تجلی اصالت و زیبایی/ پوشش سنتی؛ شناسه هویت ساز اقوام گلستانی است

 به گزارش خبرنگار خبرگزاری برنا از گرگان؛ در استان گلستان به لحاظ موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی که دشت، کوه، صحرا و جنگل را در خود جای داده است، اقوام شاخصی ساکن و موقیعت مهاجر پذیری هم برای سایر اقوام فراهم شده است.

علاوه بر ترکمن، قزاق، کتولی، ترک قزلباش و مازنی زبان ها، از استان های دیگر اقوامی مانند سیستانی، بلوچ، ترک،خراسانی کرد و غیره سالیان زیادی است که در استان ساکن هستند.

یکی از فرهنگ ها که شناسه هویت ساز اقوام بوده پوشاک است و می توان از آن به عنوان یک شو فرهنگی غالب یاد کرد.

برای آشنایی بهتر و عمیق تر از مفاهیم پوشاک بومی و محلی اقوام مختلف در گلستان به سراغ یک محقق پوشاک اقوام و ملل رفتیم.

سمانه شهری نژاد در گفتگو با برنا گفت: وقتی درباره پوشاک اقوام مطالعه می کنیم متوجه می شویم که لباس های بومی و محلی صرفا برای پوشاندن بدن و محافظت در برابر گرما و سرما نیست بلکه نوعی آراستگی، زیبایی، وقار و نجابت را با خود به همراه دارد.

پوشاک اقوام بومی و محلی یک میراث فرهنگی ناملموس است 

وی گفت: پوشاک اقوام بومی و محلی ایران در کنار هم به یک زبان مشترک می رسند که می توان اِلمان های نامحسوس را بررسی و از آن به عنوان میراث فرهنگی ناملموس یاد کرد.

شهری نژاد بیان کرد: پوشیدگی لباس، شکل آستین، گشاد بودن به اندازه طبیعی و استفاده از اجزای تکمیل کننده در لباس های اقوام بومی گلستان دیده می شود.

در بین کتولی ها و ترکمن ها نوعی کلاه، کلاهک و یا عرقچین یا همان «آناقی» در زبان ترکمن روی سر گذاشته می شود و کامل کننده آن یک شال یا روسری است.

وی با اشاره به تن پوش های اقوام مختلف گلستانی اظهار کرد: در بین ترکمن ها و قزاق ها پیراهن و شلوار استفاده می شود.

وی یادآور شد: در معرفی پوشاک اقوام گلستان چهار مشخصه بارز وجود دارد و پوشیدگی کامل یکی از این مشخصه ها است.

شهری نژاد گفت: شکل ظاهری لباس ها از یک الگوی غالب که سادگی است تبعیت می کند. شاخصه سوم، آرایه های تزیینی هستند که به عنوان عناصر وابسته به لباس ها و به عنوان یک بخش تکمیل کننده لباس محسوب می شوند.

این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: جنس لباس اقوام از پنبه، پشم و ابریشم و نخ است و هر قومیت متناسب با میراث فرهنگی ناملموس خود روی لباس را سوزن دوزی می کند.

سوزن دوزی لباس اقوام جزو زیبا ترین عناصر زیبایی است 

به گفته وی سوزن دوزی از تزئینات لباس اقوام بومی و محلی است که جزو زیبا ترین عناصر زیبایی از آن یاد می شود.

شهری نژاد گفت: سوزن دوزی ترکمن، قزاقه دوزی، سیاه دوزی زنان شاهکوه و نوار دوزی های کتولی و روستای بالاجاده و ترک قزلباش از انواع تزئینات لباس های زنان اقوام شاخص گلستان است.

وی خاطرنشان کرد: چهارمین بُعد مشترک در لباس اقوام بُعد اجتماعی بوده که متناسب با جایگاه افراد و بر اساس تمکن مالی لباس های مد نظر را می پوشیدند.

استفاده از «کلاه شهری» توسط زنان کتول 

این محقق پوشاک اقوال و ملل ادامه داد: به عنوان مثال در لباس کتولی ها اگر قرار بود زن از روستا به شهر بیاید نوعی کلاه عرقچین به نام «کلاه شهری» روی سر می گذاشت و در مراسمات عروسی جنس لباس ها مرغوب تر بود.

وی بیان کرد: سوزن دوزی شاهکوه با نخ مشکی روی پارچه سفید صورت می گیرد و سوزن دوزی های ترکمن برگرفته از نقوش گیاهی، حیوانی و اعتقادی است.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: هر نقشی که زن هنرمند بر روی لباس خود ایجاد میکند به آن اعتقاد و باور داشته و در بطن زندگی وی جاری بوده که می توان از آن به عنوان میراث ناملموس زنان یاد کرد که گذشته بسیار عمیقی دارد.

شهری نژاد گفت: در سوزن دوزی ترکمن می توان سوزن دوزی ها را به چند دسته تقسیم کرد. به عنوان مثال؛ دختران، پسران زنان متاهل، دختران در آستانه ازدواج، زنان باردار و زنی که همسر خود را از دست داده است، نقوش مخصوص به خود را داشتند.

خود تزیینی در پوشاک مردان و زنان اقوام گلستانی

خود تزیینی در پوشاک مردان و زنان اقوام گلستانی وجود دارد و پایداری مفاهیم در این فرهنگ از بارزترین مواردی است که دست به دست چرخیده و بیانگر تداوم زندگی، عشق، حجاب و عصمت و پاکی است.

در این گزارش به بررسی پوشش محلی هر یک از قومیت‌های گلستان می‌پردازیم.

پوشاک سنتی ترکمن ها 

پوشاک سنتی ترکمن از جنس کتان، پنبه و ابریشم است که از پوست هم در بخش های مختلف لباس یا کلاه و کفش استفاده می شود.

لباسهای مردان ترکمن را می توان به چهار قسمت تنپوش، شلوار، کلاه و کفش تقسیم کرد.

لباس های زنان ترکمن بسیار متنوع است. همچنین زنان و دختران ترکمن از لباس هایی با زیورآلات گوناگون استفاده می کنند که از تنوع منحصر به فردی برخوردار است و امروزه طرفداران زیادی دارد.

لباس زنان ترکمن هم به چهار دسته تن پوش، بالاق یا شلوار، کلاه و روسری و کفش تقسیم می شود.

در لباس سنتی قوم ترکمن، پیراهن های قرمز رنگ آن ها در قسمت یقه و مچ سوزن دوزی زیبایی دارد. پیراهن ترکمنی از سه قسمت “ینگ” به معنای آستین، “یان” به معنای پهلو و “آشری” به معنای دامن تشکیل می شود.

ممکن است بر تن آن ها نیم تنه هایی ببینید که بر پشت آن ها به وسیله ی زیورآلات تصاویر سپر یا تیر و کمان را شبیه سازی کرده اند. در لباس سنتی قوم ترکمن شلوارهای ترکمنی که “بلق” نامیده می شود در قسمت پاچه به زیبایی سوزندوزی می شود.

این سوزندوزی به اشکال مختلفی مانند سر شتر( دویه کله)، نقش جوجه( سگدرمه جویجه)، بال پرنده( قوش غانات) و نقش عقرب( موی نقش) انجام می شود. بخش دیگری از پوشش قوم ترکمن کفش است و احتمالا اگر کفش های زنان ترکمن را ببینید، نقاشی های قدیم ایرانی در ذهنتان نقش می بندد.

در لباس سنتی قوم ترکمن کفش هایی با نوک برگردان و پاشنه ای بلند که به آن “گل میخ لی” یا “قرمه کوش” می گویند و توسط کفاشان ماهر و هنرمندان محلی ساخته می شود.

پوشاک سنتی بانوان قوم کتول هویتی ماندگار و ارزشمند

برای حفظ و احیا هنر و مهارت دوخت پوشاک بانوان قوم کتول، پرونده ثبت آن توسط دفتر ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان تشکیل و در سال 1395 با طرح در شورای عالی ثبت کشور به عنوان یک اثر و هنر ارزشمند نیکان و بانوان قوم کتول در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به شماره 1326 به ثبت ملی رسید.

پوشش زنان کتول از گذشته های دور پوشاکی با پارچه های دستباف بود که با عناصری چون نوارهای کتول، سکه و یراق تزیین میشد. خانم ها در جشن ها از این نوع پوشاک با تمامی اجزا استفاده می کردند که متشکل از پیراهن (رخت کوتاه)، دامنی پرچین (تُنبان قُنبلی)، انواع کت (کُلیجِه، بهاری، کمرچین)، جلیقه، کلاه شهری، روسری، پیش جامه (دم جامه) و شاروسه (شاه ریسه) است. تزئینات روی لباس برای طبقه بالای جامعه با نوارهای دستباف و سکه های بیشتر و برای عامه مردم از نوارهای کمتر بکار می رفت.

پیراهن زن کتول بلند بوده بگونه ای که روی دامنی از پارچه شال پشمی گلدار قرار می گیرد، با آستین هایی که تزئیناتی به روی لبه آن دوخته می شود. دختران مجرد کلاهی از جنس مخمل که غالباً به رنگ قرمز است و تزئیناتی از یراق و توف (نوار دستباف) دارد، استفاده می کنند که زیر روسری بر سر می گذارند. البته بانوان متأهل از کلاه استفاده نمی کنند و زیر چارقد به روی پیشانی، روسری دیگری می بندند که گره روسری در جلوی پیشانی قرار می گیرد. چارقد یا روسری آنها غالباً سفید و گلدار است. روی لباس نیز پیش جامه ای با سکه های قدیمی از پارچه مخمل می پوشند. پیش جامه دارای یقه است و مانند گردنبند به گردن آویخته می شود.

مواد اولیه ای که برای این نوع لباس استفاده می شود عبارت از پارچه های زری، پارچه های دستباف، پارچه های شال پشم (نخی گلدار)، پارچه های مخمل، انواع نوارهای دستباف (توف)، سکه، یراق، منجوق، ریشه های تزئینی، دانه های تسبیح، کش، نخ گریسه و… است. امروزه برای این نوع پیراهن از پارچه های زری با 3 متر طول و درگذشته از پارچه های ابریشم دستباف که برای دوخت آن از 6 متر پارچه (به دلیل کم بودن عرض پارچه های ابریشمی) استفاده می شد.

الگوی لباس بسیار ساده بوده و در قسمت زیر بغل از «مرغک» (پارچه های سه گوش) استفاده می شود که در اصطلاح محلی «زیربغلی» می گویند. در قسمت لبه آستین، تزئیناتی از نوارهای دستباف کتول دیده می شود که ردیف اول آن نواری از «توف سیاه»، ردیف دوم «دوگلی»، ردیف سوم «ولولک» به ترتیب قرار می گیرند. برای دوخت دامن از پارچه «شال پشم»، «زری تال» و یا سایر پارچه های طرح دار استفاده می شود.

برای دوخت پیش جامه عمدتاً از پارچه مخمل قرمز استفاده می کنند. روی پارچه مخمل توف مشکی، دوگلی و اریب و همچنین سکه دوخته می شود. پیش جامه دارای یقه است و قسمت پایین آن به شکل مثلثی برش می خورد. شاه ریسه به منظور تزئین، بر روی پیش جامه و به دور گردن قرار می گیرد و متشکل از منجوق، دانه تسبیح و سکه است.

به قسمت پایین شاه ریسه، «زیربند» و قسمت بالای آن، «پشت بند» می گویند که هرکدام جدا بافته شده سپس به کمک دوخت به یکدیگر متصل می شوند. طرح هایی که برای شاه ریسه استفاده می شود عبارتند از «قالی باف» و «مَکودِلِه».

گل طلا یا گل یقه زیوری بود که به روی شاروسه بسته می شد و برای خانواده های ثروتمند، این زیور از طلا و برای سایرین از برنج و نقره است. شکل زیور همانگونه که از اسم آن پیداست به شکل گل بود. «کلیجه» به کت روی لباس می گویند که پارچه آن از مخمل و بدون تزئینات بوده یا از تزئینات کمی استفاده می شد. آستین آن داری سمبوسه (مثلثی شکل) بوده که رویه انگشتان را می پوشانده است.

«کمرچین» به کتی می گویند که در بخش کمر به دو قسمت بالاتنه و دامن تقسیم می شود و نام کت هم متأثر از فرم آن است.

این لباس خاص افراد ثروتمند بوده و سطوح پایین تر جامعه از جلیقه استفاده می کردند.

پوشاک سنتی قزاق تجلی‌گر سنت‌های کهن و تاریخ این قوم

پوشاک سنتی قزاق تنها یک رشته صنایع دستی به حساب نمی آید بلکه چندین رشته بومی را در دل خود جای داده است که از آن جمله می توان به سوزن دوزی، تکه دوزی، ساخت زیورآلات، ریشه بافی، منگوله بافی، سکه دوزی، نساجی سنتی، نخریسی، رنگرزی و... اشاره کرد. درواقع با حفظ یک رشته می توان عملاً از چندین رشته صنایع دستی حمایت کرد و آنان را از معرض خطر فراموشی حفظ کرد.

قزاق های مقیم ایران همچنان پوشش سنتی خود را حفظ کرده و عموماً لباس زنان سفیدرنگ و دارای الحاقاتی چون زیورآلات، قزاق دوزی، تکه دوزی، منجوق دوزی و ملیله دوزی است. لباس آنان متشکل از پیراهن بلند (کویلک)، جلیقه بلند (بشبت)، کت بلند (اشیک)، کلاه(ژاولق یا بوراما)، شلوار(دامبال)، چکمه(تیک) و... است. زنان در گذشته لباس سنتی خود را در عروسی و جشن ها پوشیده اما در زندگی روزمره از پیراهن ساده بدون تزئینات استفاده می کردند. دختران قزاق هم به همراه لباس، قبه و زنان کلاه (ژاولق) بر سر گذارده اما امروزه دختران از روسری رنگی و زنان بعد از ازدواج تنها از روسری سفید استفاده می کنند.

پیراهن زنان قزاق «کویلک» نامیده می شود که غالبا به رنگ سفید است. هنگامی که نقوش خاص خود را با سوزن دوزی، پولک، منجوق و ملیله به روی پیراهن می دوزند به آن «قابِستیک» می گویند و خاص عروس است.

زنان قزاق در زندگی روزمره پیراهنی بلند و فاقد تزئینات به تن می کنند. جلیقه هایی هم از جنس جیر یا مخمل به نام «بِشبِت» به روی پیراهن می پوشند. جلیقه بلند را «اوزون بشبت» و جلیقه کوتاه را «قسقا بشبت» می گویند.

شلوار زنان از پارچه‌های کنفی و غالبا سفید رنگ بوده و کفش‌های متنوع چون «مَسیِ» از چرم نرم، با تزئینات فراوان و رنگ‌های شاد به پا می‌کنند.

البسه محلی باگذشت زمان از شئون مختلف زندگی همچون اعتقادات، آداب‌ورسوم، طبقات اجتماعی، شرایط تاریخی و... اثر پذیرفت که به‌راستی می‌توان تمامی فرهنگ یک سرزمین را در پوشاک مردم آن جلوه‌گر دانست. رنگ، شکل و دوخت هر تکه جامه نقش و معنای فرهنگی به خود گرفت. امروزه هر پاره از پوشاک و آرایه های مربوط به آن‌ها بنا بر ویژگی‌های فرهنگی جامعه‌ای که در آن به کار می‌روند، به صورتی رمزگونه، مفاهیمی را می‌رسانند.

پوشاک سنتی نشانی از هویت فرهنگی قوم قزلباش

تفاوت‌هایی در لباس زنان قزلباش ساکن در شهرستان رامیان و مینودشت استان گلستان وجود دارد. ازجمله این‌که در لباس زنان رامیان از نوارهای رنگین دستباف به نام  "جَهَک" برای تزیین استفاده می‌شود که این نوار مانند پارچه ابریشمی در کارگاهی به نام "چالا" بافته می‌شود؛ اما در پیراهن زنان مینودشت به‌منظور تزیین، بخش‌هایی از لباس سوزن‌دوزی می‌شود و یا این‌که زنان رامیان آلِه کالاخه را به‌عنوان سربند و به‌صورت نیم تاجی به روی پیشانی عروس به نشان از تأهل می‌بندند. اما زنان مینودشت از پیشانی‌بندی به نام "آلِن دِق" که روی آن سوزن‌دوزی شده، استفاده می‌کنند. دختران قزلباش تا قبل از ازدواج کلاهی به نام کُلته به سر می‌گذارند که قسمت جلویی آن سکه دوزی و با جهک نواردوزی و به همراه روسری ابریشمی قرمزرنگ پوشیده می‌شود. زمانی که می‌خواهند ازدواج کنند، کلته را برمی‌دارند و آله کالاخه روی سر می‌گذارند.

تانبان یا دامن زنان رامیان را جهک دوزی می‌کنند اما زنان مینودشت لبه دامن را با پارچه‌ای به نام "آلاق بالاق" به رنگ سیاه‌وسفید با راه‌های کج، تزیین می‌کنند، علاوه بر آن در بخش بالایی حاشیه دامن هم با سوزن‌دوزی، نقوشی را به شکل نواری زینت می‌دهند که به آن "تِممان دامن‌شلواری" گفته می‌شود.

وجه تمایز دیگر لباس در" کُلَجَه باهار" (کت روی کُلجه) است. مدل یقه باهاری زنان رامیان و مینودشت باهم متفاوت بوده و لبه آستین زنان مینودشت با پارچه آلاق بالاق با پهنای10 سانتی‌متر مزین می‌شود.

از اجزای دیگر لباس زنان این قوم می‌توان به یاخالق اشاره کرد که به‌نوعی پیش جامه‌ای هست برای تزیین روی پیراهن که به گردن آویخته می‌شود و با نوارجهک و سکه تزیین‌شده است. تعداد سکه‌ها در پیش جامه نشان از طبقه اجتماعی یا وضعیت اقتصادی آن خانواده دارد.  

کُلَجَه به کت روی لباس گفته می‌شود که آستین آن داری سمبوسه (به شکل مثلث) بوده و تا روی انگشتان را می‌پوشاند. از آرنج تا مچ در قسمت پشت دست باز بوده و با دکمه به هم متصل می‌شود. قسمت زیر بغل کلیجه نیز مثل سایر کت‌ها بدون مرغک و باز است. باز بودن زیر بغل برای تهویه هوا در لباس تعبیه می‌شود.

به گزارش برنا، مردان و زنان سیستانی، شاهکویی، روستاهای غرب گلستان و اقوام دیگر ساکن در گلستان هم لباس های محلی مخصوص به خود را دارند که در مراسمات مختلف از آنها استفاده می کنند و بزرگان آنها سعی در زنده نگه داشتن پوشش بومی قوم خود دارند.

معمولا قوم ترکمن معتقد تر از سایر قومیت ها بر استفاده از لباس های بومی خود تاکید دارند و در بین اکثر زنان این قوم استفاده از بخشی از پوشاک سنتی رواج دارد.

انتهای پیام 

خبرنگار: نجمه جهان تیغ