تاثیر شایعه در فضای مجازی بر امنیت ملی

به گزارش برنا از اصفهان؛ در لغت نامه دهخدا، شایعه، چنین معنا شده است: « خبرهای بی اصل است که در میان مردم، بر سر زبان ها باشد.» اما به بیان علمی‌تر: «شایعه عبارت است از پیامی که در میان افراد جامعه، دهان به دهان می‌شود، ولی واقعیت، آن را تأیید نمی‌کند.»

شایعه پدیده‌ای مخرب و خطرناک است که معمولاً از یک خبر ناشی شده و یا بر پایه یک جنجال و هیاهوی بی‌اساس بوجود می‌آید و در افکارعمومی مردم جای می‌گیرد. این پدیده در مواقع بحرانی بسیار خطرناک و کوبنده می‌شود، تا جایی که روحیه مردم را تضعیف و یأس و ناامیدی را گسترش می‌دهد و گاهی حتی امنیت ملی را به خطر می‌اندازد. برخی از شایعه پراکنان هیچ وقت به اندازه‌ امروز، به ابزارهای شایعه پراکنی مجهز نبوده‌اند تا بتوانند توانایی غیرقابل تصور خود را در نشر دروغ و اکاذیب و مطالب غیرمعتبر، به کار بگیرند.

شایعه، پدیده ای است اجتماعی که هم می تواند کارکرد مثبت داشته باشد و هم کارکرد منفی؛ امّا گویا کارکرد منفی شایعه، بیش از کارکرد مثبت آن است. ایجاد فضای ناسالم و به خطر افتادن امنیت عمومی، انحراف افکار عمومی از اهداف اصلی به سوی اهداف جزئی، ایجاد تفرقه، رویارویی و صف بندی اقشار مختلف جامعه، ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از دولت مردان، کاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و روی آوردن به منابع غیر رسمی و از همه مهم تر، گسترش ناامنی، ترس، اضطراب و نگرانی را می توان از مهم ترین کارکردهای منفی شایعه برشمرد.

شایعه هرگز چیزی را ثابت نمی کند. بلکه از طریق ایجاد بی اعتمادی، کار خود را به انجام می رساند. شایعه می‌تواند حوادث را در هاله‌ای از دود قرار دهد تا درک حقیقت وقایع، به آسانی و برای هر کسی میسّر نباشد.

انواع شایعه

از دیدگاه های مختلف می توان شایعه را تقسیم بندی کرد. بایسا جامعه شناس روسی، شایعه را از جهت نوع ظهور و بروز اجتماعی آن به انواع ذیل، تقسیم بندی می کند.

1- شایعات خزنده

مانند شایعاتی که آرام صورت می‌گیرد. این شایعات، به صورت درگوشی و پنهانی منتقل می‌شوند.

2- شایعات شناور (غوّاص)

این نوع شایعات، در صورتی که شرایط، مساعد باشند ظاهر می‌شوند و در غیر این صورت، مخفی می‌مانند تا در موقعیتی خاص و مناسب، ظاهر شوند، مانند شایعات مربوط به محیط‌زیست.

3- شایعات تند و سریع

این گونه شایعات در مقطع زمانی کوتاه، گروه وسیعی را در بر می‌گیرند و با واکنش سریع مردم رو به رو می‌شوند، مانند شایعاتی در مورد قیمت برخی از کالاهای اساسی.

4- شایعات شیطانی

این قبیل شایعات در زمان اضطراب و نگرانی مردم، شایع می‌شوند و چون مردم در حالت ترس و وحشت به سر می برند، آماده پذیرش خبر کذب هستند.

5- شایعات وحشت

این گونه شایعات به منظور ایجاد رُعب و وحشت، شایع می شوند و هدف آنها ایجاد فضای ترس و وحشت و ناامیدی در میان اقشار جامعه است.

شایعه در شبکه های اجتماعی

شبکه های اجتماعی، به عنوان یکی از بسترهای جدید برای شکل‌گیری رسانه در مقیاس‌های مختلف (از خرده رسانه‌ها تا رسانه‌های کلان) زمینه برای نشر سریع اطلاعات و اخبار را فراهم کردند و این قابلیت، در کنار مزایای غیرقابل انکار خود، فضا برای نشر مطالب و اخبار و محتواهای غیرمعتبر و شایعه پراکنی را بازتر کرد.

در گذشته اگر ما برای ایجاد ارتباط بیشتر با افراد با آنها بیرون می رفتیم، امروز بعد از آشنایی با هر کسی، از او آدرس صفحات اجتماعی اش را می خواهیم. به همین ترتیب برای نشان دادن به روز بودن خودمان در بحث های مان، لازم می‌بینیم تا اخبار و وقایعی را که در این شبکه ها منتشر می‌شوند را دنبال کرده و آنها را بازنشر کنیم تا از محبوبیت مان در فضا، کاسته نشود. کسانی که روند و پروسه معمول را رها کرده و به این شایعات بی توجهی می‌کنند، از حلقه ارتباط شمار زیادی از اطرافیان خود حذف می‌شوند و ممکن است این موضوع حتی به تنهایی و انزوای آنها منجر شود.

شایعه سازی در فضای مجازی یکی از مشکلات این فضا و به خصوص نرم افزارهای پیام رسان است. افراد به دلیل اینکه به مسئولیت حقوقی و مدنی و اخلاقی خود را در باز نشر اخبار و اطلاعات توجه نمی‌کنند تنها با چند حرکت انگشت صدها و شاید هزاران نفر را با خبری که به صحت آن ایمان ندارد و درباره آن تحقیق نکرده مواجهه می‌کنند. این کار علاوه بر تاثیرگذاری بر مخاطبان ممکن است وضعیت روانی جامعه را نیز تحت تاثیر قرار دهد و این موضوع وظیفه ما را سنگین‌تر می‌نماید. متخصصین جنگ روانی و تبلیغات معتقد هستند دروغ هر چه بزرگتر باشد باور پذیرتر است لذا شایعه‌سازان با استفاده از این روش برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب استفاده می کنند. حال اگر ما کاربران فضای مجازی هنگام مواجهه با خبرهای این چنینی کمی تامل کنیم دیگر حلقه تکرار شایعات نمی‌شویم.

شایعات رایج در شبکه های اجتماعی که در برخی موارد مانند یک بمب در افکار عمومی منفجر می شوند و مختص مکان یا کشور خاصی نیستند. در هر نقطه از جهان که مردم، موبایل به دست یا پشت کامپیوتر به دنیای شبکه‌های اجتماعی سرک می‌کشند، هر روز و هر لحظه صدها و شاید هزاران خبر نادرست روی شبکه ها آپلود می‌شود که برخی به عمد آبرو، اعتبار یا شهرت اشخاص و یا کسب و کار آنان را نشانه می‌روند یا برخی دیگر نا آگاهانه تصویر ذهنی عموم مردم از هویت ملی، فرهنگ، قومیت یا جنسیت را مخدوش می کنند و حتی در امور سیاسی و دیپلماتیک کشورها تنش‌زایی می‌کنند.

برخی از این شایعات نیز که به امنیت اجتماعی یا حوزه سلامت و بهداشت مربوط می شوند خواب آسوده شب را از چشم بسیاری از کاربران شبکه می‌ربایند و سبب ایجاد تنش و ناآرامی در جامعه می شوند؛ تنش هایی که گاهی رفع آن و بازگرداندن آرامش و امنیت به افکار عمومی برای دولت ها هزینه‌های گزافی دارد.

نمونه ای از یک شایعه در فضای مجازی

به طور مثال به این خبر توجه کنید:"چند هزار کیلو گوشت سگ تبدیل به سوسیس شد! "این شایعه هم یکی از آنهاست که عرض کردم. خبر «چند هزار کیلو گوشت سگ که سوسیس شد» با تصاویر عجیب، تبدیل به یکی از قانع‌کننده‌ترین و باورپذیرترین شایعاتی شده که البته واقعی نیست. جالب این است که پای ناجا را هم به این شایعه باز می کنند. نقل کننده این خبر با این تصاویر خبر از یک کشف بزرگ می دهد؛ کشفی که در یک یاز کارخانه‌های تولید سوسیس صورت گرفته است. در متن این خبر کذب آمده است: «مأموران نیروی انتظامی مشهد به دستان صاحبان کارخانه ای که از گوشت سگ سوسیس تولید می کردند، دسبتند زدند».پس از آن عکس مأمورین نیروی انتظامی گذاشته می شود. سپس عکس سگی را به تصویر می کشد که همچون گوسفند سلاخی شده و بعد تصاویری که در پی می‌آید، عکس یک کشتارگاه کثیف و در آخر تصاویر سه متهم دستگیر شده که مهر صداقتی است بر پیشانی گفته های شایعه ساز. همه عکس‌های این خبر بررسی شدند. عکس متهم ها مربوط به یک خبر حوادث است. خبر دستگیری 3 سارق در اصفهان که 4 سال پیش در سایت‌ها منتشر شد. عکس های سلاخ خانه، مربوط به کشتارگاهی است که بدون اخذ مجوز از وزارت بهداشت، گوسفند ذبح می‌کرد و ماجرای عکس سگی که سلاخی شده بود مربوط به دو سال پیش است و خبر دستگیری مردی که حیوان آزار بود.

شایعه سازان با پیوند 3 حادثه با یکدیگر و نشان دادن چند عکس به خواننده، مطالبی را القاء می‌کند که صحت ندارد. در واقع خوانندگان بسیاری از مطالب در فضای مجازی بر سر قبری گریه می کنند که مرده‌ای در آن نیست و حقیقتی در آن نمود ندارد.

راهکارهای مقابله با شایعه سازی و شایعه پراکنی

1- شفاف سازی و اطلاع رسانی به موقع پیرامون مسائل و موضوعات مهم و چالش انگیزی که ممکن است دشمن یا افراد ناسالم و مغرض، با استفاده از آن به تخریب وجهه نظام اسلامی بپردازند.

2-کار فرهنگی مستمر جهت ارتقاء سطح تحلیل افراد، که به نظر می‌رسد مهمترین عامل برای حفظ جامعه از آثارتخریب شایعه باشد.

3- تلاش در جهت از بین بردن اضطراب و نگرانی عمومی مانند رفع بعضی از نگرانی‌‌های عمومی، نظیر دسترسی به مراکز بهداشتی و خدمات درمانی، برخورداری از تصویری مثبت و روشن به آینده‌ی خود و...

4- بی‌توجهی به شایعه‌های ضعیف و عدم تکرار شایعه

5- برگزاری جلسات حضوری و گفت و شنود صمیمی مثلاً در دانشگاه‌ها، دبیرستان‌ها و ... یا در تلویزیون، مکالمه‌ی تلفنی و...

6- تعیین کمیته‌های تخصصی بررسی ماهیت شایعات و میزان آثار اجتماعی نامطلوب در سطح جامعه و انجام پیگیری‌های لازم برای شناسایی منبع یا منابع اصلی تولید و انتشار شایعه

7- ناسایی و برخورد قانونی با مراکز شبهه پراکنی

نتیجه گیری

فضای مجازی فی‌النفسه نه خوب است نه بد. یک قابلیت است که می تواند متاثر از استفاده کنندگان آن باشد. فضای مجازی می تواند فرصتی باشد برای بالندگی؛ تبادل و تعامل افکار؛ محلی برای رشد فکری و آموختن؛ مکانی برای نقل اخبار موثق و ارتباط مستمر حکومت ها با مردمانشان، کالبد شکافی عملکردها و حتی جایی برای پیوند بیشتر دوستی ها و رفع کدورت ها. اما متاسفانه برخی با استفاده نادرست از آن کل این فضا را زیر سوال می‌برند. بیش از هر چیز می‌بایست فرهنگ استفاده از این فضا را جدی‌تر قلمداد کرد و با آموزش صحیح از ظرفیت‌های مثبت آن استفاده فراوانی کنیم. همگی باید سعی کنیم هیچ‌گاه از دایره انصاف؛ مروت و مردانگی خارج نشویم و این فضای بکر را همچون فضای واقعی زندگی خود با شایعه آلوده نکنیم.

منابع

1-علی‌اکبر دهخدا و دیگران ، «لغت نامه»، تهران: دانشگاه تهران، ویرایش دوم،1373، ذیل ماده «شین»

2-بروس کوئن، «درآمدی بر جامعه شناسی»، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: طوطیا، 1375

3-گُردِن آل پُورت و لئو پستمن،«روان شناسی شایعه»،ترجمه: ساعد دبستانی، انتشارات سروش، 1374

4-هدایت اللّه ستوده،«روان شناسی اجتماعی»، تهران: آوای نور، 1374

5-مقاله «رقص شیطانی تخریب»، مجله طبرستان سبز، ش 38

6-حمید نجف ، «شایعه و فضای مجازی»، بهمن 1395

7-شاهرخ صالحی کرهرودی، « مجازات نشر اکاذیب در فضای مجازی»، مجله یاسا، ،1396

8-صلاح نصر ،«جنگ روانی» ، ترجمه محمود حقیقت کاشانی، انتشارات سروش، 1381

نویسنده : سرتیپ دوم پاسدار مهدی معصوم بیگی – فرمانده انتظامی استان اصفهان