ضیاء الدین شعاعی، عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و رئیس سابق دفتر ریزگردهای محیط زیست، در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی خبرگزاری برنا، در خصوص شکل گیری ریزگردها گفت: «ریزگردها به طور طبیعی در یک اقلیم منطقه ای خشک و نیمه خشک وجود دارد. لازمه اقلیمی وجود بیابان است و یکی از خصوصیات ذاتی آن طوفان های شن و گرد و غبار است. همچنین یکی از پدیده های طبیعی مناطق بیابانی در منطقه های خشک و نیمه خشک، وقوع طوفان های شن است که ایران با این بحران مواجه شده است.»
وی در ادامه بیان کرد: «اگر به تاریخچه سازمان مراتع، جنگل ها و آبخیزداری برگردیم مشاهده می شود دارای بیابان بودند و یک بخش مهم آن مقابله با حرکت شن های روان بوده و این شن ها عرضه های تولیدی مردم (زمین های کشاورزی و دامداری و...) را تحت تاثیر و در بسیاری از موارد مناطق مسکونی را در خطر جدی قرار می دهند. لذا برنامه های مقابله با بیابان زدایی جنگل ها قدمتی چند ده ساله دارد.»
شعاعی با اشاره به اینکه مردم از پدیده نوظهوری در رنج هستند، اظهار کرد: «بحث تشدید طوفان های گرد و غبار همان موضوعی است که مردم از آن گلایه دارند. علت وقوع طوفان های گرد و غبار در ایران، اطراف ایران، کشورهای خاورمیانه و حتی فراتر از آن (براساس گزارش UN) موجب ایجاد یک چالش جهانی شده است. همچنین در کشورهای اروپایی با منشأ شمال آفریقا و کشورهای آسیای جنوب شرقی با منشأ چین و استرالیا و حتی در آمریکا در مناطق بیابانی که علت آن یک تغییر و تحول جدی در شرایط بارش است.»
عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری گفت: «در کشور ایران مثل تمام جهان دچار کم آبی 20 ساله هستیم. متأسفانه در نظام مدیریت آب کشور، مدیریت منابع آبی براساس میزان بارش صورت نمی گیرد بلکه مدیریت براساس یک متوسط درازمدت است.»
وی با بیان اینکه علت وقوع گرد و غبار در منطقه ایران عدم مدیریت صحیح در مصرف آب است، تصریح کرد: «وزارت نیرو و مدیر منابع آب کشور تخصیص آب و مصرف آب را براساس یک منبع متوسط دراز مدت برنامه ریزی می کنند در حالی که این موضوع در منطقه ما جواب نمی دهد. این فرمولی است که برای کل جهان طراحی شده که دارای شرایط نرمالی هستند اما در منطقه ما به دلیل اینکه خشکسالی دراز مدت است باید این روش بازنگری شود.»
شعاعی در ادامه بیان کرد: «باید براساس دریافت آب سال قبل مصرف سال بعد طراحی شود. امسال نسبت به سال قبل دچار 56 درصد کاهش هستیم و باید در مصرف بازنگری کنیم و چون این کار انجام نشده از سال 1380 به بعد خشکسالی ادامه دارد. کشورهای منطقه از جمله ایران دچار این بحران شده اند و گرد و غبار تولید شده به دلیل کمبود منابع آب است.»
وی افزود: «زمانی که اولویت ها را در مصرف رعایت نکنیم تالاب ها دچار خشکی و یا مزارع کشاورزی در مناطق حساس رها و این امر منجر به شکل گیری گرد و غبار می شود. براساس آماری که سازمان های محیط زیست هر سال برداشت می کنند از سال 88 این موضوع تشدید شده است. در شرایط نرمال طوفان گرد و غبار در استان خوزستان حدودا 10-15 بار در سال داشتیم و از دید ما اتفاقی طبیعی بوده اما در حال حاضر به بیش از 100 روز در سال رسیده که نشانه مدیریت غلط منابع آب است.»
عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در پاسخ به این سوال که زمان همکاری ایران با عراق برای مهار ریزگردها از چه سالی شروع شده؟ گفت: «از سال 82 تا 92، یازده نشست با عراق و کشورهای منطقه داشته ایم. تلاش مان در این نشست ها این بوده که به کشورها اعلام کنیم گرد و غبار یک پدیده فرامرزی است یعنی یک کشور نمی تواند اعلام کند من گرد و غبار را تحمل می کنم بلکه باید این را در نظر بگیرد که گرد و غبار مرز نمی شناسد و کشورهای اطراف خود را تحت تاثیر قرار می دهد. نشست های برگزار شده در طول این چند سال نشان می دهد طوفان های گرد و غبار باید به صورت فراکشوری حل شود.»
شعاعی در ادامه عنوان کرد: «با کشور عراق توافق نامه های زیادی برای کمک و هدایت آنها داشته ایم که از تولید عرصه های گرد و غبار جلوگیری کنیم. به دلیل بحران امنیت کشور عراق این موضوع تشدید شد. کشورهای عراق، سوریه و اردن در این وضعیت نبودند اما برگزاری نشست ها باعث شد در جریان شرایط خطر سلامتی مردم ایران برابر این بحران، قرار گیرند. کشور عراق همکاری خوبی با ما داشته که در طول آن کلاس های آموزشی و نشست های زیادی برگزار کردیم. کشور عراق قول مساعد داد به محض فراهم شدن شرایط عملیات مقابله را شروع کنند. البته بخش عظیمی از گرد و غبار عراق به دلیل ترک مردم از زمین هایشان بوده که به لحاظ ناامنی، زمین های کشاورزی آنها رها شده و آبگیرهای محلی که در گذشته هدایت می شد هم اکنون رها شده و در حال حاضر آبگیرها خشک شده اند.»
وی بیان کرد: «متأسفانه تالاب حورالعظیم آمادگی آبگیری نداشت. در بخش ایرانی آن توانسته ایم تا 70 درصد آبگیری کنیم و معضل گرد و غبار حورالعظیم را در سال 92 حل کنیم اما کشور عراق به دلایل اقتصادی و اقتصاد نفتی که از حوزه ایران داراست علاقه ای به ادامه این کار ندارد و تلاش ما بر این بوده که مساعدت آنها را جلب کنیم تا این کار را انجام دهند. در بحث امنیتی امیدوارم با بازگشت مردم به سرزمین هایشان (استان الانبار که در ناامنی مطلق بود) بتوانیم با راه افتادن کسب و کار و شروع کشاورزی و آبگیری تالاب های محلی حداقل تا 30 و 40 درصد شرایط گرد و غبار از سمت عراق تعدیل شود.»
شعاعی در بعد آموزش عراق گفت: «پیش بینی راه اندازی مرکزی به نام همافزایی گرد و غبار در عراق را کردیم که زمینی را در اطراف کربلای معلی مشخص کردند که با راه اندازی این مرکز می توانیم عراق و کشورهای اطراف را به این مرکز دعوت کنیم. مدیریت این مرکز از نظر تأمین کارشناس و ایجاد پایلوت ها محلی با ایران است. ایران قرار است در آنجا حرکتی را شروع کند که کشورها را از نظر منشایابی و از نظر مقابله آموزش دهد.»
عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ادامه داد: «از سال 92 به بعد احساس کردیم مذاکرات دو جانبه و یا چندجانبه با کشورها شاید خیلی عملیاتی نباشد و هر کشوری بنا بر موقعیت های ژئوپلتیکی که اتفاق می افتد مثل بحث دشمنی عربستان با ایران و بحث تحریک کشور عربستان بر اثر عدم همکاری با ایران باعث می شود عملا کشورها فعالیت و همکاری شان را محدود به این جلسات کنند و کار جدی را صورت ندهند.»
وی بیان کرد: «از سال 92 تغییر رویه ای را در دستور کار قرار دادیم و تعامل با کشورها را از مسیر زیرساخت های سازمان شکل دادیم به طوری که از سال 93 تا 96، پنج قطعنامه در سازمان ملل، 2 قطعنامه در شورای امنیت و مجمع عمومی و 3 قطعنامه امسال تصویب شد. سازمان ملل، اولین جلاس جهانی مقابله با گرد و غبار را در تهران تشکیل داد که توجه بین المللی را به این مسئله جذب کردیم.»
عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در پایان تصریح کرد: «باید سازمان های بین الملل وارد عمل شوند و توجه جدی کشورها را به این معضل و چالش زیست محیطی در تهران جلب کنند. در مجمع عمومی سازمان ملل 2 بار بر اینکه جمهوری اسلامی مبتکر مبارزه با گرد و غبار است، تأکید شد. سال 92 به بعد توانستیم توجه جهانی را به سمت موضوع گرد و غبار جلب کنیم به طوری که در سال 95 گزارشی از UN مبنی بر چالش های جهانی مقابله با گرد و غبار منتشر شد و این یکی از موفقیت های جمهوری اسلامی بود که توانست بحث را به جوامع بین الملل بکشاند و توجه جهانی را به این موضوع جلب کند. در اکثر قطعنامه ها تاکید شده با همکاری سازمان های مختلف در مناطق مختلف جهان از جمله غرب آسیا نسبت به مقابله با این پدیده برنامه های خود را ارائه دهند.