دوازده امام شیعیان بوده که صفویان به آنها ارادت فراوان داشته اند.
آرامگاه شیخ حیدر در بافت مرکزی و قدیمی شهر مشگین شهر در باغی بزرگ از چشم اندازی زیبا برخوردار است و شاید با رواق‌هایی که در گرداگرد آن وجود دارد، روزگاری محل اتراق و استراحت مسافران بوده است، در سال‌های گذشته فاز اول بخش تجاری بقعه به بهره برداری رسیده و بخش‌های مختلف آن از جمله موزه ، واحدهای تجاری ، کتابخانه عمومی ، سالن صنایع دستی و گالری ، مسجد جنت سرا ، پارکینگ و فروشگاه بزرگ زنجیره ای آن در حال احداث و تکمیل است.
مسئولان محلی برای معرفی بیشتر بقعه شیخ حیدر به مردم و گردشگران، در فروردین ماه ۹۷ آئین سنتی جشن نوروزگاه را در محوطه آن برگزار کردند و این بنای تاریخی همچنان مورد توجه عام و خاص است و اگر از حیث امکانات خدماتی از زیرساخت‌های لازم و ظرفیت‌های به روز برخوردار باشد، به یقین در رونق صنعت گردشگری مشکین شهر و حتی استان اردبیل تاثیرگذار خواهد بود.
با توجه به پیشینه مذهبی و فرهنگی استان اردبیل که از دستاوردهای ماندگار و فرهنگی صفویان متاثر است، جا دارد مسئولان محلی و استانی بر بقعه شیخ حیدر مشکین شهر و دیگر بقاع و قلاع مذهبی و تاریخی استان اردبیل، توجه بیشتری داشته باشند تا با مرمت، نگهداری و احیای آنها، هم از سرمایه‌های تاریخی استان به شکل بایسته صیانت به عمل آید و هم حضور و بازدید بیشتر علاقه مندان به اماکن تاریخی را شاهد باشیم.
شهرستان مشکین شهر با ۱۵۵ هزار نفر جمعیت در ۹۰ کیلومتری شمال غربی اردبیل دارای آثار تاریخی همچون قلعه قهقهه ، کاروانسرای قانلی بولاغ، مقبره سیدسلیمان فخرآباد ، کهنه قلعه ، چند حمام قدیمی، آب‌های گرم معدنی شابیل و قینرجه و سایت تاریخی شهر یئری با ده‌ها پیکره سنگی با قدمتی حدود هشت هزار سال است.