معرفی شایع‌ترین بیماری دوران کهنسالی

به گزارش گروه خبر «خبرگزاری برنا» سید احمد رئیس السادات عضو هیات علمی بیمارستان شهید مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی پوکی استخوان از شایعترین بیماری متابولیکی استخوان دوران سالمندی خبر داد و گفت: در حال حاضر حدود 6 میلیون سالمند در کشور وجود دارد و بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده جمعیت بالای 60 سال کشور در سال 2020 به حدود 10 میلیون نفر خواهد رسید که پوکی استخوان به عنوان شایع‌ترین بیماری متابولیکی استخوان از مهمترین بیماری‌های دوران سالمندی به شمار می‌رود.

رئیس السادات ادامه داد: در این بیماری تراکم استخوان‌ها کاهش می‌یابند و به دلیل تغییر کیفیت ساختاری استخوان خطر و احتمال شکستگی در آن‌ها افزایش می‌یابد. این بیماری هم به دلیل اختلالاتی که در کیفیت زندگی ایجاد می‌کند و هم به علت شکستگی‌های ناشی از کاهش تراکم استخوان، هزینه‌های بسیاری بر سیستم بهداشت و درمان جامعه تحمیل می‌کند.

عضو هیات علمی بیمارستان شهید مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی خاطر نشان کرد: اهمیت پوکی استخوان به حدی است که سازمان جهانی بهداشت (WHO) روز 29 مهر (20 اکتبر) را به عنوان روز جهانی "استئوپروز" نامگذاری کرده است.

دبیر انجمن طب فىزیکى و توانبخشى ایران گفت:در ایران براساس مطالعات مختلف برحسب زمان تحقیق، منطقه و استان، سن و جنس جمعیت مورد بررسی، شیوع پوکی استخوان متفاوت گزارش شده است. در جمعیت با سن بیش از 30 سال 17 درصد گزارش شده است. درجات خفیف‌تر کاهش تراکم استخوان که به آن استئوپنی می‌گویند 35 تا 40 درصد است. در سال‌های اخیر شیوع پوکی استخوان در ایران رو به افزایش گذاشته است و با توجه به افزایش امید به زندگی و طول عمر به نظر می‌رسد پوکی استخوان در آینده‌ای نه چندان دور به عنوان یک معضل جدی سیستم سلامت عمومی و بهداشت سالمندان را به چالش بکشد.

ریس السادات گفت: مطالعات انجام شده نشان می‌دهد از هر 5 زن یائسه یکی مبتلا به پوکی استخوان است، مطالعات انجام شده نشان می‌دهد ساکنین مناطق شمالی کشور (گلستان، مازندران و حتی آذربایجان) و استان تهران به طور قابل توجهی بیش از استان‌های جنوبی (بوشهر وشیراز) به پوکی استخوان مبتلا هستند که ممکن است بدلیل کمتر در معرض قرار گرفتن در آفتاب، تغذیه یا فعالیت فیزیکی متفاوت باشد.

به گفته او، پوکی استخوان به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود، پوکی استخوان اولیه با افزایش سن، یائسگی و عادات مربوط به شیوه زندگی مانند سیگار، الکل، رژیم غذایی غلط و فعالیت فیزیکی ناکافی ایجاد می‌شود. پوکی استخوان ثانویه در اثر بیماری‌های مختلف (دیابت، پرکاری تیروئید و پاراتیروئید، کاهش هورمون‌های رشد، برخی سرطان‌ها) یا استفاده از دارو از جمله داروهای استروئیدی (کورتون) و ضد تشنجی، داروهای مورد استفاده در درمان بیمارهای تیروئیدی و . . . ایجاد می‌شود.

رئیس السادات گفت: از نظر آسیب شناختی پوکی استخوان حاصل تعادل نداشتن بین ساخت استخوان جدید و برداشت استخوان قدیمی است که در نهایت منجر به از دست رفتن پیش‌رونده بافت استخوان و تغییر کیفیت ساختاری آن می‌شود. تراکم استخوان در انسان بعد از جهش رشدی در دوران بلوغ  افزایش می‌یابد و در 25 تا 35 سالگی به حداکثر مقدار خود می‌رسد حدودا بعد از 40 سالگی تراکم استخوان‌ها مرتبا کم می‌شود و این کاهش تا پایان عمر ادامه می‌یابد. اثر هورمون‌های جنسی بر فرایند استخوان‌سازی و بروز پدیده یائسگی (منوپاز) سبب می‌شود روند کاهش تراکم استخوان در خانم‌ها سرعت بیشتری نسبت به مردان داشته باشد به طوریکه شیوع پوکی استخوان در سنین یائسگی حدودا" 5 برابر مردان است. البته در مردان مسن، کاهش تدریجی هورمون‌های مردانه باعث ایجاد حالتی شبیه به یائسگی در مردان می‌شود.

رئیس السادات اظهار کرد: از مجموعه این مطالب، می‌توان میزان تراکم استخوان را به یک پس انداز طولانی مدت بانکی تشبیه کرد. تا حدود 30 تا 35 سالگی فرصت داریم که بر موجودی  این حساب بی‌افزاییم. پس از این سن میزان برداشت از حساب همواره بیشتر از میزان واریز به حساب است و در دوران سالمندی این افزایش برداشت می‌تواند منجر به ورشکستگی شود. پی آمد بالینی این ورشکستگی، پوکی استخوان و عوارض و پیامدهای ناشی از آن است.هر چه میزان حداکثر تراکم استخوان (پس انداز اولیه در سنین جوانی) بیشتر باشد احتمال ابتلاء به پوکی استخوان (کاهش موجودی و ورشکستگی) در سنین بالاتر کمتر خواهد شد.

رئیس السادات با اشاره به اینکه چه چیزهایی سبب افزایش تراکم استخوان می‌شود، گفت: عامل ژنتیک و وراثت مهمترین عامل تعیین کننده تراکم استخوان به شمار می‌رود ولی تغذیه مناسب در دوران کودکی، نوجوانی و جوانی و دوران بارداری و شیر‌دهی در کنار فعالیت فیزیکی مناسب و پرهیز از عادات غلط مانند کشیدن سیگار و الکل از مهمترین عوامل قابل اصلاح و پیشگیری کننده از کاهش تراکم استخوان است. مصرف فرآورده‌های لبنی (شیر، ماست، کشک و دوغ کم نمک)، سبزیجات، حبوبات و میوه‌های تازه و استفاده متعادل از مواد غذایی پروتیئنی مانند ماهی و تخم مرغ و همچنین پرهیز از استفاده بی‌رویه از نوشابه‌های گازدار و قهوه از جمله توصیه‌های غذایی مناسب در پیشگیری از پوکی استخوان است. استفاده مناسب از مکمل‌ها و ویتامین‌ها از جمله ترکیبات حاوی کلسیم و «ویتامین د» اگرچه می‌توانند نقش مفیدی داشته باشند، به هیچ وجه به عنوان جایگزین تغذیه طبیعی و فعالیت فیزیکی نیستند.

دبیر انجمن طب فیزىکى و توانبخشى ایران ادامه داد: از نظر بالینی استئوپروز یک بیماری خاموش است، چرا که تا  وقتی که شکستگی در استخوان اتفاق نیفتاده باشد درد و شکایت جدی ایجاد نمی‌کند و نمی‌توان به وجود آن پی‌برد. شایع‌ترین محل‌های شکستگی ناشی از استئوپروز، ستون فقرات پشتی و کمری، انتهای ساعد و استخوان لگن هستند.

شکستگی فشاری مهره غالبا به دنبال یک فشار جزئی نظیر عطسه کردن، خم شدن یا جابجا کردن اشیاء نسبتا سنگین ایجاد می‌شود. درد پشت معمولا به طور حاد آغاز شده و به پهلوها و جلو انتشار می‌یابد. درد به تدریج با گذشت چند هفته تا ماه برطرف می‌شود و با وقوع شکستگی جدید مجددا ایجاد می‌شود. شکستگی مهره‌ها ممکن است منجر به انحراف و بد شکلی ستون فقرات شود و درد مزمن ناحیه پشت را سبب شود که با ایستادن بدتر می‌شود. در برخی از بیماران شکستگی باعث «کاهش قد» فرد شده و ممکن است با تغییراتی به صورت خمیدگی (قوز) پشتی همراه باشد.

سید احمد ریس السادات افزود: در مورد شکستگی‌های ساعد معمولا مداخلات ارتوپدی و جراحی مورد نیاز است. در شکستگی مهره‌ها، درمان‌های نگهدارنده و غیر جراحی نقش پر رنگ تری دارند. نکته مهمی که در درمان شکستگی‌ها باید مد نظر قرار گیرد، پرهیز از بی‌حرکتی طولانی مدت است، چرا که بی‌حرکتی می‌تواند علتی برای تشدید استئوپروز زمینه‌ای شود.

رئیس السادات درباره روش‌های تشخیصی استئو پروز اظهار کرد: تشخیص استئوپروز مبتنی بر انجام روش‌های آزمایشگاهی و تصویر برداری است. گرافی(عکس ساده) به دلیل حساسیت ناکافی ارزش کمی در تشخیص زودرس استئوپروز دارد، چرا که باید یک چهارم از بافت معدنی استخوان از بین رفته باشد تا در عکس ساده قابل تشخیص شود. بنابراین رایج‌ترین شیوه برای سنجش تراکم استخوان روش DEXA است.

رئیس السادات با اشاره به اینکه انجام سنجش تراکم استخوان را برای چه افرادی توصیه می‌شود، گفت: سنجش تراکم استخوان در خانم‌های بالای 65 سال، یائسگی در سن کمتر از 45 سال، خانم‌های یائسه‌ای که به دنبال ضربات خفیف دچار شکستگی می‌شوند یا به دلایل دیگری در معرض خطر پوکی استخوان هستند و مردان بالای 70 سال و  افرادی که سابقه بیش از سه ماه مصرف داروهای استروئیدی کورتون دارند، توصیه می‌شود.

او افزود: سابقه فامیلی پوکی استخوان،  بیماری‌های تیروئید و پاراتیروئید، کلیه ،  کبد و سوء جذب و مصرف طولانی مدت داروهای ضدتشنج از جمله مواردی هستند که احتمال ابتلا به پوکی استخوان را می‌افزایند و باید از جهت تراکم استخوان مورد سنجش قرار گیرند. چنانچه سنجش تراکم طبیعی باشد هر 5 سال و در افراد دارای عوامل خطر هر 2 سال یکبار باید تکرار شود.

رئیس السادات ادامه داد: استئوپروز یک بیماری چند عاملی است و درمان آن جنبه‌های گوناگونی دارد و همکاری متخصصان غدد، روماتولوژی، تغذیه، طب فیزیکی و توانبخشی، ارتوپدی و روان پزشکی را می‌طلبد. از مهمترین درمان‌های غیر جراحی و غیر دارویی پوکی استخوان می‌توان به آموزش بیماران و اصلاح شیوه زندگی آنها، توصیه به فعالیت‌های فیزیکی مناسب، تجویز ورزش درمانی و استفاده از قوزبند( بریس) مناسب اشاره کرد.

به گفته او، ورزش‌های مفید در پیشگیری و درمان کاهش تراکم استخوان بر حسب شدت کاهش تراکم، ویژگی‌های فردی و جسمی، وجود بیماری‌های زمینه‌ای و همراه و علاقه و دسترسی افراد متفاوت است. به طور کلی ورزش‌های تحمل کننده وزن، ورزش‌های تعادلی و ورزش‌های تقویت کننده عضلات راست کننده ستون فقرات پشتی از بهترین ورزش‌های رایج در مبتلایان به پوکی استخوان به شمار می‌رود. ورزش هایی که حین انجام آن ناحیه کمر و پشت به جلو خم می‌شود در مبتلایان به پوکی استخوان ممنوع است و ممکن است احتمال شکستگی مهره‌های ستون فقرات را افزایش دهد.

او ادامه داد: ورزش‌های آبی و شنا ، اگر چه در افزایش تراکم مفید نیستند ولی به دلیل اثرات مفید قلبی و عروقی و نیز سودمندی‌شان در ایجاد تناسب اندام ، از جمله ورزش‌های مورد توصیه به حساب می‌آیند.

رئیس السادات در ادامه درباره مقایسه دوچرخه ثابت و تردمیل در مبتلایان به پوکی استخوان گفت: تردمیل به دلیل فشار بیشتری که بر روی ستون فقرات و اندام‌های تحتانی وارد می‌کند برای افزایش تراکم استخوان مفیدتر است. دوچرخه ثابت اثر قابل توجهی بر افزایش تراکم استخوان ندارد و تنها در افرادی که به دلیل چاقی یا درد زانوها امکان استفاده از تردمیل را ندارند ممکن است توصیه شود.

او ادامه داد: به هنگام استفاده از دوچرخه ثابت باید زین و فرمان به گونه‌ای تنظیم شود که ناحیه پشت و زانوی بیمار دچار خمیدگی زیاد نشود. پیاده روی به ویژه در سطوح غیر شیب‌دار، ساده‌ترین و مفید‌ترین ورزش در مبتلایان به پوکی استخوان به شمار می‌رود. انجام ورزش‌های رزمی و ورزش‌های پر برخورد مانند فوتبال و همچنین دویدن‌های سریع در سالمندان مبتلا به پوکی استخوان شدید، توصیه نمی‌شود. این ورزش‌ها ممکن است منجر به زمین خوردن و شکستگی‌های ناشی از آن شوند.

رئیس السادات گفت:‌ اخیراً ورزش «تای چی» که ریشه در ورزش‌های رزمی سنتی چینی دارد به عنوان ورزشی مفید در سالمندان شناخته شده است. این ورزش علاوه بر افزایش تراکم استخوان اثرات مفیدی در بهبود تعادل و پیشگیری از خطر زمین خوردن در آنها دارد. تاثیرات مفید بر جنبه‌های روحی و روانی از دیگر فواید این ورزش است.

دبیر انجمن طب فیزىکى و توانبخشى ایران اظهار کرد: پوکی استخوان باعث شکستگی ستون مهره می‌شود. کاهش تراکم مهره‌ها و تغییر شکل آنها می‌تواند سبب افزایش خمیدگی ( قوز ) پشتی شود. خمیدگی پشت نیز با ایجاد کشیدگی بافت نرم و عضلات روی آن می‌تواند سبب درد مزمن در آنها شود. همچنین، کشیدگی عضلات و ضعف آنها می‌تواند خود باعث تشدید قوز پشت شود.

رئیس السادات ادامه داد: مجموعه عوامل ذکر شده سبب کاهش تعادل مبتلایان و در نهایت افزایش خطر سقوط (زمین خوردن) در آن‌ها می‌شود. در پژوهشی که در مرکز تحقیقات طب فیزیکی و توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام شده است ورزش‌های تقویتی عضلات راست کننده ستون فقرات پشتی ضمن کمک به کاهش خمیدگی پشت می‌تواند سبب بهبود تعادل و کاهش خطر زمین خوردن وافزایش کیفیت زندگی مبتلایان به پوکی استخوان شود.وی مجددا تاکید کرد در مبتلایان به پوکی استخوان انجام ورزش‌هایی که در آن بیمار کمر و پشت خود را خم می‌کند نه تنها مفید نیستند بلکه سبب افزایش شکستگی در ستون فقرات می‌شود.

او ادامه داد: اخیراً استفاده از قوزبندهای خاصی که طراحی آنها شبیه به کوله پشتی است توجه پزشکان و بیماران را به خود جلب کرده است. این قوزبندها دارای وزنه‌ای نیم تا یک کیلوگرم هستند و سبب می‌شوند با تحریک حس تعادل عمقی و هشدار به فرد، به صورت فعال سبب راست شدن ستون فقرات در فرد شوند. پژوهشی که در بیمارستان شهید مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام شد نشان داد استفاده از این قوزبندهای وزنه دار 2 تا 3 نوبت در روز و هر بار حدود یک ساعت سبب بهبود تعادل و کاهش خطر زمین خوردن در مبتلایان به پوکی استخوان می‌شود.

دبیر انجمن طب فیزىکى و توانبخشى ایران تصریح کرد: اصلاح محیط زندگی و معابر و پیشگیری از زمین خوردن از مهمترین فعالیت‌هایی است که سبب بهبود کیفیت زندگی در مبتلایان به پوکی استخوان می‌شود. تنظیم ارتفاع مناسب تخت و استفاده از صندلی‌های دسته دار و همچنین، تعبیه دستگیره‌های مناسب در دیواره‌ها و پرهیز از ایجاد محیط لغزنده در کف دستشویی و حمام از جمله مواردی است که سبب کاهش خطر زمین خوردن در سالمندان می‌شود. نور مناسب  به ویژه در شب‌ها و  وجود نداشتن قالیچه‌های سبک و لغزنده در مسیر تردد سالمندان از مواردی است که برای پیشگیری از سقوط باید در نظر گرفت.