اجرای طرح سامانه فرزندخواندگی به صورت پایلوت در تهران آغاز شده و به گفته احمد خاکی معاون امور اجتماعی بهزیستی استان تهران متقاضیان می توانند با مراجعه به سایت سازمان بهزیستی استان و قسمت تعریف شده برای فرزندخواندگی، تقاضای خود را ثبت و مدارک لازم را ارائه کنند.
طبق گفته معاون امور اجتماعی بهزیستی استان تهران، با راه اندازی سامانه فرزندخواندگی، فرایند واگذاری نوزادان و کودکان به خانواده های متقاضی از طریق این سامانه بررسی و پس از احراز شرایط متقاضیان انجام می شود که در این سامانه دو قسمت وجود دارد که مربوط به متقاضیان فرزندخواندگی و کارشناسان بهزیستی است.
به گفته خاکی سامانه فرزندخواندگی برای سه گروه از متقاضیان راه اندازی شده است. افرادی که صاحب فرزند نمی‌شوند، خانواده هایی که یک فرزند دارند و در مرحله سوم نیز دختران مجرد بالای 30 سال می توانند برای ثبت نام و تقاضای فرزندخواندگی در این سامانه اقدام کنند. در حال حاضر واگذاری فرزند به خانواده‌های متقاضی سه ماه زمان می برد که نسبت به گذشته کوتاه تر شده است.
طبق قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، امور مربوط به سرپرستی کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست، با سازمان بهزیستی کشور است.
چه افرادی می‌توانند تقاضای سرپرستی کنند
زن و شوهری که پنج‌سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به اینکه حداقل یکی‌از آنان بیش از 30 سال سن داشته باشد.
زن و شوهر دارای فرزند، مشروط بر اینکه حداقل یکی از آنان بیش از 30 سال سن داشته باشد.
دختران و زنان بدون شوهر، درصورتی‌که حداقل سی‌سال سن داشته باشند، منحصراً حق سرپرستی اناث را خواهند داشت.
اولویت در پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون‌شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است.
درخواست‌کنندگان کمتر از پنجاه‌سال سن، نسبت‌به درخواست‌کنندگانی که پنجاه‌سال و بیشتر دارند، درشرایط مساوی اولویت دارند.
اولویت‌های پذیرش سرپرستی
بر اساس اعلام سازمان بهزیستی اولویت های پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر فاقد فرزند، سپس دختران و زنان مجرد و بدون فرزند و در نهایت زوجین دارای فرزند است. در حال حاضر واگذاری طفل زیر دو سال به متقاضیان اولویت های دوم و سوم امکان پذیر نیست.
طبق اعلام بهزیستی، درخواست متقاضیان فرزند با جنسیت پسر و در مقطع سنی بالای 3 سال خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت.
درخواست متقاضیان فرزند در مقطع سنی بالای 7 سال خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت.
تفکیک گروه‌های سنی مورد درخواست
بر این اساس، گروه های سنی مورد درخواست به نوزاد تا 2 سال، 3 تا 4 سال، 5 تا 6 سال، 7 تا 10 سال و 11 تا 16 سال تفکیک شده است.
مدارک لازم برای ثبت درخواست متقاضیان
تصویر کلیه صفحات شناسنامه متقاضیان(زن و شوهر)، تصویر سند ازدواج، تصویر سند مالکیت منزل یا اجاره نامه، گواهی ناباروری با تعیین فرد نابارور، گواهی عدم سوء پیشینه متقاضیان، گواهی سلامت جسمانی متقاضیان، گواهی سلامت روان از متخصص، گواهی اشتغال به همراه میزان تقریبی درآمد زوجین، گواهی مشاوره فرزند خواندگی، گزارش مربوط به مصاحبه اولیه، گزارش بازدید منزل، تصویر کارت پایان خدمت و تصویر دفترچه بیمه از جمله مدارکی است که متقاضیان می بایست در سامانه به صورت اسکن شده ارائه دهند.
شرایط درخواست اتباع ایرانی مقیم داخل و خارج از کشور
کلیه اتباع ایرانی مقیم ایران می‌توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را با رعایت مقررات مندرج در آن و با حکم دادگاه صالح برعهده گیرند.
ایرانیان مقیم خارج از کشور می‌توانند تقاضای سرپرستی خود را از طریق سفارتخانه یا دفاتر حفاظت از منافع جمهوری اسلامی ایران به سازمان تقدیم کنند. سفارتخانه‌ها و یا دفاتر یاد شده موظفند در اجرای این قانون، با سازمان همکاری کنند و سازمان موظف است با حکم دادگاه صالح به درخواست متقاضی رسیدگی کند.
عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی، تمکن مالی، عدم حجر، سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی، نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل، صلاحیت اخلاقی، عدم ابتلاء به بیماری‌های واگیر و یا صعب‌العلاج، اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله شرایط متقاضیان سرپرستی کودکان است.
درخواست‌کنندگان نمی‌توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را سرپرستی کنند مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی، اعضای یک خانواده باشند.
بررسی تقاضانامه متقاضیان در بهزیستی و دادگاه صالح
تقاضانامه درخواست‌کنندگان سرپرستی باید به سازمان بهزیستی ارائه شود و این سازمان مکلف است حداکثر پس از دو ماه نسبت به اعلام نظر کارشناسی آن را به دادگاه صالح تقدیم دارد. دادگاه با احراز شرایط مقرر در این قانون و با لحاظ نظریه سازمان، نسبت به صدور قرار سرپرستی آزمایشی شش ماهه اقدام می کند. دادگاه می‌تواند در دوره سرپرستی آزمایشی، در صورت زوال و یا عدم تحقق هر یک از شرایط مقرر در این قانون به تقاضای دادستان و یا سرپرست منحصر یا سرپرستان کودک یا نوجوان و با اطلاع قبلی سازمان و همچنین با تقاضای سازمان قرار صادره را فسخ کند.
دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌نماید که درخواست‌کننده سرپرستی بخشـی از اموال یا حقوق خـود را به کودک یا نوجـوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست‌کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست‌کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر می‌کند.
در صورت فوت سرپرست منحصر یا سرپرستان که مشمول یکی از صندوق‌های بازنشستگی بوده‌اند، افراد تحت سرپرستی در حکم افراد تحت تکفل متوفی محسوب شده و تا تعیین سرپرست جدید از مزایای مستمری وظیفه بازماندگان برخوردار خواهند شد.
شرایط فرزندخوانده بعد از فوت یا جدایی سرپرستان
در صورت فوت یا زندگی مستقل و جدایی هر یک از سرپرستان یا وقوع طلاق بین آنان، دادگاه می‌تواند با درخواست سازمان و با رعایت مفاد این قانون، سرپرستی کودک یا نوجوان را به یکی از زوجین یا شخص ثالث واگذار کند.
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مفاد حکم از سوی دادگاه به اداره ثبت احوال و اداره بهزیستی مربوط ابلاغ می‌شود. اداره ثبت احوال مکلف است نام و نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه سرپرست یا زوجین سرپرست وارد کند. همچنین اداره ثبت احوال مکلف است شناسنامه جدیدی برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر و در قسمت توضیحات مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی را در صورت مشخص بودن، قید نماید.
کودک یا نوجوان تحت سرپرستی می‌تواند پس از رسیدن به سن هجده سالگی، صدور شناسنامه جدیدی را برای خود با درج نام والدین واقعی در صورت معلوم بودن، یا نام خانوادگی مورد نظر وی، در صورت معلوم نبودن نام والدین واقعی، از اداره ثبت احوال درخواست کند. همچنین صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوان تحت سرپرستی از کشور منوط به موافقت سرپرست منحصر یا سرپرستان و دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان با رعایت مصلحت، اتخاذ می کند.
موارد فسخ حکم سرپرستی
حکم سرپرستی، پس از اخذ نظر کارشناسی سازمان، در موارد زیر فسخ می‌شود: تقاضای سرپرست منحصر یا سرپرستان در صورتی‌که سوء رفتار کودک یا نوجوان برای هر یک از آنان غیر قابل تحمل باشد. طفل پس از رشد با سرپرست منحصر یا سرپرستان توافق کند.
مشخص شدن پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا نوجوان و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری در صورتی که صلاحیت لازم برای سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر از سوی دادگاه، دارا باشند.
هرگاه سرپرست درصدد ازدواج برآید، باید مشخصات فرد مورد نظر را به دادگاه صالح اعلام کند. درصورت وقوع ازدواج، سازمان مکلف است گزارش ازدواج را به دادگاه اعلام تا با حصول شرایط این قانون، نسبت به ادامه سرپرستی به صورت مشترک و یا فسخ آن اتخاذ تصمیم نماید.
ازدواج چه در زمان حضانت و چه بعد از آن بین سرپرست و فرزندخوانده ممنوع است مگر اینکه دادگاه صالح پس از اخذ نظر مشورتی سازمان بهزیستی، این امر را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد.
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در سال 92 تصویب و به تأیید شورای نگهبان رسید.