به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری برنا، راهنمای بازنگری شده اخلاق در انتشار آثار پژوهشی به امضای وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی رسید و از ۲۶ فروردین ماه ۹۷ توسط معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به دانشگاه ها ابلاغ شد.
مفاد این راهنما معیار عمل و رسیدگی به اختلافات و شکایات احتمالی در خصوص انتشار نتایج پژوهش های انجام شده خواهد بود.
هرگونه تخطی از استانداردهای اعلام شده در این راهنما مصداق تخلف پژوهشی محسوب می شود و کمیته هایی که بر اساس «دستورالعمل رسیدگی به تخلفات پژوهشی» ابلاغ شده در شهریور ۹۴ و قانون «پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» مصوب ۳۱ مرداد ۹۶ مجلس شورای اسلامی مجاز به رسیدگی به سوءرفتارهای پژوهشی هستند.
فصل ۱: شرایط نویسندگی مقالات و آثار علمی
ماده ۱: فردی نویسنده یک مقاله محسوب می شود که چهار شرط زیر را به طور همزمان دارا باشد.
شرط ۱: فرد باید همکاری مؤثر و قابل توجهی در حداقل یکی از زیر مجموعه ها داشته باشد: الف: ارائه ایده پژوهشی. ب: طراحی مطالعه. ج: جمع آوری داده ها. د: آنالیز و تفسیر داده ها
شرط ۲: فرد باید در نوشتن نسخه اولیه دستنوشته و یا در بازبینی و مرور نقادانه آن همکاری کند، به گونه ای که متن از لحاظ محتوای علمی دستخوش تغییر و تکامل شود. افرادی واجد این شرط می شوند که صلاحیت علمی لازم برای مرور نقادانه را بر اساس تجربه علمی و سابقه تحصیلی یا کاری خود داشته باشند.
شرط ۳: فرد باید نسخه نهایی دستنوشته را قبل از انتشار مطالعه و آن را تأیید کرده باشد.
شرط ۴: باید مسؤولیت پاسخگویی در مقابل کلیه جنبه های انجام پژوهش منجر به مقاله از جمله مسؤولیت رعایت دستورالعملها و راهنماهای عمومی و اختصاصی اخلاق در پژوهش مصوب وزارت بهداشت، در طراحی، انجام و انتشار مقاله را بپذیرد، به گونه ای که بتواند به کلیه سؤالهای مطرح شده در مورد صحت محتوای پژوهش و نوشتار آن پاسخ دهد.
فرد باید یا خود مراحل گوناگون کار را با رعایت استانداردهای علمی، فنی و اخلاقی انجام داده باشد و یا از درستکاری و توانمندی علمی کسانی که مراحل مختلف کار را انجام داده اند اطمینان خاطر داشته باشد.
ممنوعیت حذف و اضافه کردن نام ها بدون شرط نویسندگی
تبصره ۱: حذف نام فرد یا افرادی که شرایط چهارگانه نویسندگی مقاله را دارا باشند از لیست نویسندگان (نویسنده پنهان) ممنوع است. تبصره ۲: اضافه کردن نام فرد یا افرادی که شرایط چهارگانه نویسندگی را دارا نیستند، در لیست نویسندگان (نویسنده مهمان) ممنوع است. (سایر تبصره های مربوط به این ماده در راهنما درج شده است. )
ماده ۲: داشتن مسؤولیت اجرایی از جمله ریاست بخش، گروه، دانشکده، دانشگاه، مرکز تحقیقاتی و یا داشتن هرگونه سمت کارشناسی و مدیریتی در هر سطحی به خودی خود منجر به مالکیت داده های موجود در آن مجموعه و ایجاد حق نویسندگی و لذا درج نام در لیست نویسندگان مقالات منتج شده از آن داده ها نخواهد شد.
تبصره: هر گونه اجبار یا الزام مستقیم و غیر مستقیم افراد مراجعه کننده برای استفاده قانونی از اطلاعات، نمونه ها و داده های موجود در مراکز و موسسات از جمله مراکز بهداشتی، بیمارستانها و مانند آن، برای قرار دادن نام فرد یا افراد مشخص در زمره نویسندگان مقاله، سوء استفاده از موقعیت بوده و تخلف پژوهشی محسوب می شود.
ماده ۳: در صورت مخالفت یک یا چند نفر از پژوهشگران دارای شرایط بالقوه نویسندگی با نوشتن و انتشار مقاله حاصل از طرح تحقیقاتی یا پایان نامه، ارسال و چاپ مقاله توسط سایر نویسندگان تنها در صورتی ممکن خواهد بود که با درخواست آن دسته از همکاران که مایل به انتشار نتایج پژوهش هستند، موضوع در کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاهی بررسی و مجوز چاپ مقاله صادر شود.
ماده ۴: نویسنده طرف مکاتبه (که اصطلاحاً نویسنده مسؤول نامیده می شود) یکی از نویسندگان دستنوشته است که به دلیل جایگاه علمی و نقش خود در مطالعه از سوی سایر نویسندگان،
مسؤولیت مکاتبات و پاسخگویی به ابهامات و ایرادات مطرح شده در مورد دستنوشته یا مقاله و انتقال نظرات و مکاتبات مهم به سایر نویسندگان و تنظیم روابط بین نویسندگان را به عهده دارد. (سایر تبصره های مربوط به این ماده در راهنما درج شده است. )
ماده ۵: ترتیب نامها در بخش نویسندگان مقاله براساس میزان مشارکت هریک از افراد و از طریق توافق جمعی آنان مشخص می شود و عواملی مانند رتبه دانشگاهی افراد، جایگاه علمی، شهرت ملی و بین المللی نویسندگان نقشی در ترتیب نامها نخواهد داشت.
ممنوعیت ذکر وابستگی آکادمیک غیرواقعی
ماده ۶: ذکر وابستگی آکادمیک غیرواقعی به هر دلیلی از جمله برای افزایش صوری انتشارات مرکز تحقیقاتی، مؤسسه یا دانشگاه خاص از نظر اخلاقی غیر قابل قبول و تخلف پژوهشی محسوب می شود.
فصل دوم: مصادیق تخلف پژوهشی در گزارش و انتشار آثار علمی
ماده ۱: هرگونه انحراف از اصول اخلاقی پذیرفته شده در نگارش متن آثار علمی و پژوهشی، از جمله ساختن (جعل) داده ها شامل ارائه نتایجی که مبتنی بر یک پژوهش واقعی نیستند، دست کاری داده های حاصل از پژوهش شامل اجتناب از ذکر برخی یافته های پژوهش به ویژه در مورد عوارض نامطلوب در کارآزمایی های بالینی و یا دستکاری در تصاویر و سرقت معنوی یا ادبی، فریبکاری محسوب می شود و مصداق تخلف پژوهشی است.
اعلام مصادیق سرقت معنوی
ماده ۲: سرقت معنوی عبارت است از استفاده از تمامی یا قسمتی از مطالب یا ایده های منتشرشده یا منتشرنشده فرد یا افراد دیگر بدون ذکر منبع به روش مناسب یا عدم کسب اجازه از مالک معنوی در موارد ضروری.
ماده ۳: استفاده از اصل یا ترجمه متن منتشرشده دیگران در دستنوشته، باید بر طبق ضوابط زیر انجام شود:
۳- ۱: در صورت استفاده از شکل، جدول، پرسشنامه و یا بخش قابل توجهی از متن مورد نظر یا ترجمه آن، به صورت آوردن عین آن متن، باید علاوه بر آوردن متن در داخل گیومه و ذکر منبع، از مالک معنوی متن اولیه اجازه کتبی اخذ شود.
۲-۳: در صورت استفاده از بخش جزیی از متن مورد نظر یا ترجمه آن، به صورت آوردن عین آن متن، باید متن مورد نظر در داخل گیومه آورده شود و منبع آن ذکر شود.
۳-۳: در صورت استفاده از متن مورد نظر یا ترجمه آن به صورت نقل به مضمون، جمع بندی، نتیجه گیری یا برداشت ایده، باید منبع آن ذکر شود. نقل به مضمون نباید به گونه ای باشد که با منظور نویسنده یا نویسندگان اصلی و روح کلی نوشته آنها منافات داشته باشد.
وظیفه محققان در اعلام هرگونه فریبکاری در پژوهش
ماده ۴: تمام محققین موظفند درصورت اطمینان از وقوع هرگونه فریبکاری در مراحل مختلف طراحی، اجرا و انتشار نتایج پژوهش، موارد را با رعایت حداکثر محرمانگی حسب مورد به کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه یا موسسه حامی پژوهش، رئیس یا مسؤول محل کار یا تحصیل خود و یا پژوهشگران/ نویسندگان مورد نظر، اطلاع دهند.
ماده ۵: دستکاری در تصاویر که به معنای هرنوع دستکاری در انواع عکس های رادیولوژی، پاتولوژی، آزمایشگاهی، تصاویر میکروسکوپی و غیره است و منجربه فریب خوانندگان از طریق نمایش تصاویر غیر واقعی یا القا وجود یافته های غیر واقعی در تصاویر می شود، مصداق فریبکاری تلقی شده و تخلف پژوهشی به حساب می آید.
ماده ۶: ارسال و انتشار همپوشان دستنوشته ها در یک مجله یا مجلات مختلف ممنوع است و تخلف پژوهشی محسوب می شود.
ماده ۷: تعارض منافع عبارت است از وجود هرگونه منفعت مالی و غیرمالی که احتمال دارد نویسنده یا نویسندگان را در اظهار صادقانه نظر خود تحت تأثیر قرار دهد. اگر چه وجود تعارض منافع به خودی خود ایرادی اخلاقی برای یک مقاله محسوب نمی شود، اما نویسندگان یک مقاله باید هرگونه تعارض منافع خود را که از نگاه مخاطبین پوشیده است به جز موارد بدیهی، در متن یا انتهای متن مقاله به طور شفاف اعلام کنند. از جمله این موارد معرفی شفاف منابع تأمین هزینه های پژوهش و نگارش مقاله توسط نویسندگان است.
ماده ۸: قرارداد بین پژوهشگران و حامیان مالی پژوهش نباید در بردارنده هر گونه شرطی مبنی بر منم اعلام تعارض منافع در مقاله و یا تعهدی برای حذف یا عدم انتشار یافته هایی که از نظر حمایت کننده پژوهش مطلوب نیستند، باشد. پژوهشگران موظفند از پذیرفتن چنین شروطی در زمان عقد قرارداد اجتناب کنند.
ماده ۹: انتشار نتایج حاصل از پژوهشها، پیش از آنکه در نشریات دارای مرور همتا به چاپ رسیده باشند، از طریق رسانه های عمومی نادرست است، مگر در مواردی که به واسطه اهمیت ویژه برای سلامت عمومی، انتشار تمامی یا بخشی از نتایج یک پژوهش از سوی مراجع سیاستگذار، ضروری دانسته شود.
ممنوعیت هرگونه اجبار افراد برای انتشار مقالات در مجلات خاص
ماده ۱۰: نویسندگان در انتخاب مجلات علمی برای انتشار مقالات خود دارای اختیار و آزادی عمل هستند و هرگونه اجبار افراد برای انتشار مقالات در مجلات خاص با اهدافی از جمله بالا بردن اعتبار مجلات علمی دانشگاه یا مؤسسه ممنوع است.
ماده ۱۱: لازم است هیات ممیزه، دبیرخانه های جشنواره های ملی/ بین المللی، هیات های جذب اعضای هیات علمی دانشگاهها و سایر موسساتی که بر اساس مقالات ارائه شده توسط افراد و موسسات به آنها درجه، رتبه، اعتبار و یا تشویقی می دهند، در مراحل ارزیابی و امتیازدهی خود، مقالات دریافت شده را از حیث رعایت استانداردهای اخلاق در نشر بررسی کنند.
ماده ۱۲: خرید خدماتی از قبیل نوشتن تمام یا قسمتی از متن دستنوشته، انجام مراحل ثبت و ارسال دستنوشته های تهیه شده برای مجلات، از شرکت های ارائه دهنده خدمات پژوهشی به جز در مورد ترجمه متن مقالات به زبان دیگر و یا ویرایش ادبی متن نهایی ممنوع است.
فصل سوم: اصول اخلاقی در سردبیری و داوری نشریات علمی و پژوهشی
ماده ۱: سردبیران کلیه نشریات علمی مصوب کمیسیون نشریات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی که به صورت چاپی، هم زمان چاپی و الکترونیک و یا الکترونیک منتشر می شوند، مشمول کلیه مواد مندرج در این راهنما می شوند.
ماده ۲: سردبیر باید علاوه بر اطمینان از کیفیت علمی دستنوشته های واصله که از روش های گوناگونی به ویژه مرور همتایان و کسب مشاوره از شورای سردبیری حاصل می شود، نسبت به رعایت استانداردهای اخلاقی در مطالبی که منتشر می شود، اطمینان کافی داشته باشد.
ماده ۳: سردبیر موظف است تمام تلاش خود را جهت اطمینان از صحت اخلاقی مطالب در دست چاپ، از جمله پایبندی پژوهشگران به دستورالعمل های عمومی و اختصاصی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی کشور که توسط کمیته ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی تصویب و ابلاغ شده اند، به کار بگیرد و اطمینان یابد که پژوهشها توسط کمیته های اخلاق در پژوهش دارای اعتبارنامه از کمیته ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی وزارت بهداشت، مورد ارزیابی و تأیید قرار گرفته و کد اختصاصی اخلاق در پژوهش را دریافت کرده اند.
لازم است تصویر مصوبه کمیته اخلاق توسط سردبیر درخواست شود و کد اخلاق در پژوهش در متن مقاله، مورد اشاره قرار بگیرد.
ماده ۴: سردبیر می تواند راساً یا بر اساس گزارش هایی که دریافت می کند، وقوع احتمالی تخلفات پژوهشی و فریبکاری را در دستنوشته های دریافتی بررسی کند و در صورت وجود احتمال وقوع تخلف پژوهشی و فریبکاری، موظف است ضمن دادن اطلاع به ارسال کنندگان و نیز همه نویسندگان دستنوشته از آنها بخواهد که در مورد موضوع توضیح دهند.
وظیفه سردبیران در اعلام تخلفات پژوهشی
در صورت عدم دریافت توضیحات ظرف مدت حداکثر دو ماه و یا قانع کننده نبودن توضیحات ارسال کنندگان با رعایت حداکثر محرمانگی حسب مورد، وقوع تخلف پژوهشی را به کمیته اخلاق در پژوهش موسسه حامی پژوهش، رئیس یا مسؤول محل کار یا تحصیل نویسندگان اطلاع دهد تا با انجام تحقیق و بررسی، وقوع آن محرز یا رفع شود.
تحقیق و بررسی گزارش واصله، بر اساس مقررات و دستورالعمل رسیدگی به تخلفات پژوهشی صورت خواهد گرفت.
ماده ۵: در صورتی که وقوع تخلف پژوهشی برای سردبیر مستقلاً و یا بر اساس نظر کمیته اخلاق در پژوهش معتبر محرز شود، سردبیر می تواند ضمن بررسی سایر مقالات نویسندگان یا ارسال کنندگان احتمالی که در آن نشریه منتشر شده یا در دست بررسی است، متناسب با شدت تخلف احراز شده، یک یا چند مورد از اقدامات شامل خودداری از انتشار مقاله در صورتی که مقاله منتشر نشده و در دست بررسی باشد، خارج کردن مقاله چاپ شده از مجله با ذکر دلیل خارج کردن مقاله به نحوی که سابقه خارج شدن مقاله در دسترس عموم باشد، انتشار اصلاحیه یا تکذیبیه درشماره آتی نشریه در صورتی که مقاله منتشر شده باشد و اجتناب از پذیرش مقالات آتی نویسندگان برای مدتی مشخص را انجام دهد.
ماده ۶: سردبیر مسؤول است که دستنوشته های واصله برای چاپ را، به نحو منصفانه و بی طرفانه و تنها با توجه به ویژگی های علمی و فنی از جمله اهمیت موضوع، نوآوری، شفافیت، اعتبار و میزان تطابق مقالات با اهداف و دورنمای مجله، بررسی، انتخاب و اولویت بندی کند و عوامل غیرمرتبط نباید در این امر تأثیری داشته باشند.
ماده ۷: سردبیر باید از نویسنده مکاتبه کننده بخواهد که طی جدولی که به امضای تمامی نویسندگان رسیده است، نوع و میزان مشارکت و سهم هریک از نویسندگان را در اجرای پژوهش و نگارش مقاله اظهار کند.
ماده ۸: سردبیر یا هیات تحریریه باید فرد یا افرادی را برای داوری هر دستنوشته انتخاب کند که تا حد ممکن در زمینه علمی مربوطه توانا و مجرب باشند. داور یا داوران انتخاب شده باید حتی المقدور فاقد تعارض منافع شناخته شده در زمینه دستنوشته مورد داوری باشد.
ماده ۹: سردبیر موظف است اطلاعات کافی در مورد روند کار مجله و هرآنچه که از اعضاء هیات تحریریه و داوران انتظار دارد را در اختیار آنها قرار دهد و نیاز به رازداری و محرمانگی اطلاعات مقالات ارسال شده را به آنها تاکید و یادآوری کند و ترتیبی اتخاذ کند که آگاهی آنها در مورد سیاست های مجله به روز باشد.
ماده ۱۰: فردی که داوری همتای یک دستنوشته ارجاع شده از سوی یک مجله را قبول می کند، باید داوری خود را به صورت بیطرفانه و تنها براساس ویژگی های علمی و فنی دستنوشته به انجام برساند و نباید تحت تأثیر روابط شخصی خود با نویسندگان دستنوشته یا سایر عوامل نامربوط قرار بگیرد.
ماده ۱۱: فردی که داوری همتای یک دستنوشته به او پیشنهاد می شود، در صورت وجود هر گونه تعارض منافع می تواند از پذیرش آن دستنوشته برای داوری امتناع کند؛ در غیر این صورت، باید تعارض منافع خود را به طور واضح به اطلاع سردبیر مجله برساند.
اعلام وظیفه داوران در مورد داوری مقالات
ماده ۱۲: داوران باید مقالاتی را برای داوری بپذیرند که درآن حیطه تبحر داشته باشند. چنان که فردی که یک دستنوشته را برای داوری همتا پذیرفته است، خود را واجد صلاحیت علمی یا فنی لازم برای داوری دقیق تمامی یا بخشی از آن دستنوشته نداند، باید مراتب را به اطلاع سردبیر مجله برساند.
ماده ۱۳: دستنوشته ای که برای داوری ارسال می شود، باید از سوی داور نیز به عنوان یک متن محرمانه تلقی شود و اطلاعات مربوط یا مندرج در آن با هیچ فرد دیگری در میان گذاشته نشود. داور مجاز نیست از دستنوشته مورد داوری برای هیچ مقصود دیگری به جز داوری استفاده کند و لازم است بعد از پایان داوری از نگهداری دستنوشته به هر شکل، اجتناب کند.
ماده ۱۴: در داوری همتا، داور باید به نقاط قوت و ضعف دستنوشته توجه کند و در صورت امکان راهکارهایی را برای رفع اشکالات موجود به نویسندگان توصیه کند. این کار باید با رعایت احترام به استقلال فکری نویسندگان به انجام برسد.
ماده ۱۵: داور در صورت پذیرش یک دستنوشته برای داوری همتا، باید این کار را در مهلت اعلام شده از سوی سردبیر مجله به انجام برساند.
ماده ۱۶: داور باید علاوه بر بررسی های علمی و فنی در داوری، هر گونه عدم رعایت مفاد این راهنما را نیز به اطلاع سردبیر برساند.
ماده ۱۷: ارتباط سردبیران با ناشران، مالکین و صاحبان امتیاز مجلات باید کاملا براساس اصل «استقلال سردبیری» باشد، به این معنا که در تصمیمگیری برای پذیرش یا رد مقالات کاملا مستقل بوده و تحت تاثیر یا فشار ناشران و یا مالکین مجلات قرار نگیرند و آزادی و اختیار عمل کافی برای تصمیم گیری و ایفای مستقلانه وظایف خود داشته باشند.
ماده ۱۸: اطلاعات مشخص کننده هویت شخصی آزمودنی ها، کارکنان محل انجام پژوهش یا هر فرد دیگری غیر از نویسندگان دستنوشته و افرادی که از آنها تقدیر و تشکر می شود، نباید در متن دستنوشته، عکس ها، شجره نامه ها یا هر قسمت دیگری آورده شود، مگر این که فرد مورد نظر یا نماینده قانونی او برای نشر آن اطلاعات رضایت آگاهانه کتبی داده باشد.
ماده ۱۹: لازم است سردبیر در مورد مقالات چاپ شده، اجازه انتقاد و چاپ نامه های انتقادی را به خوانندگان مجله بدهد.
ماده ۲۰: سردبیر باید نسبت به شکایت های واصله از روند اجرا یا سایر مراحل کار در دفتر مجله پاسخگو بوده و امکان بررسی آن شکایت را فراهم کند.
ماده ۲۱: سردبیر باید سیاستهای مشخصی جهت مدیریت هرگونه تعارض منافع مربوط به خود، کارمندان، نویسندگان، داوران و اعضاء هیات تحریریه داشته باشد.
ماده ۲۲: سیاستهای مجله شامل اهداف، دورنما، راهنمای نویسندگان، روش داوری و چگونگی انجام آن، انواع موارد غیر اخلاقی در حیطه نشر و چگونگی برخورد مجله با آنها، باید به صورت شفاف در صفحات مربوطه جهت اطلاع خوانندگان اعلام شود.
ماده ۲۳: سردبیران نشریات نمی توانند برای چاپ مقاله در نشریات خود، از نویسنده مسؤول بخواهند تا برای بالا بردن میزان ارجاعات مجله، به سایر مقالات شماره های قبلی مجله ارجاع دهد.
خودداری از درج آگهی به منظور تحت تأثیر قرار دادن مخاطب
ماده ۲۴: نشریه های علمی - پژوهشی، اعم از چاپی و الکترونیک، باید تنها آگهی هایی را برای انتشار بپذیرند که به ارایه اطلاعات در مورد واقعه، محصول یا خدمت مورد نظر بپردازند و از هرگونه فعالیت برای تحت تأثیر قرار دادن مخاطب، با ارائه مطالب غیر علمی و نادرست، خودداری کنند.
ماده ۲۵: مکان درج آگهی تبلیغاتی نباید در مجاورت سرمقاله یا مقاله ای علمی باشد که به نوعی ارتباط آن مقاله با آگهی مورد نظر را به ذهن خواننده متبادر سازد.
ماده ۲۶: آگهی های تبلیغاتی باید به گونه ای در نشریه درج شوند که به خوبی از مندرجات علمی قابل چاپ متمایز باشند.
ماده ۲۷: سردبیر باید سیاست شفافی در خصوص اخذ آگهی و چاپ ضمیمه هایی که با حمایت مالی همراه هستند داشته باشد، به طوریکه مسائل مالی از جمله قبول آگهی های تجاری تاثیری در تصمیمگیری علمی در مورد چاپ مقالات نداشته باشد.
ماده ۲۸: ویژه نامه ها شماره هایی از نشریه اند که معمولاً به انتشار مجموعه مقالاتی در رابطه با موضوعی مشخص و یا مجموعه مقالات یک همایش به نحوی که در ارتباط با موضوعات اصلی مورد بحث در نشریه باشد، اختصاص دارند. ویژه نامه غالباً توسط منابع دیگری غیر از ناشر مجله حمایت مالی می شود. سردبیر مجله مسؤولیت مطالب مندرج در ویژه نامه ها را همانند شماره های عادی نشریه به عهده دارد.
ماده ۲۹: نگارش یک فصل یا بیشتر، از کتاب هایی که در قالب درسنامه منتشر می شوند، مشمول تمامی مواد این راهنما است. وظایف سردبیر در این حالت، به عهده نویسنده مسؤول کتاب (نامی که بر روی جلد مندرج است) است.