دلفان ؛ سرزمین مهر و کوه ونیایش

دهستان‌های شهرستان دلفان عبارتند از:

*    بخش مرکزی شهرستان دلفان:

        دهستان میریگ شمالی

        دهستان میریگ جنوبی

        دهستان نورآباد

        دهستان نورعلی

*    بخش کاکاوند:

        دهستان اولاد قباد

        دهستان ایتیوند شمالی

        دهستان ایتیوند جنوبی

        دهستان کاکاوند شرقی

        دهستان کاکاوند غربی

*بخش خاوه:

        دهستان خاوه شمالی

        دهستان خاوه جنوبی

 دلفان سرزمینی است که در دوره‌های مختلف از اهمیت ویژه و خاصی برخوردار بوده به‌طوری‌ که همواره مورد توجه بسیاری از مورخان و باستان‌شناسان جهان بوده است و با شهرهای نهاوند،الشتر، کرمانشاه، ایلام، خرم‌آباد و کوهدشت مرز زمینی دارد.

شهرستان دلفان به دلیل کشف مفرغ‌هایی از آن که زینت بخش موزه‌های معروف دنیاست به شهر مفرغ معروف است.

این شهرستان یکی از شهرستان‌های کوهستانی کشور به شمار می‌رود که با وجود کوهستان‌های برف‌گیر و چشمه‌های سرشار از آب، نویدبخش بهاری سرشار از خرمی و سرسبزی برای دوست‌داران طبیعت و گردشگران نوروزی است.

وجود چهار زیارتگاه امامزاده ابراهیم (ع) معروف به بابای‌بزرگ در روستای بابابزرگ و امامزاده محمد (ع) معروف به‌پیر محمد در روستای سرمرنگ گنجدره و امامزادگان احمد و محمود (ع) در دامنه کوه باغبک در روستای باولین بخش کاکاوند از زینت بخشان منطقه کوهستانی دلفان هستند.

از دیگر دیدنی‌های دلفان می‌توان به کوه شگفت‌انگیز مهراب با ارتفاع 2400 متر در 54 کیلومتری شهر نورآباد اشاره کرد، صخره‌های سر به فلک کشیده مهراب، چون اسیران به زنجیر کشیده‌ای چشم هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کنند.

این کوه از دو نیمه مهراب کوچک و مهراب بزرگ تشکیل شده است که پوشیده از درختان کهنسالی چون گردو، سماق، زالزالک، آلو، انگور، انجیر، سیب و گلابی وحشی است.

وجود غارهای تنگ قلا، داله‌لان، غار باغ سیری جان و ده‌ها غار کوچک و بزرگ دیگر که از زمان باستان وجود داشته و جایگاهی برای اختفای گنجینه سلاطین و محلی برای اسکان موقت دامداران بوده و همواره حافظ جان و مال مردم دره مهرگان بوده، بر زیبایی‌های این منطقه افزوده است.

وجود تاپو (محلی برای نگه‌داری غلات به زبان محلی) با قدمتی هزاران ساله در دل صخره‌های سر به فلک کشیده مهراب که محل نگه‌داری آذوقه ساکنان این منطقه بوده با وجود زمستان‌های سرد و طاقت‌فرسا و پر برف در سنوات گذشته، همواره مددی الهی برای مردم این منطقه بوده، هم باعث دیدنی‌تر شدن این ناحیه از ایران زمین شده است.

بلندترین آبشار دلفان نیز که در دامنه کوه مهراب قرار دارد و به آن داله‌لانه (آشیانه عقاب‌ها) می‌گویند با ارتفاع 100 متر برزیبایی این کوه و دیدنی‌های دلفان افزوده است.

یکی دیگر از جلوه‌های دلفان زمین، سوغاتی‌های دلفان است که مسافران نوروزی می‌توانند از آنها بهره گیرند و به عنوان سوغات برای محل و دیار خود به سوغات ببرند این سوغاتی‌ها عبارتند از: عسل، روغن حیوانی ممتاز (روین دان، وژی)، برساق (شیرینی محلی)، فرش، گلیم و جاجیم، گرده (نوعی شیرینی مقوی از آرد، شکر، روغن نباتی و ادویه‌جات مختلف است)، داروهای گیاهی کمیاب گردو، ترخینه، کولیره (کولئره، نوعی نان محلی) شلکینه (شل‌کئنه: نوعی نان که به صورت خمیر آبکی روی ساج نان‌پزی محلی می‌ریزند و شکل می‌گیرد.

از مناطق دیدنی دلفان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد

* راه باستانی گاوشمار

تنگ گاشماریا گاوشمار که راه باستانی شاهی از آن می‌گذرد به عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی شهرستان دلفان است که بیان‌گر اهمیت تاریخی و اقتصادی این منطقه در گذشته‌های دور بوده است.

تنگ گاوشمار در ‎ 54کیلومتری جنوب غربی نورآباد مرکز شهرستان دلفان و در روستای گنجدره (گنجره) واقع شده است.

این راه یکی از محورهای ارتباطی باستانی در ایران باستان بوده است و بخشی از راه شاهی معروف بین هکمتانه و شوش بوده است که در گذشته‌های دور ارتباط دو پایتخت زمستانی و تابستانی هخامنشیان را میسر می‌ساخته است.

نقطه شروع این راه از دره گنجنامه در همدان آغاز و پس از طی مسیر از دشت تویسرکان – نهاوند و دلفان از طریق تنگ گاشمار به کوهدشت – پلدختر و سرانجام به دشت خوزستان متصل می‌شود.

رودخانه معروف کشکان که از اتصال و تلاقی دو رود رضاویس و کاکارضا به وجود آمده در طی سالیان متمادی راهی را در دل قله سفیدکوه برای خویش باز کرده که این راه باستانی با ارتفاعی بیش از 10 متر به موازات بستر رودخانه ایجاد شده و محل گذر عابرین و حیوانات بوده است.

این راه باستانی با استفاده از قلوه سنگ‌های رودخانه‌ و ساروچ (مخلوطی از گچ و درصدی آهک) ساخته شده و با استفاده از سنگ‌های تراشیده شده تیره نماسازی شده است.

طول دقیق این جاده با توجه به تخریب بخشی از این راه  براثر گذر زمان و سیلاب و جریان رودخانه در طی سالیان سال مشخص نیست ولی با توجه به شواهد موجود طول آن در این منطقه ‎شش هزار متر بوده که اکنون حدود ‎  400 متر آن باقی است، عرض این راه نیز بین چهار تا هفت متر است که بنا به موقعیت تنگه تغییر کرده است که متاسفانه با احداث صد گاوشمار (معشوره) قسمت عمده آن به زیر آب رفته و از بین می‌رود.

گاوشمار از دو کلمه گاو و شمار تشکیل شده که بنا بر روایات محلی به واسطه اینکه عرض این تنگه تنها به اندازه عبور یک گاو بوده به این نام معروف شده است.

بومی‌های این منطقه از این راه به اسم گوری (قدیمی) و راه کبری هم نام برده‌اند، اما نام منطقه و روستایی به‌نام گنجدره موید این مطلب است که در روزگاران قدیم نام دیگر این راه گنج‌ره بوده است، ای‍ن‌‌ اث‍ر ت‍‍اریخی ‌ب‍ه‌ش‍م‍‍اره ‌10016 در ف‍‍ه‍رس‍ت‌‌ آث‍‍ار ملی‌‌ ای‍ر‌ان‌ ب‍ه‌ ث‍ب‍ت‌ رسیده‌‌ اس‍ت.‌

*بقعه حسن گاویار

منطقه حسن گاویار در دلفان منطقه‌ای بکر و به اصطلاح بهشتی در زمین است که برای بسیاری از علاقمندان به طبیعت و گردشگران ناشناخته مانده و هنوز شناسایی نشده و به معرفی بیشتر جاذبه‌های این منطقه از سوی متولیان امر به خصوص میراث فرهنگی نیاز دارد.

با این وجود این جاذبه طبیعی و بهشت گمشده در ایام بهار و تابستان پذیرای بسیاری از خانواده‌های بازدیدکنندگان و طبیعت‌دوستان از اقصی نقاط ایران است.

 *مقبره بابابزرگ

 از جاده‌ای که از میان کوه‌های سر به فلک کشیده مهراب و سرکشتی و جنگل‌های سرسبز و پرطراوت بلوط و چشمه‌سارهای فراوان می‌گذرد، عبور کنید در دامنه کوهی نه چندان بلند چشم، جمال گنبد و بارگاهی زیبا را نظاره می‌کند، دیدنی که هر سال در ایام نوروز و فصول بهار و تابستان مامن چندین هزار زائر و بازدیدکننده است که از اطراف شهرها و روستاهای دور و نزدیک از جمله نورآباد، هرسین، نهاوند، بروجرد، الشتر، خرم‌آباد، کرمانشاه، ملایر، کوهدشت و...با طی مسافتی نه چندان نزدیک و گذر از جاده‌ای خاکی و پرخطر سختی راه را به جان خریده تا به بارگاه پیر و مریدشان برسند تا شاید مرادی که در دل دارند به مقصود برسد و حاصل شود.

امامزاده ابراهیم یا همان بابای‌بزرگ به ‌نقلی فرزند امام موسی‌ابن جعفر(ع)، برادر امام رضا (ع)، امامزاده محمد، شاه‌چراغ شیراز و کریمه اهل‌بیت حضرت معصومه (س) در قم و... است که به نقل مضمون در همان عصر متولد و در همان قرن نیز در مکان فعلی به شهادت رسیده و در بین کوه‌های مهراب در دامنه سرکشتی دفن شده است.

امامزاده ابراهیم از فرزندان حضرت موسی بن جعفر است، مقبره وی در دره‌های رشته کوه‌های زاگرس در استان لرستان و در 65 کیلومتری شهرستان دلفان قرار دارد.

امامزاده ابراهیم در نزد مردم لرستان به بابای‌بزرگ معروف است، لفظ بابا در لرستان به بزرگان و پیران قابل احترام گفته می‌شود و از این جهت این امامزاده برای مردم لرستان به خصوص اهالی شهرستان دلفان و شهرستان کوهدشت از احترام بسیار بالایی برخوردار است.

گنبد و تزئینات داخلی مقبره امامزاده ابراهیم به صورت کامل آجر کاری است و بیشتر تزئینات بنا به سبک معماری قرن هفتم و معماری دوره قاجار شباهت دارد، ساختمان مقبره هشت ضلعی بوده و درب ورودی آن رو به شمال است، نحوه کلی ساخت و معماری مقبره را می‌توان با معماری دوران صفوی هم مقایسه کرد.

*چشمه آب‌گرم

چشمه آب‌گرم شهرستان دلفان در استان لرستان به عنوان یک جاذبه گردشگری سلامت و درمان، همچون الماسی در دامنه‌های رشته کوه زاگرس می‌درخشد.

این چشمه در 60 کیلومتری غرب شهر نورآباد و در بین دو رشته کوه «گله» و «سفیدکوه» در زاگرس و در محل تلاقی سه رودخانه گاماسیاب، گیزه رود و سیمره، واقع شده است.

این جاذبه طبیعی به عنوان یک مکان در حوزه گردشگری درمانی، همه ساله پذیرای هزاران گردشگر و دوست‌دار طبیعت است.

وجود این چشمه زیبای طبیعی در این منطقه سرسبز با چشم‌انداز زیبای رشته کوه زاگرس به نحوی زیبا چشم هر بیننده را نوازش می‌دهد و دل هر نظاره‌گر را آرام می‌کند

دکتر «محمد معین» در کتاب فارسی خود از این منطقه به عنوان یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری و تنگه‌های ایران یاد کرده است.

چشمه آب‌گرم دلفان با آب‌دهی 30 لیتر در ثانیه و دمای 60 درجه سانتی‌گراد از دامنه کوه گله از اعماق زمین می‌جوشد و توسط اهالی این منطقه یک حوضچه کوچک سیمانی برای استفاده از آن احداث شده است.

به گفته کارشناسان بهداشتی و میراث فرهنگی، این چشمه طبیعی به لحاظ داشتن مواد معدنی در التیام دردهای مزمن موثر است و بسیاری از بیماران برای درمان با استفاده از این چشمه معدنی به این منطقه سفر می‌کنند.

این چشمه با غلظتی بیش از 700 میلی‌گرم در لیتر و ترکیبات سولفات کلسیم، گوگرد، سولفور، دی‌کربنات منیزیم در درمان بیماری‌های مفصلی عفونی و امراض جلدی اثربخش است.

این گوهر کم‌نظیر غرب کشور، با وجود تمام جاذبه‌ها و ویژگی‌های گردشگری و درمانی خود همچنان در این منطقه ناشناخته مانده است.

چشمه آب‌گرم دلفان در 60 کیلومتری عرب شهر نورآباد مرکز شهرستان دلفان واقع شده است، این چشمه به سبب خواص طبی بسیاری از گردشگران برای درمان بیماری‌های پوستی از آن استفاده می‌کنند.

هوشنگ بازوند استاندار لرستان در حاشیه بازدید از چشمه آب‌گرم دلفان گفت: منطقه چشمه آب‌گرم دلفان منطقه بسیار خوبی است، اما نیاز به بهسازی، بازسازی و ایجاد زیرساخت‌های لازم به وی‍ژه راه ارتباطی آسفالته دارد و می‌تواند نقش مهمی در اقتصاد منطقه داشته باشد و زمینه جذب گردشگران فراوانی از استان‌های غرب کشور را فراهم کند.

*کوه چهل نابالغان

چهل نابالغان یکی از کوه‌های عظیم زاگرس در مرز استان لرستان و استان همدان جزء شهرستان نهاوند است، چهل نابالغان از شمال به نهاوند و از شرق به بروجرد محدود است، بلندترین قله آن یال‌کبود با ارتفاع تقریبی 3 هزار و 850 متر است.

چهل نابالغان بخشی از رشته کوه بزرگ گرین است و دسترسی به آن بیشتر از دهستان فلکین دلفان به راحتی امکان‌پذیر است. سراب گاماسیاب در دامنه شمالی این کوه قرار دارد و آب سراب ناشی از یخچال کوه است.

می‌گویند هنگامی که ایرانیان در جنگ نهاوند شکست خوردند و نهاوند به دست تازیان مسلمان گشوده شد، تازیان فاتح چهل تن از اشراف‌زادگان و بزرگ‌زادگان و شاه‌زادگان را که سن آنها نابالغ بود و در نهاوند زندگی می‌کردند به کوه گرین برده و گردن زدند، بدین ترتیب نام این منطقه چهل نابالغان شد.

*منطقه شکار ممنوع گرین

منطقه 70 هزار هکتاری گرین واقع در شمال شهرستان سلسله از طرف سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان منطقه شکار و صید ممنوع اعلام شده است.

این منطقه از شمال به شهرستان نهاوند، از شرق به شهرستان بروجرد و از غرب به شهرستان دلفان محدود است.

گرین از رشته کوه‌های مهم غرب ایران است که بیشتر مساحت آن در شمال استان لرستان و بخشی نیز در استان‌های همدان و کرمانشاهان قرار دارد. گرین از رشته کوه‌های بلند زاگرس است که در ادامه اشترانکوه قرار دارد و طول آن به بیش از 180 کیلومتر می‌رسد.

این رشته کوه در استان کرمانشاهان به کوه‌های پرو و بیستون می‌پیوندد، ولاش با 3623 متر ارتفاع، بلندترین قله این رشته کوه است.

قله‌های بلند آن شامل یال‌کبود در کوه چهل نابالغان در نهاوند، قله 18 یال، سه کوزان و میش پرور در بروجرد و نیز قله ولاش در شمال الشتر است، دیگر قله‌های آن شامل بازگیر و چهل تن می‌شود.

گرین از غرب به دلفان، از شمال به نهاوند، از شرق به شهرستان بروجرد و از جنوب به شهرستان سلسله محدود می‌شود، گرین در گویش محلی گرّو garru یا garri و در گویش لکی گروین garvin نامیده می‌شود و یکی از کانون‌های آبگیر دائمی لرستان است که رودهای دز و گاماسب را تغذیه می‌کند.

سرآب‌های فراوانی در پای این کوه وجود دارد و آب آشامیدنی بروجرد و نیز آب مورد نیاز کشاورزی دشت سیلاخور نیز از همین سرآب‌ها تأمین می‌شود.

صعود به کوه گرین از طریق روستاهای غرب شهر بروجرد، جنوب نهاوند یا شمال الشتر امکان‌پذیر است.

دهکده ییلاقی ونایی در این پای این کوه قرار دارد، این کوه خرس، کفتار، گرگ و روباه دارد و در گذشته پلنگ نیز داشته‌ است. بخش عظیم این کوه در جنوب نهاوند بوده و جلوه‌های زیبایی به این منطقه می‌دهد سرآب‌هایی مانند سرآب گاماسیاب و گیان، فارسیان،کنگاور کهنه و ملوسان از این رشته کوه سرچشمه می‌گیرند. سراب گاماسیاب با آبیاری دشت نهاوند به کرمانشاه سرازیر می‌شود.این رشته کوه تقریبا تا اوایل مرداد ماه برف دارد، البته داخل دره‌ها مدت و گرمای بیشتری برای ذوب برف این کوه لازم است.

از مرتفع‌ترین و زیباترین قله‌های این رشته کوه، قله ولاش است که مسیر صعود آن از روستای پرسک در شرق الشتر یا از ونایی و تیزه زن در بروجرد است، لل گرین در طول سال پوشیده از برف است و به همین خاطر مراتع، چراگاه‌ها و چمن‌زارهای گرین در فصول بهار و تابستان بسیار سرسبزاند و اغلب گله‌داران و کوچ‌نشینان شمالی استان لرستان و به خصوص طوایف حسنوند و یوسفوند و هم چنین دامداران نواحی نهاوند در فصل‌های بهار و تابستان دام‌های خود را روانه دامنه‌های گرین می‌کنند، به علت ذخیره زیاد برف در کوه گرین، در قسمت دامنه‌های شمالی، رود گاماسیاب و در دامنه‌های جنوبی، رودخانه‌های الشتر و دلفان از آن سرچشمه می‌گیرند.

* 50 تپه باستانی

تپّهٔ مقبره نوح نبی، تپّهٔ کفراج، تپّهٔ مردآویز، تپّهٔ شهن‌آباد، تپّهٔ حسن گاویار، تپّهٔ ورشونه گلباغی، تپّهٔ چقا بزرگ حسین نورعلی، تپّهٔ چقا کوچک حسین‌آباد نورعلی، تپّهٔ گلباغی، تپّهٔ چغاعلی‌آباد، تپه باباجان (دلفان)، تپّهٔ دوشه‌جا، تپّهٔ نعمت‌الهی، تپّهٔ گوهرگوش، تپّهٔ عبدالحسینی، تپّهٔ خرم‌چیا، تپّهٔ زلیوا، تپّهٔ چغاسیفل، تپّهٔ چغاکبود، تپّه ولی‌آبادکوله مرز، تپّهٔ سیکوند، تپّهٔ نام‌چیا، تپّهٔ مرادآباد نورعلی، تپّهٔ توبره زیر تنگ پری، تپّهٔ غار اسب، تپّهٔ چیا غلامعلی، تپّهٔ شرف ده‌کبود، تپّهٔ شهبازآباد، تپّهٔ گنبد میران بیگ (گمه می‌رومبگ)، تپّهٔ گندم‌بان (حبیب‌وند)، تپّهٔ مراد ویسی، تپّهٔ مردآویز، تپّهٔ نام چیا، تپّهٔ نورآباد- آنا پارک، تپّهٔ ورشون (گلباغی)، تپّهٔ هزار منی، تپه شریف را می‌توان از تپه‌‌های

 باستانی در دلفان نام برد که تعدادی از آنها در میراث فرهنگی به ثبت رسیده یا در طی مراحل ثبت است.

*آبشارهای دیدنی و زیبا

از مهم‌ترین آبشارهای شهرستان دلفان می‌توان از آبشارهای سوله، مهراب، داله لان، غسلگه (حسن گاویار) و قمش نام برد که در ایام مختلف سال به ویژه در فصل بهار شاهد حضور دوست‌داران طبیعت در این مناطق هستیم.

*آبشار غسلگه

حسن گاویار

آبشار غسلگه نورآباد در موقعیت جغرافیایی E4754 N3358 در استان لرستان واقع است، بومیان منطقه آن را خسلگه می‌نامند، شهرستان نورآباد یکی از سردترین مناطق استان لرستان است که در شمال این استان واقع است، طبیعت بکر این منطقه با آداب و سنن هزاران ساله در هم آمیخته است، آثاری مربوط به دوره نوسنگی در آن یافت شده است و مراسم تمنای باران و جشن‌های این دیار ویژگی‌های خاص خود را دارد، آبشار غسلگه (خسله)، در 15 کیلومتری جنوب نورآباد و در فاصله سیصد متری بقعه امامزاده حسن گاویار (سید پیر محمد) واقع است.

این آبشار که دارای حوضچه‌ای به مساحت 25 متر مربع است، معمولا هر سال تا اواسط تابستان دوام می‌آورد، اما آب چشمه‌ای که در کنار حوضچه واقع است، در تمام فصول سال جاری است.

در سالیان اخیر حفاری‌های غیر مجاز، منظره طبیعی این منطقه را دچار تغییر کرده است.