از آثار باقی مانده انسان‌های نخستین در غارهای پیش از تاریخ استان فارس گرفته تا نقش‌های باقی مانده از آن‌ها در دیواره کوه‌ها و از تپه‌ها و محوطه‌های باستانی به جا مانده از تمدن‌های کهن پیش از تاریخ، که در پهنه فارس فراوان هستند، تا بناها و نقش‌برجسته‌های به یادگار مانده از تمدن‌های درخشان فلات ایران تا نقاشی‌ها و سنگ‌بری‌ها و گچ‌بری‌ها و بسیاری دیگر، همه نشانگر جایگاه ویژه استان فارس در تاریخ و تمدن ایران است. در گستره این دیار، نشانه‌های تمدن بسیارند. کارگاه‌های چند هزار ساله‌ی تولید و پخت سفال، کارگاه‌های باستانی ذوب فلزات، محوطه‌های صنعتی فرآوری محصولات گیاهی و معادن باستانی و تاریخی سنگ و تاسیسات تاریخی کم‌نظیر شهری، تنها بخش کوچکی از گذشته پرافتخار سرزمین پارسیان است.
تمدن عیلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های بشر است که در هزاره سوم پیش از میلاد (پنج هزار سال پیش) در سرزمین خوزستان و بخشی از استان فارس وجود داشت. امروزه آثاری از آن روزگار همچون محوطه و نقش‌برجسته‌های «گورنگون» در ممسنی، نقش برجسته‌ای در نقش رستم و تپه‌هایی چند از خود در فارس باقی گذاشته‌اند.
آثار تاریخی:
در فارس از پاسارگاد تا تخت‌جمشید، از نقش رستم تا نقش رجب، از بیشاپور تا غار شاپور، از تنگ چوگان تا قمپ آتشکده، از کاخ ساسانی سروستان تا قلعه دختر فیروزآباد، از سراب بهرام تا قلعه ایزدخواست، از بازار وکیل و حمام وکیل تا مسجد نصیرالملک و نارنجستان قوام همه مهری است بر دانش معماری این مردمان کهنه‌پوش تاریخ. بسیاری از شهرهای تاریخی ایران زمین در استان فارس جای گرفته‌اند. شهرهای هخامنشی شناسایی شده بسیاری در سرزمین باستانی پارس که امروزه به استان‌های کوچک‌تری تقسیم شده‌اند قرار داشته‌اند. شهر هخامنشی پارسه در کنار کاخ‌های تخت‌جمشید، شهر هخامنشی-ساسانی استخر در نزدیکی تخت‌جمشید، شهر هخامنشی پاسارگاد در کنار کاخ‌های پاسارگاد، شهر هخامنشی لیدوما در میانه راه باستانی شاهی در شهرستان ممسنی امروزی، شهری هخامنشی از دوره کوروش در مجاورت کاخ چرخاب و نیز شهر هخامنشی فرار گرفته در اطراف کاخ بردک سیاه در شهرستان برازجان در استان بوشهر از گوهرهای بی‌مانند ایران است.
در دوران ساسانی نیز شهرهای عظیم بسیاری در این پهنه زرخیز ایجاد شده‌اند. شهر گور در نزدیکی فیروزآباد امروزی، شهر بیشاپور و شهر سرمشهد در نزدیکی شهر کازرون امروزی، شهر دایره‌ای شکل داراب‌گرد در مجاورت شهر داراب، شهر تاریخی لار، شهر آپارتمانی شکل ایزدخواست در نزدیکی آباده امروز، شهری ساسانی که در پشت سد ملاصدرا در شهرستان اقلید کشف شد و پس از آبگیری آن سد مجال معرفی نیافت، شهر ساسانی دیگری که در پشت سد سلمان فارسی در شهرستان اقلید به صورت ناشناخته در دریاچه سد غرق شد و نیز شهر بندری باستانی سیراف که امروزه در استان بوشهر قرار گرفته است، شهر تاریخی لیان که امروز در کنار شهر بوشهر در استان بوشهر است و بسیاری دیگر، گوشه‌ای از پیشینه‌ی تمدنی سرزمین پارسیان است.
به این مجموعه، ده‌ها محوطه تاریخی از دوران باستانی ایران که مراکز کوچک حکومتی یا قلعه‌های نظامی و یا شهرک‌های گوناگونی را تشکیل می‌داده‌اند و به فراوانی در گوشه‌گوشه فارس جای گرفته‌اند را نیز باید اضافه کرد.
در دوران اسلامی نیز شهرهای فراوانی در سرزمین پارس بنا شده‌اند. از آن میان، شهر شیراز را که نگین فرزانگی ایرانیان است شاخص‌ترین آن‌ها باید قرار داد. همچنین شهرهای بزرگ دیگری چون لار، فیروزآباد، جهرم، داراب، کازرون، آباده، استهبان، نی‌ریز، نورآباد، ارسنجان هر کدام زینت‌دهنده بخشی از پیشینه درخشان تاریخی فارس و ایران هستند.
اماکن مذهبی و زیارتی :
یکی از ویژگی های مهم فارس وجود بقعات متبرکه است .حرم های مطهر فرزندان گرامی حضرت موسی بن جعفر و دیگر امازادگان شامل : آستان حضرت شاه چراغ (ع)، سید میرمحمد، آستان سیدعلاءالدین حسین ، آرامگاه شهید دستغیب ،آرامگاه علی ابن حمزه ، آرامگاه سید تاج الدین غریب ،آرامگاه امام زاده ابراهیم ،آرامگاه امام زاده زنجیری ،همچون ستارگانی درخشان فضای ملکوتی شهرشیراز را منور نموده اند. آستان مبارک این اماکن مقدسه روشنی بخش قلوب مومنان و تسلی دلهای حاجتمندان است و علاوه بر مکان های زیارتی ، محل آرایه معماری ، شعر و ادب ، نقاشی ، حجاری و کاشی کاری هنرمندان شیرازی می باشد. اهالی متدین فارس در نهایت احترام از این میراث های معنوی و فرهنگی حفظ و نگهداری نموده و در عمران و آبادی زیارت گاه ها کوشش فراوان بخرج می دهند .
مساجد و بناهای مذهبی فارس:
سرزمین فارس و مردمانش، از دورترین دوره‌های ثبت شده در تاریخ تا امروز، از مهمترین پایگاه‌های خداپرستی و دینداری در نجد ایران بوده‌اند. انبوه بناهای مذهبی باستانی و معاصر و وجود بی‌شمار عارفان و حکیمان و زاهدان در این دیار، باعث ایجاد کم‌نظیرترین بناهای مذهبی ایران در سرزمین فارس در طول تاریخ شده است. کافی است تا نگاهی به کهن‌ترین نقش برجسته‌های باقی مانده در گوشه و کنار این سرزمین بیاندازیم تا به باورمندی این مردمان نجیب پی ببریم.
از کهن‌ترین بناهای مذهبی – آیینی ایران، شاید بتوان محوطه مقدس در کنار مجموعه جهانی پاسارگاد را نام برد. وجود چندین آتشکده باقی مانده از دوره ساسانی در فارس که مهمترین آتشکده آن دوران، آتشکده آذر فرنبغ در منطفه کاریان لارستان، را نیز شامل می‌شود، و نیز نخستین آتشکده‌هایی که پس مسلمان شدن ایرانیان به مسجد تبدیل شده‌اند، مانند آتشکده مسجد ایزدخواست، آتشکده مسجد سنگی داراب و بسیاری دیگر، نشانگر جایگاه ویژه بناهای مذهبی در میان فارسیان است. وجود مساجد بی‌نظیری که هر کدام چون نگینی زینت‌بخش در هنر و معماری جهان اسلام هستند، باعث شده تا در هر شهر و روستای این دیار برای دلدادگان هنر، چشم‌نوازی کنند.
مساجد بی‌نظیری چون مسجد جامع کبیر نی‌ریز، مسجد جامع سوریان در بوانات، مسجد جامع اقلید، مسجد جامع خنج، امامزاده شهدا در خرم‌بید، بنای امامزاده سید نورالدین سپیدان، مسجد و مدرسه خان در جهرم، مسجد جامع داراب، مسجد جامع ارسنجان، مسجد علی خان اشکنان لامرد بخشی از آثار هنری بی‌نظیری است که معماران چیره دست فارس، وقف خانه خدا نموده‌اند. اما شاهکارهای بی‌نظیری از آجرتراشی و کاشی‌کاری و گچ‌بری و نقاشی و دیگر هنرهای عالی، در دل بافت تاریخی شهر شیراز، مساجد این شهر را به فضایی روح‌بخش تبدیل کرده‌اند. مسجدنو یا شهدا، مسجد جامع عتیق، مسجد سیاوشون، مسجد بغدادی، مسجد مشیر و نگین مساجد فارس، مسجد فیروزه‌ای نصیر الملک و مسجد وکیل، تنها بخشی کوچک از مساجد کم‌نظیر و بی‌نظیر استان فارس است.
ادبیات و عارفان:
اما فارس را باید باعث لطافت بیان و بلاغت کلام دانست. خاکی که در میان باغهای به هم پیوسته نارنج خویش مردمانی را با طبع روان شعر در خود جای داده است و به خاطر خوی مردمانش، خواستگاه عارفان بی‌شمار شده است.
فارس سرزمین شیوایی کلام است. جایی که ادب، عشق، عرفان و معرفت گردونه‌ای از مهر به وجود می‌آورد که شعر نام دارد. خاک شیراز، شیرین زبانانی چون حافظ نامی، سعدی همیشه باقی، شوریده شیرازی، وصال شیرازی، خواجوی کرمانی و دیگران پرشماری را پرورش داده که هریک در خط فکری خویش، شهره آفاقند و هر روز و هر ساله دلدادگانی را از گوشه گوشه این کره خاکی بر سر خاک خویش گرد هم می‌آورند.
فارس جایگاه عارفانی است که در دوران حیات خویش، گم‌نام زیستند اما مقامات رفیعشان، آن‌ها را بر صدر نام‌داران حکمت و اندیشه قرار داده است. از جاماسب حکیم که منسوب به دوران زرتشت است تا عرفا و حکیمانی چون سلمان فارسی، سیبویه، ابو عبدالله خفیف، ابو اسحاق اصطخری، باباکوهی، شیخ محد خلیفه خفری، ابو اسحاق کازرونی، شیخ روزبهان، دانیال خنجی شیخ یوسف سروستانی، قطب‌الدین شیرازی، صدر المتکلمین ملاصدرا، غیاث‌الدین شیرازی، قاآنی شیرازی تنها بخش ناچیزی از هزاران عارف و حکیم و اندیشمند برخواسته از این دیار است.
باغ‌ها و بوستان‌ها:
دیار فارس و شهر شیراز را از دیرباز، با سروهای سر به فلک کشیده و باغهای زیبای آن می‌شناسند. از آن جمله به باغ عفیف‌آباد با اسلحه‌‌های قدیمی، باغ ارم با سروهای ناز سر به آسمان کشیده که امروزه جایگاهی جهانی یافته است، باغ زیبای جهان‌نما با عمارت کلاه‌فرنگی، باغ موزه پارس که به باغ نظر شهره است، باغ تخت که امروزه از کوشک زیبای آن اثری نمانده است، باغ تاریخی نشاط در سرزمین تشنه‌ی لار و از همه سرشناس‌تر و مادر باغهای ایرانی، پردیس شاهی پاسارگاد، می‌توان اشاره کرد. اما در این میان باید به باغ اردیبهشتی دلگشا، خوابگاه نارنج‌های خوشبوی شیراز و عمارت کلاه فرنگی‌اش که در جوار قلعه باستانی فهندژ و آرامگاه شیخ اجل سعدی است، نیز اشاره کرد که قرار از دلهای شیدا و دل از کف آدمی می‌برد.
سرزمینی سراسر فرهنگ و تمدن و تاریخ هر آن کس که فکر می‌کند فارس تنها شیراز است، سخت در اشتباه است. که فارس را شهر فیروزه‌ای فیروزآباد با اماکن تاریخی زیبایش که ساخته دست اردشیر ساسانی می‌باشد، شکل داده‌است. از جمله یادمان‌های آن می‌توان به کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر، نقوش برجسته تنگاب، شهر باستانی گور و بسیاری دیگر اشاره کرد.
کمی آن‌سو تر از شیراز به سمت بوشهر که می‌رویم، به شهری کهن به نام کازرون می‌رسیم که بیشاپور را به میزبانی، سال‌هاست که در خود جای داده، شهری که در دوره ساسانی و به دست شاپور اول که مجسمه با شکوهش در نزدیکی همین شهر، در غار بیشاپور به تارخ تاریخ چون نگینی بر انگشتری، به زیبایی نشسته است.
اما دشت مرودشت نام ایران را به چندین بنای با شکوه و جلال مزین کرده که انگشت تحیر را بر لبان هر بیننده‌ای وا می‌دارد. از این بناها می‌توان به کهنه خاک تاریخ جهان، شهر پارسه یا تخت‌جمشید و نخستین پایتخت ایرانیان یعنی پاسارگاد و آرامگاه مردان بزرگ تاریخ بشریت یعنی نقش رستم و یادگار پادشاهان کهن ساسانی یعنی نقش رجب اشاره کرد.
اما حیف است که به نقش جاودانه شاپور ساسانی و والریانوس، امپراتور روم که به زانو نشسته در مقابل شاه ایران، اشاره نکنیم و به خاکی که شاپور ساسانی به وی در بیشاپور اختصاص داد و انسانیت را در حق این اسیر رومی تمام کرد.
روایت شاهکارهای هنری و معماری و فرهنگی دیار فارس، روایتی بی‌پایان و بی انتهاست، روایت سرزمینی است که با احترام و با اندیشه باید در گوشه گوشه‌ی آن پای گذاشت و قدم برداشت.