با پیشرفته تر شدن تکنولوژی های ارتباطی و ورود به عصر ارتباطات الکترونیک و به میدان آمدن شبکه های اجتماعی، شکل و کیفیت ارتباطات نیز به مرور زمان دستخوش تغییراتی قرار گرفت. از جمله اینکه سرعت تبادل اطلاعات افزایش یافت و امکان اظهار نظرها برای همه مخاطبین فراهم شد که البته این مسائل چالش های جدیدی را پیش روی افراد و پژوهشگران و اساتید ارتباطات قرار می داد. دیدگاه های مختلفی در این خصوص وجود دارد. دیدگاه هایی که همه از اساتید ارتباطات تا خانواده ها و تا حلقه حاکمیتی را با خود درگیر کرده است. با دکتر نسیم مجیدی، دکترای ارتباطات و استاد دانشگاه در این باره به گفتگو نشسته ایم.
در ابتدا شاید بهتر باشد مروری بر دیدگاه های مختلف در مورد شبکه های اجتماعی داشته باشیم.
دیدگاه های مثبت و منفی فراوانی در مورد شبکه های اجتماعی وجود دارد. دیدگاه های مثبت بر این موارد تمرکز دارد که شبکه های اجتماعی، سرعت انتشار اخبار را زیاد کرده اند. روابط افراد را گسترش داده و سانسور را شکسته اند و در زمینه بسیج عمومی و تشکیل دادن کمپین های اجتماعی مختلف نه فقط در سطح مجازی بلکه حتی به طور به واقعی عملکرد مثبتی داشته اند. همین شبکه ها توانسته اند سبک زندگی افراد را به سبک مدرن تر و حتی پست مدرن تر تبدیل کنند. در سایه فراگیر شدن شبکه های اجتماعی فرزندان مان علاقه بیشتری به خواندن پیدا کرده اند که این هم از نکات مثبت این شبکه هاست. اما صاحبان دیدگاه های منفی نسبت به شبکه های اجتماعی معتقدند این شبکه ها هستند که اخبار کذب را به راحتی انتشار می دهند. گاهی منابع آنها موثق نیست. شاید هم حتی این تصور پیش بیاید که افراد می خواهند با دولت ها تقابل داشته باشند و مطالب غیر مجاز را پخش کنند. البته قوانین هر کشور در این زمینه متفاوت است. بسیاری معتقد هستند که هجوم شبکه های اجتماعی، فرهنگ را از بین برده و شکاف نسلی بی نهایت بزرگی را ایجاد کرده است. گروهی دیگر نیز بر این باورند که احترام از بین رفته و این شبکه ها هنجارها و ارزش ها را تماما زیر سوال برده اند.
به نظر شما راه های کم شدن آسیب های ناشی از شبکه های اجتماعی چه می تواند باشد؟
اولا همه چیز را باید در ابتدا شناخت و کاربردهای آن را دانست و بعد برای آن راهکار ارائه کرد. اگر شما بدون هیچ دلیلی بخواهید با پدیده ای مخالفت کنید و در آن دستکاری کنید یا سانسورش کنید، بلافاصله فیلترشکن ها به صورت رایگان در اختیار مردم قرار می گیرند. باید نیازسنجی مخاطب صورت بگیرد و بعد بر اساس نیازسنجی جامعه و مخاطب بتوانید برای آنها برنامه سازی و کانال سازی کنید. بدین صورت است که جلوی آسیب ها گرفته می شود. البته باید به این نکته اشاره کنم که برخی از این آسیب ها، در نظر ما آسیب است. در حال حاضر، فرهنگ جدیدی تحت عنوان open world در جامعه جریان دارد. خوب و بد این فرهنگ، بسیار نسبی تر از آن چیزی است که در زمان پیش تر بوده است.
آیا در حال حاضر پدرها و مادرها باید نگران استفاده نوجوان های خود از شبکه های اجتماعی باشند؟
شاید باید این جمله را اینطور اصلاح کنیم که والدین به جای اینکه نگران باشند باید در کنار فرزندانشان بنشینند و به آنها آموزش های لازم را بدهند. نه فقط در زمینه شبکه های اجتماعی بلکه در همه موارد این نظارت ها و آموزش ها باید صورت پذیرد. نقش پدر و مادر در وهله اول نظارت و بعد آگاهی دهی است. شما اگر بخواهید فرزندتان معتاد نشود، باید از کودکی شروع کنید. به او نشان دهید و بگویید، ببین این افراد اینطور هستند و این اتفاقات در آینده برای شان می افتد. شبکه های اجتماعی هم به همین منوال هستند. اگر به فرزندتان آگاهی ندهید و بعد به او بگویید که این کار را نکنید و نباید از آنها استفاده کنید، همین «نباید ها» در ذهن فرزندتان «باید» ترجمه می شود. او حریص تر خواهد شد. کودک یا نوجوان شما نیاز به آموزش و واکسینه شدن دارد. زمانی بود که می گفتند در مورد مسایل بلوغ نباید با فرزندان صحبت کرد. اما الان می بینیم که تمام گرایش ها در ایران و حتی در تمام مدارس، به این است که پدرها و مادرها فرزندشان را نزد پزشک و مشاور ببرند و نقش مشاور این است که برای نوجوان توضیح دهد. برای شبکه های اجتماعی و اینترنت هم همینطور است. نباید فرزند را در آن رها کرده و به حال خود واگذارند.
مجموعا بخش آموزش رسمی ما یعنی آموزش و پرورش و دانشگاه های ما در آگاهی بخشی در مورد شبکه های اجتماعی، مثبت عمل کرده اند؟
به جرات می توانم بگویم: نه! ولی اقداماتی را شروع کرده اند. کتاب «سواد رسانه ای» امسال به دروس آموزش و پرورش اضافه شده است. یکی از تحقیقات نشان داده که بچه ها سواد رسانه ای خود را بیشتر از آن چیزی می دانند که در کتاب به آنها آموزش داده می شود. حتی برخی از آنها معتقدند که از معلمان خود بیشتر می دانند. تحقیقی که در شهر کاشان انجام شده بود، نشان می داد که دانش آموزان می گویند، ما چرا باید این چیزها را قبول کنیم؟ از کجا باید بدانیم که این مطالب درست است؟ راهکاری در این میان وجود دارد؛ می توان این آموزش ها زودتر از کلاس هفتم داده شود و کم کم دانش آموزان را با آن واکسینه شوند.
گفت و گو: امیر حسین شمشادی