از دیرباز در سراسر ایران هرگاه سخن از زنجان به میان آید نقش چاقوهاى آن در اذهان پدیدار می‌گردد و در بسیارى از سرزمین‌هاى دور و نزدیک چاقوهاى ظریف و با دوام زنجان معروف است. فرش، گلیم و جاجیم زنجان از معروفیت خاصى برخوردارند.
چارق دوزى یکى دیگر از هنرهاى دستى است که دست‌هاى ظریف هنرمندان زنجانى در تولیدشان مهارت ویژه اى دارند این چارق‌ها مشخصا زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتى و تفننى دارد و مناسب ترین سوغات شهر محسوب می‌شود.
سوغاتی‌های استان زنجان
از کارهاى دستى بومى استان زنجان ساخت وسایل نقره اى و بندرت طلایى به صورت ملیله کارى است که در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در زمان رضاخان تعدادى از هنرمندان زنجانى به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند.
چاقو، چاروق، گیوه، نمد، ملیله کاری، فرش، گلیم، جاجیم، چاقو، منبت، منجوق دوزی، گل دوزی، نان اردک، سقز، سبزی گل آقا، سبزی قاز یاقی، سبزی ماتار و پیاز کوهی چی دان، انگشت پیچ( شیرینی).
سوغات زنجان صنایع دستى و سوغاتى هاى مهم زنجان عبارتند از: انواع چاقو (قلم تراش، جیبى، دسته ملیله، کارد آشپزخانه و…) ملیله (انواع پایه هاى استکان، سینى، قاشق و چنگال غذا و چایخورى، کاسه، گلدان، قاب عکس و …) چارق (نوعى کفش روفرشى بسیار زیباى زنانه) و فرش و گلیم دستباف.
چاروق از صنایع دستی زنجان است و عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و باشاکال مختلف و تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است.
در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده می‌شود. پا تا به، پالیک. در اصطلاح محلی ترکی زنجان چاروق را (چارخ) تلفظ می‌کنند.
سوغاتی‌های استان زنجانچاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون درزنجان بصورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می‌شود با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام برده‌اند (چارقت دوزم کنم شانه سرت « مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، به کلی مغایر دارد و کاربرد آن نیز متفاوت است.
این چارق از صنایع هنری، دستی و تزئینی به شمار میرود.این چاروق ظریف فرم وشکل خاصی دارد و با مواد اولیه ویژه‌ای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاق‌های مفروش ساخته می شود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود.
ولی چند سالی است که بصورت نعلین و پانه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به
سفالگری نیز از اواخر هزاره هفتم قمری در استان زنجان رواج داشت. گواه این مطلب کشف سفال‌های کم دوام و کدر است که به آن دوره تعلق دارد. پس از اسلام بهترین نمونه سفال‌های دوره سلجوقی در این استان ساخته شده است.
این ظروف به صورت کاسه و بشقاب، در اندازه‌های مختلف و به اشکال انسانی و حیوانی، با کتیبه‌هایی به خط کوفی و طرح‌های اسلیمی تزیین شده‌اند. نقوش این ظروف به صورت برجسته و لعاب آن زرد و سبز کم‌رنگ است. در اوایل قرن هشتم قمری، سلطانیه یکی از مهم‌ترین مراکز سفالگری ایران بود.
بارزترین مشخصات سفال‌های این دوره عبارتند از: برجسته بودن نقوش، نقاشی زیر لعاب، کتیبه‌هایی به خط کوفی با عبارت لا‌اله‌الا‌الله و ظروفی با لعاب سفیدرنگ و گاهی سبز روشن و نقوشی مانند مجلس شکار، پرندگان در حال پرواز و بوته‌های گیاهی.
از دیرباز تا کنون روستاهای سلطانیه، «بلوبین»، «گلابرسفلی و علیا» و «قلتوق» از جمله مراکز سفالگری استان زنجان بوده‌اند و ظروف مختلف مانند خمره، کشک‌ساب، کوزه، تنور در این مراکز تولید می‌شده است. در چند دهه اخیر با رواج ظروف پلاستیکی، تولید و استفاده از ظروف سفالی کم‌رنگ شده است. امروزه سفالگران این روستاها، اشیایی چون تنور، کوزه، گلدان تولید می‌کنند.
هر گاه نام زنجان به میان می‌آید، یاد هنرمندان چاقوساز این شهر از جمله استاد یعقوب زنجانی، استاد محمد علی زنجانی و استاد یحیی قدومی در اذهان زنده می‌شود. زنجان در قرن دهم قمری یکی از مراکز مهم صنعتی ایران به شمار می‌رفت و کارگاه‌های بی‌شمار اسلحه‌سازی در آن دایر بود.
بعدها به دلایل سیاسی و اجتماعی این کارگاه‌ها رو به اضمحلال نهاد و صنعت چاقوسازی شهر نیز با ورود چاقوهای ماشینی آلمان، انگلیس و ژاپن دچار رکود شد. اما به رغم مشکلات فراوان با پایمردی استادکاران سخت‌کوش، این صنعت به حیات خود ادامه داده و تا حدودی راه ترقی را پیموده است.
چاقوهای زنجان تنوع فراوان دارد و ظرافت، تناسب، شیوه آب‌کاری و قدرت برش از ویژگی‌های آن‌ها است. تیغة این چاقوها معمولاً از جنس فولاد سخت است و پس از برش و حرارت دادن در کوره، با مهارت چکش‌کاری، ساییده و صیقل داده می‌شوند.
آستر چاقو از جنس آهن یا برنج است و رویه آن نیز غالباً از شاخ حیوانات، به ویژه شاخ گوزن تهیه می‌شود. انواع چاقوهای زنجان عبارتند از: چاقوهای مخزنی یا قلم‌تراش، چاقوهای ضامن‌دار، چاقوهای شکاری، چاقوهای صحرایی، چاقوهای آشپزخانه، دشنه و قداره که هر یک به شکل‌های گوناگون تولید می‌شوند.
ملیله‌کاری با سابقه تاریخی چند هزار ساله، یکی از ظریف‌ترین و پر بهاترین هنر‌های فلز‌کاری است و جزء مهم‌ترین صنایع دستی بومی زنجان محسوب می‌شود. هنرمندان ملیله‌کار زنجانی با استفاده از نقره و گاه طلا مبادرت به ساخت ظروف تزیینی و مصرفی گران‌قمیت از جمله سرویس چای‌خوری، انواع سینی، گلدان، کاسه، قلمدان، جعبه جواهرات، قاب عکس می‌نمایند که از شهرت جهانی برخوردار است و زینت بخش مجموعه‌های هنری خصوصی و موزه‌های جهان هستند.
این هنر، فنی بسیار پیچیده و ظریف دارد. در حال حاضر ملیله‌کاری زنجان با همت و تلاش هنرمندان با ذوق این شهر روز به روز پیشرفت کرده و برخی از آنان دست به ابتکاراتی زده‌اند که موجب تحول و تکامل این هنر شده‌اند. همچنین زنان نیز هم‌گام با مردان کم و بیش به فعالیت در این رشته مشغول هستند.
صنعت کفاشی از قرن یازدهم هـ .ق در شهر زنجان رونق داشته است. چاروق قدیمی زنجان پا‌پوشی بدون پاشنه، از چرم خام بود که با تسمه‌هایی بلند به ساق پا بسته می‌شد و در روستاها بیش‌تر مورد استفاده چوپانان قرار می‌گرفت.
در سال‌های اخیر چاروقی با رویه‌ای از چرم قرمز تولید می‌شود. این چاروق بدون بند و تسمه است و نوکی عقابی و برگشته دارد. این نوع چاروق که تولید آن از حدود چهل سال پیش رواج داشته است، کم‌ترتولید می‌شود.چاروق کنونی زنجان شکل خاص و ظریفی دارد و زنان و دختران شهری اغلب از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می‌کنند.
این نوع چاروق پاشنه‌دار و کف آن از چرم است و رویه‌اش از نخ‌های ابریشم و گلابتون به رنگ‌های مختلف بافته و تزیین می‌شود. گفتنی است که یکی از اساتید معروف چاروق‌دوز زنجان به نام مرحوم استاد «اصغر خطیبی» چاروق نوع اخیر را در زنجان رواج داده است.سوغاتی‌های استان زنجان
گیوه یکی از پا‌پوش‌های سنتی ایران است و به دلایل مختلف از جمله راحتی، سبکی و جلوگیری از تعریق پا مورد استفادة عشایر، روستاییان و گروهی از شهر‌نشینان است. رویه گیوه توسط زنان و دختران و با استفاده از قلاب و انواع نخ‌های پنبه‌ای و ابریشمی بافته می‌شود.
کف یا زیره آن نیز معمولاً از جنس چرم است و به وسیله صنعتگرانی که اصطلاحاً «تخت‌کش» نامیده می‌شوند، آماده می‌شود. کار دوخت رویه به تخت نیز به عهده گیوه‌دوزها است. مناطقی مانند زنجان، کردستان، کرمانشاه، آباده و شیراز جزء مهم‌ترین مراکز تولید گیوه در ایران هستند.
قالی‌بافی در استان زنجان یکی از صنایع دستی عمده مناطق روستایی محسوب می‌شود و اغلب توسط زنان روستایی و در کنار کار کشاورزی و دامپروری تولید می‌شود. طرح‌ها و نقش‌های به کار رفته در قالی زنجان با توجه به اعتقادات، باورها و خواهش‌های باطنی بافندگان به صورت ذهنی و تجریدی است.
نقوش رایج در قالی زنجان بسیار متنوع است. برخی از این نقوش عبارتند از: ریزماهی، سه‌متن‌ماهی، لچک ترنج، شکارگاه، لچک و ترنج، ایلونی مهاجر، ساوه مهاجر، شاه‌عباسی، بوته ترمه، گل افشار ، طرح بیدگینه، قلتوق.
مرغوب‌ترین قالی‌های استان زنجان در روستاهای «بیدگینه» و قلتوق بافته می‌شوند و امروزه جزء کالاهای صادراتی مهم است. پشم این قالی‌ها عموماً توسط بافندگان رنگرزی شده و از ثبات قابل توجهی برخوردار است. این قالی‌ها ریزبافت و دارای چهل رج است.
گلیم بافی: کارگاه‌های گلیم‌بافی با توانایی بافت انواع گلیم‌های پشمی با نقوش متنوع از جمله نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی در اکثر مناطق استان زنجان دایر است و روستاهای «قره پشتلو» و انگوران از مراکز مهم گلیم‌بافی در استان هستند.
جاجیم بافی: جاجیم بافته‌ای از پشم تابیده الوان است و اغلب برای پیچیدن رختخواب و مانند آن به کار میرود. تولیدکنندگان آن بیش‌تر عشایر هستند، اما بسیاری از ساکنان روستاهای استان زنجان نیز به بافت آن اشتغال دارند. عرض جاجیم معمولاً بیست و پنج الی سی سانتی‌متر تار و پود آن از پشم است. گاهی نیز از نخ پنبه‌ای خام برای پود آن استفاده می‌کنند. امروزه علاوه بر پشم، از نخ ابریشمی و کاموا نیز استفاده می‌نمایند. رنگ‌های جاجیم روشن و زنده و طرح آن ساده و محدود است.
جوراب و دستکش بافی: سوغاتی‌های استان زنجانبافتن جوراب، دستکش از سرگرمی‌های اغلب زنان روستایی در اوقات فراغت است. آن‌ها با استفاده از پنج میل، نخ ابریشمی این بافته‌ها را که اکثراً اکثراً خود رنگ هستند، می‌بافند. این محصولات بیش‌تر جنبه مصرف داخلی و محلی دارد و گاهی مازاد آن در مناطق دیگر عرضه می‌شود.
حکاکی: حکاکی عبارت است از هنر خراشاندن و ایجاد نقوش ساده سطحی و کم عمق بر روی فلز به کمک ابزار و وسایل ساده فلزی. بدین طریق که با استفاده از قلم‌های مختلف و ضربات چکش به قلم، نقوش را ایجاد می‌کنند. از مهم‌ترین مراکز این هنر در حال حاضر اصفهان، زنجان، تبریز و تهران است. در زنجان استاد ابراهیم عیوقی آثار بسیار با ارزشی را روی مس حکاکی کرده است.
مسگری: براساس شواهد و مدارک باستان‌شناسی، شمال و مرکز ایران به دلیل وجود ذخایر فراوان کانی‌های معدنی، جزء قدیمی‌ترین مراکز فلز‌کاری جهان بوده است. زنجان نیز یکی از مراکز مسگری ایران است و راسته مسگری‌های بازار زنجان مرکز فعالیت این صنعتگران است. انواع ظروف مسی از جمله مجمعه، دیگ (یا یداخ) کاسه، آفتابه لگن در استان زنجان تولید می‌شود.