به گزارش برنا؛ مردم استان اردبیل همه ساله در آستانه عید نوروز، بوی بهار را با نوای تکم‌چی‌ها استشمام می‌کنند و در کوچه و خیابان چشم انتظار تکم‌چی‌ها می‌مانند تا با صدای آنها به پیشواز نوروز بروند.
بر اساس رسمی دیرین در مناطق مختلف شمالغرب کشور به ویژه در استان اردبیل، در آخرین هفته سال تکم‌گردان‌ها که در زبان محلی به آنها 'تکمچی' می‌گویند، در هر کوی و برزنی راه افتاده و با خواندن شعر و ترانه، نوید فرا رسیدن بهار را داده و از مردم عیدی می‌گیرند.
هر چند امسال نیز مانند سال‌های شیوع کرونا از حضور پرتعداد گروه‌های تکم‌گردان در خیابان‌ها و معابر اردبیل خبری نیست ولی طی چند روز اخیر چندین تکم‌گردان، با لباس مخصوص خود تب و تاب تکم‌گردانی و نوید بهار را برای مردم زنده کرده‌اند.
آیین تکم‌گردانی مختص چهارشنبه آخر سال است، ولی اهالی استان اردبیل از زمان‌های قدیم، در هر هفته اسفند ماه جشن و آیین خاصی برای استقبال از بهار برپا می‌کنند که مجریان این جشن‌ها اغلب همان تکم‌گردان‌ها هستند.
این جشن‌ها معمولا از اولین چهارشنبه اسفند ماه معروف به ”یالانچی چرشنبه“ (چهارشنبه دروغین) شروع می‌شود.
این مراسم در دومین چهارشنبه ماه اسفند موسوم به ”خبرچی چرشنبه“ (چهارشنبه خبرچی) و سومین چهارشنبه ماه موسوم به ”یل/کول چرشنبه“ (چهارشنبه باد/خاکستری) ادامه یافته و در آخرین چهارشنبه سال نیز که به ”گول چرشنبه“ (چهارشنبه گل) معروف است، به اوج می‌رسد.
به اعتقاد مردمان این سرزمین، عدد چهار، اصل و ریشه طبیعت جاودانه بوده و اشاره به چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش دارد و به همین علت مردم، اولین چهارشنبه ماه آخر سال را منسوب به آب، دومین چهارشنبه را منسوب به خاک، سومین چهارشنبه را منسوب به باد و چهارمین چهارشنبه را منسوب به آتش می‌دانند.
هر کدام از این چهار چهارشنبه ماه آخر سال آیین‌های مخصوص به خود را دارد که سه مورد از آن آیین‌ها هم‌اکنون در مناطق مختلف این خطه فراموش شده ولی آیین‌های ویژه چهارشنبه آخر سال که به چهارشنبه‌سوری نیز معروف است، همچنان با قوت و با میدان‌داری تکم‌گردان‌ها برگزار می‌شود.
بر اساس این تقویم محلی مردمان این خطه در چهارمین چهارشنبه آخر سال که ”گل چرشنبه“ (چهارشنبه گل) و یا به تعبیری چهارشنبه آتش محسوب می‌شود، با روشن کردن آتش در ساعات غروب روز سه‌شنبه به استقبال بهار رفته و با سرخی آتش و گرمای آن، گرم شدن زمین و رویش دوباره حیات و طبیعت را جشن می‌گیرند.
هر چند که نام چهار چهارشنبه آخر سال با نام چهارشنبه گره خورده ولی مراسم آن در ساعات غروب روز سه‌شنبه برگزار می‌شود و برگزاری این آیین‌ها در ساعات پایانی روز سه‌شنبه هم حکمتی دارد که در هزار توی تاریخ گم شده ولی نشانه‌هایی از علت آن وجود دارد.
در سال‌های دور که هنوز ساعت اختراع نشده بود، مردم فواصل زمانی روز و شب را با طلوع و غروب آفتاب سنجیده و آغاز هر روز را از غروب روز قبل محاسبه می‌کردند.
به همین علت غروب روز سه‌شنبه، جزو لحظات متعلق به چهارشنبه تلقی شده و از اولین دقایق روز چهارشنبه محسوب می‌شد و بر همین اساس، آیین‌های ویژه چهارشنبه نیز در اولین ساعات همان روز(چهارشنبه) که در واقع عصر سه‌شنبه بود، بر پا می‌شد که این تقویم غیررسمی تاکنون جریان دارد.
بر این اساس، در مراسم ویژه چهارشنبه‌های اسفندماه در استان اردبیل، تکم‌چی‌ها به صحنه آمده با تکم گردانی، خواندن اشعار مردمی و امیدبخش و نیز با روشن کردن آتش در غروب روز سه‌شنبه به طور رسمی آمدن سال جدید را نوید داده و از مردم انعام و عیدی می‌گیرند.
اغلب تکم‌چی‌ها در بین دو چهارشنبه آخر سال در کوچه‌ها و خیابان‌های استان اردبیل به حرکت درآمده، اشعار خود را خوانده و مژدگانی آمدن عید و فرا رسیدن نوروز را می‌گیرند.
تکم‌خوانی و تکم‌گردانی آیینی است که همواره در خطه آذربایجان به عنوان سنتی ماندگار و منحصر به فرد در زمینه عید باستانی نوروز مورد توجه مردم بوده و با روش مخصوص خود به اجرا در می‌آید.
تکم چیست؟
واژه تَکَم Takam از دو بخش ˈتکهˈ و ˈمˈ تشکیل شده است.ˈتکهˈ در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می‌کند و گله را به چراگاه و محل‌های معین هدایت می‌کند و ˈمˈ ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی ˈبز نر منˈ است.
تکم یک عروسک چوبی سنتی است و به کسی که این عروسک را بگرداند و همراه با شعر شیرین و آهنگین در شهر نوید آمدن نوروز را بدهد، تکمچی می‌گویند.
تکم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد ولی افرادی که به آنها تکم‌خوان و یا تکم‌گردان می‌گویند، با خواندن اشعار متناسب با عید و زندگی روزمره مردم به آن هویت خاصی داده‌اند.
تکم‌خوان‌ها معمولا از کوهستان‌ها می‌آیند و اشعاری را درباره نوروز، زایش و نوزایی طبیعت می‌خوانند و علامت مشخصه آنها نیز همین بز تزیین شده و تکم است.
تکم‌خوانی یک نمایش عروسکی و یکی از شاخه‌های فرهنگ شفاهی ماست که اگر نادیده گرفته شود، به معنی نادیده گرفتن و پشت سر گذاشتن میراث فرهنگی این سرزمین است و نخستین نتیجه آن، این خواهد بود که نسل آینده جای پای محکمی برای گذاشتن نخواهد داشت.
معمولاً آیین‌های نمایشی از جوامع کشاورزی نشأت می‌گیرند و به همین علت بسیار با طبیعت همگون بوده و با صفا هستند.
آیین تکم‌خوانی هم که از جامعه روستایی و کشاورزی خطه آذربایجان سرچشمه گرفته، متاسفانه با پیشرفت علم و تکنولوژی، صنعتی شدن و گسترش شهرنشینی و در نهایت به علت فراهم نبودن بستر ارائه آن، عقب‌نشینی کرده و در حال فراموشی است.
تکم‌گردان‌ها که مژده بهار را می‌دهند، از مردم مژدگانی می‌گیرند و به این مژدگانی ”پای“ یا سهم می‌گویند و گرفتن آن را حق خود می‌دانند.
آیین تکم‌گردانی با ارزش‌گذاری مجدد، بازشناسی و کاربردی کردن آن قابل احیا و گسترش است ولی لازمه این امر آن است که متصدیان امور فرهنگ، احیای آن را برای خود وظیفه دانسته و فقط در روزهای نوروز به فکر احیا و استفاده از این آیین نیفتند.
آذین‌بندی تکم:
تکم، عروسک خاص مراسم نوروز در خطه آذربایجان و یک عروسک چوبی است که به قطر حدود ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ ساخته می‌شود و آن را آذین می‌کنند. روی این عروسک چوبین را با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را نیز با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آئینه تزیین می‌کنند.
تکم با قطعات پارچه‌ای رنگی آذین‌بندی شده مانند گل‌های بهاری است که هر رنگ و گل این تکم معنای خاص خود را دارد. رنگ سرخ به معنی شادی و نشاط است چرا که این رنگ در فرهنگ آذربایجان خیلی ارزشمند بوده و مورد استفاده قرار می‌گرفته، به طوری که حتی لباس عروس‌های این خطه در سال‌های نه چندان دور سرخ رنگ بوده است.
گاهی تکمِ برخی از تکم‌چی‌ها به جای بز، شتر است و شعرهای آنها نیز با همین تغییر شکل تکم عوض می شود مثلاً:
آغ دوه نون گوزلری/ یره گیرمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری/ کبین کسر اوزلری
اشعار تکم‌خوانی:
مهم‌ترین بخش آیین تکم‌گردانی خواندن اشعار آن است. نمایش‌های آیینی ساختار نمایشی محکمی ندارند و ساختار نمایشی آنها بسیار ساده، صمیمی و روان بوده و بیشتر بیانگر مفاهیم انسانی عصر خودشان است. این نمایش‌ها به احتمال زیاد ادامه همان سرودهای ایران باستان هستند که مربوط به دوره هخامنشیان و قبل از آن است که به مرور زمان با تغییر شکل به ما رسیده است.
اشعار تکم‌خوانی از نظر ساختاری جزو ترانه‌های عامیانه محسوب می‌شود. اوزان و هارمونی آن با توجه به نیاز و مقتضیات زمان تغییر یافته و عوض می‌شود و هر تکمچی یا تکم‌گردان با آزادی کامل اشعار این آیین را عوض می‌کند.
در اشعار تکم‌خوانی، گاهی اشعار مذهبی نیز به چشم می‌خورد. این اشعار بر اساس مستندات موجود از زمان صفویه وارد این آیین شده و اغلب در سال‌هایی که ایام نوروز با مناسبت‌های مذهبی مقارن باشد، از این اشعار مذهبی استفاده می‌شود.
تکم‌گردان‌ها این گونه آواز سرمی‌دهند:
بو تکه اویون ائدر / قوردونان قول بویون ائدر
یئغار ایرانئن دویوسون / چه پیشینین تویون ائدر
ترجمه: / این بز نر بازی می‌کند / با گرگ همراهی می‌کند و دست برگردن او می‌اندازد / محصول برنج کل ایران را جمع‌آوری می‌کند / و برای بزغاله‌اش جشن عروسی به پا می‌کند/
*****
بو تکه آختا تکه / بویونوندا وار نوختا تکه
گاه قول اولار ساتئلار / گاهدا چئخار تاختاتکه
ترجمه: / این بز نر، بز نر اخته است / طنابی بر گردنش بسته شده است / گاه غلام و برده می‌شود و به فروش می‌رسد / و گاه پادشاه می‌شود و بر تخت سلطنت تکیه می‌دهد /
*****
جناب جبرئیل نامه گتوردی / گتور جگین پیمبره یتوردی
مبارک قوللارین گویه گوتوردی / سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک
ترجمه: جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد /
*****
امیرالمومنین تخته چخاجاق / یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق
شیرین شربت سو یرینه آخاجاق / سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
ترجمه: حضرت امیرالمومنین ، به تخت ولایت خواهد نشست / و برگردن یزید افسار خواهد بست / و به جای آب در رودها شربت‌های شیرین جاری خواهد شد / این عید تازه‌تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته‌تان ، روزتان مبارک باد /
*****
بیزیم یرده یومورتانی یویارلار / انونی دونوب یددی رنگه بویارلار
یددی سینده تحویل اوسته قویارلار / سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک
ترجمه: / در محل ما تخم‌مرغ را می شویند / و آن را به هفت رنگ می‌آرایند / و هر هفت تا را در سفره عید می‌گذارند / این عید تازه‌تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته‌تان ، روزتان مبارک باد /
*****
بیزیم یرده قوهون قارپوز اکرلر / اونی تامام شهرلره توکرلر
تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر / سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
ترجمه: در محل ما خربزه و هندوانه می‌کارند / آنها را به تمام شهرها می‌فرستند / حسرت فرا رسیدن سال نو را می‌کشند / این عید تازه‌تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته‌تان ، روزتان مبارک باد /
*****
تکم گئتدی مرنده / تاماشادی گلنده
کول تکمون باشینا / قایناناسی بیلنده
ترجمه: / تکم رفته به مرند / برگشتنش تماشایی است / خاک بر سر تکم / اگر مادر زنش آگاه شود /
*****
آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری / بو ایامین قیزلاری کبینین کسر اوزلری
ترجمه: / چشمان شتر سفید / زانوهایشان به زمین نمی آید / دختران امروزی / عقدشان را خودشان می بندند/
پاداش تکمچی:
تکمچی به در هر خانه‌ای که می‌رود و شعر می‌خواند، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شاباش، خلعت و انعام به او می‌دهد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را همراه با شعر یادآور می‌شود:
آی تکمین کندی وار / کمندی وار کندی وار
هر قاپودا اویناسا / بیر نلبکی قندی وار
ترجمه: / تکم ده دارد / کمند دارد و ده دارد / جلوی هر دری برقصد / یک نعلبکی قند پاداش دارد/
تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم / چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم/ کسمه پائین بوتون گتیر آی خانم
ترجمه: تکم می میرد طنابش را بیاورید خانم جان / تا زورتان می رسد بارش را بیاورید خانم جان / سهمش را کم نکنید و کامل بیاورید خانم جان/
زمان اجرای آیین تکم‌خوانی:
تکم آیینی است که چند روز مانده به چهارشنبه‌سوری اجرا می‌شود. بر اساس رسمی دیرین در استان اردبیل در اسفندماه هر هفته جشنی برای استقبال از بهار برپا می‌شود و معمولا مردم این جشن‌ها را در بین دو چهارشنبه آخر برپا می‌کنند.
بخش مهم اجرای این آیین‌ها بر عهده تکم‌چی‌ها است که با اشعار خود، مژدگانی آمدن عید و فرا رسیدن نوروز را می‌دهند.