عدم وجود برنامه راهبردی پژوهش و فناوری در صنعت نفت

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری برنا به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، پژوهش و فناوری عامل اصلی رقابت پذیری و از مهمترین عوامل تأثیرگذار برای رســیدن به پیشــرفت و توســعه در صنایع پایین دستی نفت وگاز است. پایین بودن ارزش محصولات صادراتی صنعت پتروشیمی، عدم توسعه مناسب زنجیره ارزش برخی محصولات پتروشیمایی ازجمله زنجیره پروپیلن، عدم تولید مکفی برخی محصولات مورد نیاز صنایع داخلی، ترکیب نامناسب سبد پالایشی کشور و سهم بالای فرآورده‌های نفتی سنگین از جمله نفت کوره از این سبد ازجمله مسائل مهم صنایع پالایش و پتروشیمی کشور هستند که یکی از عوامل مؤثر بر بهبود آن‌ها از طریق دستیابی به فناوری میسر بوده و از این بابت توجه به مقوله پژوهش و فناوری ضروری است.

شرکت ساینوپک، بزرگترین شرکت چینی در صنایع پالایش و پتروشیمی است که در ســال ،۲۰۲۲ با درآمد ۴۱۱ میلیارد دلار به عنوان پنجمین شرکت بزرگ دنیا در لیست فورچون قرار گرفت.این شرکت با به کارگیری شبکه پژوهش و فناوری نظام مند، به موفقیت های نسبتا خوبی ازجمله فروش ۳۲۰ لیسانس فرایندهای مختلف پالایشی و پتروشیمی که ۱۲ مورد آن، واگذاری لیسانس به کشورهای خارجی بوده، دست یافته است. با توجه به قرابت ساختار مدیریت پژوهش و فناوری کشــور چین از منظر دولتی بودن، بررسی ساختار پژوهش و فناوری صنایع پالایشی و پتروشیمی کشور نسبت به شبکه مدیریت پژوهش و فناوری شرکت ساینوپک یافته های ذیل را در برداشت:

فقدان برنامه راهبردی پژوهش و فناوری در صنایع پالایش و پتروشیمی کشور:

بررسی شبکه پژوهش و فناوری شرکت ساینوپک نشان از آن دارد که اولین گام در پیاده سازی نظام مدیریت فناوری در این شرکت، تدوین برنامه راهبردی پژوهش و فناوری است. علیرغم آنکه در ایران براســاس نظامنامه پژوهش، فناوری و تجاریسازی وزارت نفت مقرر شده است سند برنامه راهبردی توسعه فناوری شرکتهای تابعه اصلی مشتمل بر سبد فناوری های اولویتدار، روش اکتساب فناوریهای اولویتدار، زمانبندی و نگاشت نهادی توسعه فناوری تدوین و تصویب شود، لکن در حال حاضر صنعت پالایش و پتروشیمی کشور فاقد برنامه راهبردی پژوهش و فناوری است. نکته حائز اهمیت اینکه مقتضی است رویکرد شرکتهای تابعه در ورود به حوزه پژوهش و فناوری صرفا اقتصادی نباشد و بر رفع نیازهای صنعت در حوزه پایین دست تمرکز بیشتری داشته باشند. 

ضعف در فرایندهای اجرایی و حسن اجرای آنها 

نظام مدیریت فناوری مبتنی بر فرایندهای شناسایی، انتخاب، اکتساب، بهره برداری، یادگیری و محافظت از فناوری است.پیاده سازی این نظام مستلزم تدوین دستورالعمل های لازم جهت پیاده سازی فرایندهای اجرایی آن است. انتخاب فناوری باید از حالت سلیقه ای خارج شده و دارای سازوکار مدونی برای آن تدوین شود. اکتساب فناوری مرحله کلیدی در پیاده سازی نظام مدیریت فناوری است، درصورتی که شاخص ها و برون دادهای هریک از این مراحل اعم از آزمایشگاهی، پایلوت و نیمه صنعتی بهطور دقیق مشخص نباشد، امکان افزایش مقیاس و درنهایت تجاریسازی وجود ندارد. اگرچه در حال حاضر اقدامات خوبی در راستای بازتعریف برخی از این فرایندها در نظامنامه جدید پژوهش و فناوری وزارت نفت صورت گرفته، اما تاکنون دستورالعمل اجرایی زیر فعالیتها و برون دادهای هریک از این فرایندها تدوین نشده است. 

مشکلات و خلا های ساختار نهادی
فرایندهای اجرایی چنانچه در ساختارهای مناسب جاری نشوند، به نتیجه نخواهند رسید. لذا حفظ و تقویت ساختارهای موجود پژوهش و فناوری در صنعت پالایش و پتروشیمی و تکمیل و رفع نواقص آن از اهمیت زیادی برخوردار است. بررسی نتایج مطالعه تطبیقی انجام شده نشان از فقدان مرکز تجاری سازی و بازاریابی فناوری های توسعه یافته در صنعت پالایش و واحد راهبر ستادی پژوهش و فناوری در صنعت پتروشیمی دارد.

نقصان در شکل گیری شبکه پژوهش و فناوری در ایران
پژوهشگاه صنعت نفت، شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی، پژوهشکده ازدیاد برداشت از مخازن نفتوگاز ازجمله مجریان پژوهشی ( واحدهای عملیاتی نیز در شمار مجریان پژوهش اصلی صنعت نفت محسوب میشوند. ازسوی دیگر، بخشهای پژوهش و توسعه (D&R) این صنعت هستند. همچنین، دانشگاهها و پژوهشگاهها در کنار شرکتهای خصوصی کشور، جمع مجریان پژوهشی این صنعت را تکمیل میکنند. بهمنظور تقویت دستاوردهای حاصلشده و استفاده حداکثری از ظرفیت موجود با بهرهمندی از توان همه فعالان و پوشش ریسک به کارگیری فناوری، لازم است با تدوین دستورالعمل های لازم جهت پیاده سازی فرایندهای اجرایی مربوطه، زمینه شکل گیری شبکه پژوهش و فناوری صنعت پالایش و پتروشیمی فراهم شود.

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی
به منظور ارتقای وضع موجود پژوهش و فناوری در صنعت پالایش و پتروشیمی کشور موارد ذیل پیشنهاد میشود:
1. تدوین و تصویب برنامه راهبردی پژوهش و فناوری در صنایع پالایش و پتروشیمی توسط شرکت های اصلی تابعه و تأیید نهایی در وزارت
نفت با توجه به رویکردهای ذیل:
تسریع در اکتســاب فناوریهای ارتقای باقیمانده های سنگین پالایشــگاهی و کاهش تولید نفت کوره اعم از آســفالت زدایی با حالا(SDA)، کراکینگ کاتالیستی تهماندهها (RFCC) و هیدروکراکینگ تهماندهها (VCC) با رویکرد توسعه یکپارچه صنایع پالایشگاهی و پتروشیمیایی و پتروپالایشگاهی

2. تسریع در اکتساب فناوریهای مورد نیاز طرحهای پیشران صنایع پتروشیمی در زنجیرههای اتیلن، پروپیلن و متانول.
به موجب تبصره 3 ماده 3 قانون اجرای سیاست های کلی اصل چهل وچهارم قانون اساسی، یکی از وظایف سازمانهای توسعهای ورود فعال به حوزه صنایع با فناوری پیشرفته و صنایع خطرپذیر است. لذا لازم است اصالح و تکمیل ساختار نهادی، اصالح فرایندهای اجرایی و بازتعریف مأموریت در راستای مدیریت و توســعه فناوری با هدف پایش فناوری ، تولید محتوا با هدف افزایش سطح عمومی صنعت، انتقال فناوری و بومیسازی آن، تجاریسازی و بازاریابی فناوری ها در دستور کار وزارت نفت و شرکتهای تابعه آن قرار گیرد. ازجمله اقدامات لازم در این خصوص میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:

 ایجاد واحد راهبر ستادی پژوهش و فناوری شامل مدیریت پژوهش و فناوری هم سطح با سایر مدیریت ها و شورای پژوهشی در سطحی
بالاتر از لایه مدیریت در شرکت ملی صنایع پتروشیمی (وزارت نفت).

تأسیس مرکز فناوری شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی ایران با هدف مدیریت فرایند تدوین لیسانس، تجاریسازی و بازاریابی
فناوری های توسعه یافته (وزارت نفت).
اقدام الزم برای اجرایی شدن این راهبرد بهترتیب اولویت در دو سناریو پیشنهاد میشود:

سناریو اول: بهموجب اجرای تبصره 3 ماده 3 قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهل وچهارم قانون اساسی، شرکت غیردولتی پژوهش
و فناوری پالایش، با سهامداری عمده حداکثر 49 درصد شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی ایران با مشارکت شرکتهای پالایشی
غیردولتی فعال در صنعت نفت تأسیس شود.
سناریو دوم:با رعایت تبصره ۱ ماده 4 قانون مدیریت خدمات کشوری، شرکت دولتی پژوهش و فناوری پالایش ذیل شرکت ملی پالایش
و پخش فراوردههای نفتی ایران تأسیس شود.

آسیب شناسی نظام مدیریت و فناوری در صنایع پتروشیمی و پالایشی
رشد پرشــتاب فناوریهای نوظهور در حوزههای مختلف ازجمله فناوری ارتباطات و اطالعات، هوش مصنوعی و زیستفناوری مؤید این مطلب است که در جهان امروز امر توسعه بهویژه توسعه اقتصادی بدون توجه بهمقوله فناوری امکانپذیر نیست. صنایع پالایش نفت و پتروشیمی نیز همچون دیگر حوزه های اقتصادی از این امر مستثنا نیستند و برای توسعه ناگزیر به توجه خاص به مقوله فناوری هستند.نظام مدیریت و فناوری در صنایع پالایش و پتروشیمی کشور با چالش های متعدد ازجمله ضعف نظارت بر حسن اجرای قوانین موجود، مشکالت تأمین مواد اولیه و کالاهای نیمه ساخته مورد نیاز، کمبود مراکز سرمایه گذاری خطرپذیر و صندوقهای تأمین مالی مشترک، عدم وجود مدلهای بیمهای درخصوص تضمین اخذ دانش فنی بومی و چالش های موجود در آموزش، جذب و نگهداشت نیروی انسانی کارآمد مواجه بوده که الزم است در گزارشهای مجزایی هریک از موضوعات مذکور بررسی شود. 

۲. تبیین وضعیت صنایع پالایش و پتروشیمی کشور چین

بخش عمده صنایع پتروشیمی و پالایشی مرتبط با صنعت نفت وگاز کشور چین بسته به موقعیت جغرافیایی در دو شرکت دولتی نفت چین و شرکت پتروشیمی چین ساینوپک متمرکز است. دو شرکت به صورت یکپارچه براساس انواع مختلف عملیات تجاری تشکیل شدند که فعالیت آنها از استخراج نفت خام و گاز طبیعی شروع شده و تا صنایع پاییندستی جهت تولید انواع فراوردههای نفتی و مواد شیمیایی ادامه مییابد. ماهیت این دو شرکت دولتی بوده و حوزه فعالیت آنها براساس سیاستهای دولت چین مشخص شده است. شرکت ملی نفت چین، میدان های نفت وگاز، پالایشگاهها و مجتمع های شیمیایی را در دوازده استان و مناطقی در شمال شرقی و شمال غربی چین را کنترل میکند.
شرکت پتروشیمی چین ساینوپک نیز میدانهای نفت وگاز، پالایشگاهها و تأسیسات شیمیایی را در جنوب این کشور مدیریت میکند. در نمودار ۱ حوزه فعالیت دو شرکت ملی نفت چین و شرکت پتروشیمی چین به تفکیک مناطق این کشور که عملیات استخراج، تولید و تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نفت وگاز در آنها انجام میشود، نشان داده شده است. 




شرکت ساینوپک، بزرگترین شرکت چینی در حوزه صنایع پالایش و پتروشیمی است. این شرکت در سال، ۲۰۲۲ با درآمد ۴۱۱ میلیارد دلار به عنوان پنجمین شرکت بزرگ دنیا در لیست فورچون قرار گرفت. درآمد حاصل از فروش محصولات پتروشیمی این شرکت حدود ۷۶ میلیارد دلار برآورد میشود. با توجه به اهمیت فناوری به عنوان مهمترین مزیت رقابتی، این شرکت در سال ۲۰۲۲ در حدود ۳/۱ میلیارد دلار در بخش تحقیق و توسعه هزینه کرده است. بدین ترتیب این شرکت در سال ۲۰۲۲ حدود ۰/۷۵ درصد از درآمد ناخالص خود را صرف هزینه‌های تحقیق و توسعه کرده است. همچنین در سال، ۲۰۲۰ تعداد ۶۰۳۵ نفر در مراکز تحقیقاتی شرکت ساینوپک فعالیت میکنند که در حدود %۲ از پرسنل آن را در بر میگیرد (کل پرسنل این شرکت تقریبا ۳۸۴ ً هزار نفر است). از موفقیت‌های این شرکت میتوان به فروش ۳۲۰ لیسانس فرایند‌های مختلف پالایشی و پتروشیمی و واگذاری ۱۲ لیسانس به کشور‌های خارجی اشاره کرد. عمده لیسانس‌های فروخته شده به کشور‌های خارجی مربوط به فرایند کک سازی تأخیری و فرایند کراکینگ کاتالیستی عمیق(DCC) بوده است. در نمودار ۲ تعداد لیسانس‌های فروخته شده در صنایع پالایشی توسط شرکت پتروشیمی ساینوپک براساس نوع فرایند در داخل و خارج چین ارائه شده است.  

3. بررسی شبکه مدیریت پژوهش و فناوری در شرکت پتروشیمی چین (ساینوپک)
در ادامه اجزای شبکه پژوهش و فناوری شرکت ساینوپک تشریح شده است. اولین گام در نظام مدیریت پژوهشو فناوری شرکت ساینوپک،
تدوین برنامه راهبردی پژوهش و فناوری شرکت است.

3-1. تدوین برنامه راهبردی پژوهش و فناوری
 همانطور که از نمودار 3 مشخص است صدر شبکه تحقیق و توسعه در شرکت ســاینوپک از یک کمیته علم و فناوری و مدیریت توسعه و فناوری تشکیل شده است. کمیته علم و فناوری وظیفه نهاییسازی و تأیید برنامه راهبردی و استراتژی تحقیق و توسعه شرکت را برعهده دارد. اعضای این کمیته پرسنل شرکت ساینوپک هستند که همزمان عضو آکادمی مهندسی چین و یا آکادمی علوم چین نیز هستند(شامل 9 تا 24 عضو). تدوین برنامه راهبردی تحقیق و توسعه شرکت توسط دپارتمان توسعه علم و فناوری شامل تجمیع اطالعات در جریان رفت و برگشت موضوعات در بین کل اعضای شبکه (استعلام از اعضا، آینده نگری و مبتنی بر سیاست های کلان سازمان) و درنهایت جمع بندی و تأیید از طریق برگزاری کنگره چندروزه که توسط کمیته انجام میشود، صورت میگیرد. در نمودار 3 تدوین استراتژی بهعنوان شرط لازم
برای پیاده سازی نظام مدیریت فناوری پژوهش و فناوری در شرکت ساینوپک نشان داده شده است. 

براساس گزارش شرکت ساینوپک، استراتژی این شرکت بر پایه فناوری و نوآوری بر تولید محصوالت پایه متنوع با بهترین کیفیت و توسعه محصولات جدید با ارزش افزوده بالا با رعایت مسائل زیست محیطی متمرکز است.

3-2. مدیریت پژوهش وفناوری
مدیریت پژوهش و فناوری دپارتمان توسعه علم و فناوری وظیفه پیاده سازی برنامه راهبردی تحقیق و توسعه در کل شبکه را به عهده دارد. در ذیل این مدیریت انستیتو‌های متعدد تحقیقاتی، مهندسی و شرکت‌های مهندسی و کاتالیستی شامل ۶ انستیتوی تحقیقاتی، ۴ انستیتوی مهندسی و یک شرکت کاتالیستی فعالیت دارند.



انستیتوهای تحقیقاتی عمدتا انجام پژوهش در حوزههای مختلف فرایند، کاتالیست و بهروزرسانی فناوریها را بهعهده دارند. انستیتوهای مهندسی در زمینه توسعه فناوری، طراحی، تدارک و ساخت در حوزه صنایع باالدست، اچ.اس.ای و صنایع پاییندست (پالایش و پتروشیمی) فعالیت دارند. در کنار انستیتوهای مهندسی، شرکتهای مهندسی با مالکیت و مدیریت بخش خصوصی نیز در زمینه طراحی و ساخت با از طریق انستیتوهای مهندسی مربوطه همکاری دارند. شرکت کاتالیستی نیز در زمینه تولید کاتالیستهای مدیریت پژوهش و فناوری عمدتا مورد نیاز صنعت بهعنوان یک شرکت دولتی ذیل مدیریت پژوهش و فناوری فعالیت دارد.  

3-3 سازوکار تدوین لیسانس
 بهعنوان یکی از زیرمجموعه های دپارتمان علم و فناوری مدیریت پژوهش و فناوری شرکت پتروشیمی ساینوپک، شرکت فناوری ساینوپک تیم تدوین لیسانس که در شرکت فناوری ساینوپک مستقر است متولی تدوین لیسانس فرایندهای پاالیش و پتروشیمی این شرکت است. بهعنوان مدیر پروژه، وظیفه هماهنگی بین انستیتوهای تحقیقاتی شرکت ساینوپک نظیر مؤسسه تحقیقاتی فراوری نفت (RIPP )و مؤسسه تحقیقاتی فراوری پتروشیمی فوشون (FRIPP) و همچنین شرکتهای مهندسی و درنهایت مشتری را برعهده دارد. مؤسسات تحقیقاتی وظیفه پشتیبانی فنی و شرکتهای مهندسی وظیفه پشتیبانی مهندسی را برعهده دارند. بهطور کلی این شرکت وظیفه تدوین لیسانسها و تجاریسازی و بازاریابی آنها را برعهده دارد. سازوکار تدوین لیسانس در شرکت فناوری ساینوپکدر نمودار 5 نشان داده شده است. 

مؤسسات تحقیقاتی با دانشگاههای خارجی و مراکز تحقیقات ملی در ارتباط هستند، همچنین مراکز تحقیقات ملی با دانشگاههای داخلی چین در ارتباط ند و برخی از تحقیقات بنیادی را به آنها میسپارند. روابط مذکور از طریق تدوین فرایندهای اجرایی دقیق و پیادهسازی آن در کل شبکه صورت میگیرد. 

تصویر کلان شبکه پژوهش و فناوری

در نمودار 6 تصویر کالن شبکه پژوهش و فناوری شرکت پتروشیمی ساینوپک ارائه شده است. 




همانطور که اشاره شد شرکت ساینوپک بهکمک این شبکه پژوهش و فناوری، تاکنون دستاوردهای مثبتی در توسعه فناوری صنایع پالایشی و پتروشیمی به دست آورده است. در ادامه وضعیت موجود پژوهش و فناوری در صنعت پالایشی و پتروشیمی کشور تبیین شده است. 

انتهای پیام/