در باب بنیاد و دیرینگی همدان روایت‌های یهودی، سریانی و ایرانی یا آمیزه‌ای از آنها وجود دارد و در برخی از این روایت‌ها قدمت همدان به 5 هزار سال پیش می‌رسد. همدان تنها شهری در جهان است که در طول این هزاران سال همواره به عنوان یک شهر دارای مدنیت مطرح بوده و به جرات می‌توان گفت براساس اسناد تاریخی اولین پایتخت شاهی ایران بوده است.
آنچه از شواهد و قرائن مختلف تاریخی برمیاد این است که در سرزمین 5 هزار ساله، از قریب به 700 سال قبل از میلاد تا کنون نهادها فرهنگی و علمی مختلفی وجود داشته که هر کدام از آنها در زمان خود منشا تحولات بزرگ فرهنگی و تاریخی بوده‌اند. در اشارات تورات، "مرکز اسناد" هگمتانه به عنوان یک مرکز بزرگ جهت ثبت وقایع و ضبط اسناد در گنج‌خانه‌های شاهی یا خانه کتاب دینی و بایگانی‌های دولتی یاد شده است. حوزه علیمه "مَغان" در عهد ایران باستان برای تربیت عالمان دینی در کیش زردتشی در همدان شکل گرفت و بعدها با آمدن اسلام به ایران این حوزه علیمه، مهد پرورش عالمان مسلمان گردید.
در همان عصری که حوزه علمیه مغان در همدان بود، فرهنگستان"سینای" همدان که همواره صد دانشور در آنجا به تحقیق و مطالعه می‌پرداختند، به دلیل اشتهاری که در علم و دین داشته از سوی یونانیان به "مکتب سده" اکباتان معروف شده بود.
مدرسه " طب سینایی همدان" در کنار مدرسه "نسطوری" مسیحیان در همدان به عنوان شهر اسقف‌نشین و نیز مدرسه "ربانی" یهودیان که روزگاری به واسطه حضور مقبره استرومردخای در همدان مرکز یهودیان نیز بوده از جمله مراکزی هست که در سده های گذشته مورد توجه همه عالمان در دنیا بوده است.
در دوران بعد از اسلام نیز همدان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و طی سده‌های سوم تا ششم همدان را "دارالسنه" می‌گفته‌اند. در سده ششم با تجزیه امپراتوری سلجوقی، همدان پایتخت سلاجقه عراق شد و لقب" دارالملک" را گرفت و محط رجال دین و دولت و مقصد مردان علم و ادب گردید. در همان سده دارالملک همدان از شکوه و رونق خاص مدنی و فرهنگی بهره‌مند شد و علویان در همان زمان در همدان به اقتدار و اشتهار رسیدند.
در دوره‌های بعد یعنی ایلخانان و بعد از حمله مغول که از آن همه فر و شکوه چیزی باقی نمانده بود، همدان بار دیگر جان گرفت و مردی چون خواجه رشیدالدین فضل الله در همان دوران به وزارت رسید.
بعدها نیز در دوران صفویه و بعد قاجار، همدان مورد توجه بود و همواره در این دیار بزرگان بسیاری رشد کردند و نیز مراکز فرهنگی بسیاری شکل گرفت که هر کدام تاثیر به‌سزایی در اتفاقات فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی داشتند.
در تاریخ فرهنگی همدان در عصر جدید و دوران معاصر یعنی نزدیک به 150 سال گذشته وجود مراکز فرهنگی مختلف و ظهور چهره‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی خود سبب شده تا همدان باز هم از غافله تاریخ‌سازی جا نماند.
چهره‌هایی چون میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم ذوالریاستین یا بدیع‌الزمان ثانی باعث شده هموراه همدان مهد تحول و تجدد در دوران معاصر باشد. در کنار این اتفاقات حضور همواره اقلیت‌های دینی در همدان و وجود دو نهاد آموزشی مهم در دوران معاصر مربوط به این اقلیت‌ها یعنی یک مدرسه "آلیانس" یهودی‌ها و دگیری مدرسه‌های مسیحیان همدان خصوصا " کالج" طبی آمریکایی که بیش از 70 سال مصدر خدمات پزشکی و آموزشی در این شهر بوده است، همواره باعث شده تا دنیا نگاهی ویژه به همدان داشته باشد.
این استان به لحاظ عالمان دینی شیعه نیز همواره در صدر حوزه‌های علمیه چه در همدان و چه حتی در قم و نجف بوده است. از ملاحسینقلی شوندی همدانی تا آیت‌الله بهاری تا بزرگان معاصری چون آخوند ملاعلی معصومی همدانی، شهید مفتح و.... باعث شده تا نام همدان در تارک آسمان دین و دانش بدرخشد.
آنچه گفنه شد تنها بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب این دیار یعنی دیار مادستان است. سرزمینی که بی‌تردید باید گفت سرزمین "هزاره‌های گمشده" ایران زمین است.
این سرزمین چه به لحاظ جغرافیایی و چه به لحاظ تاریخی ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. در این سرزمین در طول سالیان سال مردم از ادیان مختلف در کنار هم می‌زیسته و هم‌چنان زندگی می‌کنند. کلیسای مسیحیان در کنار مسجد، کنیسه‌ی یهودیان در خیابان اصلی شهر و در کنار مسجدی دیگر قرار داشته و دارد.
در گوشه گوشه این شهر می‌توان مزاراتی دید که هر کدام متعلق به قومی است. از مزار حبقوق نبی(ع)، پیامبر یهودیان نا مزار امامزادگان و نوادگان امامان معصوم، همه و همه نشان از وجود تمدن‌های بزرگ در این سرزمین دارد.
استان همدان در حال حاضر و در گذشته نیز ماوای قومیت‌های مختلف به لحاظ زبانی بوده است. در استانی که طول و عرض جغرافیایی آن چندان زیاد نیست چهار قوم اصلی ایران یعنی ترک، کرد، لر و فارس در کنار همدیگر زندگی می‌کنند بی‌آنکه اختلافات قومیتی باعث بروز مشکلی بین آنها شود.
همدان از این جنبه‌ها که گفته شد، چه به لحاظ فرهنگی، چه به لحاظ حضور پیروان ادیان مخلتف و چه به واسطه حضور قومیت‌ها گوناگون استان عجیبی است و ما شاید سرزمینی نه تنها در ایران بلکه در دنیا با این ویژگی‌ها نداشته باشیم. سرزمینی به قدمت همدان با این همه عناصر فرهنگی، تاریخی و حتی اجتماعی و سیاسی.
از این رو به نظر می‌آید، امروز استان همدان در کنار عنوان زیبای پایتختی تاریخ و تمدن ایران زمین، می‌تواند مهد و "سرزمین گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و ادیان" نام بگیرد.
اگر این اتفاق در همدان بیافتد، آن وقت ضرورت راه‌اندازی و شکل‌گیری مرکزی در همدان با همین عنوان یعنی "مرکز گفت‌گوی فرهنگ‌ها و ادیان" بیش از پیش احساس نیاز خواهد شد. این مرکز می‌تواند به معرفی هر چه بهتر همدان و نیز شکل‌گیری گفت‌وگو‌های فرهنگی بین کشورها، نهادها و شخصیت‌های فرهنگی و مذهبی دنیا کمک کند و در نگاه کلان‌تر چهره فرهنگی و اهل گفت‌وگو و مذاکره ایران را به جهانیان معرفی کند.
از این جهت و در پی سفر دکتر حسن روحانی، ریاست محترم جمهوری و کاروان تدبیر و امید به همدان درخواست می‌شود تا هیات محترم دولت در این سفر با نام‌گذاری همدان به عنوان "سرزمین گفت‌گوی فرهنگ‌ها و ادیان" و راه اندازی مرکزی با این همین نام در استان همدان موافقت کنند و در نخستین جلسه هیات دولت و نیز شورای عالی انقلاب فرهنگی این موضوع به تصویب برسد. باشد که نام ایران همواره بر فراز آسمان جهان به عنوان پرچم‌دار گفت‌وگو و مذاکره بدرخشد. همین.
شهریور ماه 1394
مهرداد حمزه
خبرنگار و عضو هیات مدیره خانه مطبوعات استان همدان