دانشگاهی که در خدمت تولید و خودکفایی ملی نباشد دانشگاه استعماری است

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری برنا، مجله تصویری علوم انسانی «زاویه» با موضوع «اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها؛ توفیقات، ناکامی‌ها» با حضور حجت‌الاسلام روح‌الله شاطری، دبیر شورای اسلامی شدن دانشگاه‌ها، دکتر سینا کلهر، دبیر فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس و سید حسین شهرستانی، مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، چهارشنبه 21 آذرماه از شبکه 4 سیما پخش گردید.

حجت‌الاسلام روح‌الله شاطری در ابتدای برنامه گفت: در بازنگری سال 90، 91 و 92 و در طراحی جدید سعی کرده ایم که سند را بر نظامات چهارگانه دانشگاهی منطبق کنیم. یعنی نظام آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و تربیتی و مدیریت دانشگاه. هر تغییر و تحولی نیازمند یک سند برای انسجام و ساماندهی است. پرداختن به اولویت های موازی که می تواند به تراکم کاری مسئولان مربوط باشد می تواند تحقق اهداف سند را به تعویق بیندازد. یکی از تلاش هایمان این بوده که سند به عنوان سامانه سمت گیری و برنامه ریزی تحول و تعالی آموزش عالی در کشور باشد که این را در جلسه ای با وزیر علوم و مسئولین دیگر مطرح نمودیم و در این رابطه به توافق رسیدیم. اگر این محقق شود می تواند مطالبات پیرامونی را مدیریت کند و سامان دهد.

دکتر سینا کلهر در ادامه گفت: اگر بخواهیم تعبیری روشن از وضعیت ایده اسلامی شدن دانشگاه ها داشته باشیم شاید تعبیر صورت بی جان تعبیری تند نباشد. ایده هایی مثل مهندسی فرهنگی، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و ... نیز گویی مانند ایده اسلامی شدن دانشگاه ها همه شان به سرنوشتی مشابه دچار شده اند. در فرایند اجرای این سندها بوده که بحران هایی ایجاد شده است. وضعیت امروز دانشگاه قابل دفاع نیست و با مبانی مورد نظر خیلی فاصله دارد.

دبیر فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس افزود: بخش عمده افرادی که در جریان تدوین یا اجرایی شدن این سند یا اسناد دیگر دخیل بوده اند وقتی از آن ها می خواهید که در جلسه ای بیایند برای دفاع، گویی حاضر نیستند بیایند و از آن سند دفاع کنند. چرا این وضعیت پیش می آید؟ مهم ترین دلیش را در نقص تکنولوژی ای می دانم که برای سند نویسی استفاده می شود. در نتیجه خروجی های این تکنولوژی قابل دفاع نمی شود. جدیدترین نمونه این مسأله همین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است.

سینا کلهر اشکال اساسی این تکنولوژی را در پیمودن دو مسیر غلط دانست و گفت: یکی این که خواسته سیاست گذاری ستادی و سیاست گذاری از طریق سند را محور تغییر قرار دهد. یعنی محل فرماندهی تغییر بیرون از آن محیط مثلاً دانشگاه قرار گرفته است. دوم تحول گرایی ساختاری است. یعنی تصور می شود به وسیله تغییر و کنترل ساختارهای دانشگاه تغییر در دانشگاه اتفاق می افتد. می بینیم که حتی بخشی از قسمت های سند به حالت مضحکی درآمده که اساساً قابل دفاع نیست.

سید حسین شهرستانی سپس گفت: 7 سال پیش در تلویزیون در برنامه دیروز امروز فردا، با همین موضوع گفتگو کردیم اما با عرض تأسف باید بگویم در این 7 سال چیزی برای گفتن و دفاع کردن افزوده نشده است. الا قطر اسنادی که نوشته شده و مبالغی که صرف این شعار شده است. همچنین نهادهای ریز و درشت خلق الساعه و رشته های اعطای مدرک. با یک تورم بی هویت و بی معنا رو به رو هستیم و مسئولش همه ما هستیم. اپوزیسیون، پوزیسیون، رسانه، مسئولین، منتقدین، حوزه، دانشگاه و ... .

مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی ایده اسلامی شدن دانشگاه را یک ایده شکست خورده دانست و ادامه داد: اول باید این شکست را بپذیریم. ایده تحول از طریق سند نویسی به شدت شکست خورده است. تکنولوژی سند نویسی در خودش دچار تناقض است. نهادهای مختلف دارند اسناد مختلف می نویسند اما با هم ارتباط ندارند. همان طور که اشاره شد بیرون از حوزه مربوطه یعنی حوزه علم و دانشگاه و ... قرار گرفته اند.

وی سپس اظهار داشت: بروکراسی از جایی به بعد دچار اتونومی می شود یعنی فقط می خواهد خودش را حفظ کند و در رقابت میان مجموعه های مختلف می خواهند از حیثیت خودشان فقط دفاع کنند. دانشگاه تبدیل به یک نهاد هیولایی و بی صورت شده و یک نهاد بروکراتیک بزرگ و ناکارآمد و بی ارتباط با جامعه و مقاصد است. مسأله ما دانشگاه شدن دانشگاه است. ما امروز در جامعه با دانشگاه مواجه نیستیم به ویژه در علوم انسانی که شعار اسلامی شدن بیش از همه جای دیگر در آن مطرح است.

سید حسین شهرستانی همچنین گفت: دانشگاهی که ما ساخته ایم از بدو ورود به آن از موسسات کنکور گرفته تا ... اصلاً برای این نیست که درک افراد از جامعه بیشتر شود و توفیقی در عرصه علم پیدا کنند. این دوری از جستجوی دانش از ابتدا وجود دارد چه برسد در ادامه مسیر. ما داریم از پول نفت استفاده می کنیم که یک پوزیشن دانشگاهی به نام مدرک را به شکل سوسیالیستی در جامعه توزیع کند.

حجت‌الاسلام شاطری سپس گفت: خوشحالم که بحث با دقت خوبی به مسیر درست خودش رفت. ما سال هاست که دوست داریم با این نگرش صحبت کنیم. مردم هم همین نگاه بدون تعارف را دوست دارند. این که گفتند مسأله، دانشگاه شدن دانشگاه است دقیقاً مطلوب همین است. دانشگاه باید با شناخت دقیق قوانین اجتماعی بتواند کنترل بهینه مسایل فردی و اجتماعی را در اختیار بگیرد. مقام معظم رهبری هم فرمودند: دانشگاه اگر بخواهد اسلامی شود باید علمی شود.

وی افزود: علمی شدن و مأموریت محور شدن و حلال مسأله بودن در اسلامی شدن دانشگاه مطرح است و نه ریش و آستین بلند. به دنبال این هستیم که با صاحب نظرانی که در یک حوزه معرفتی به تخصص رسیده اند مسایل کلان کشور را حل کنیم. هنوز در کشور سامانه ای که در آن از یک طرف مسأله بیاید و از طرفی صاحب نظر و تخصص مربوطه با هم مرتبط شوند برای حل مسایل وجود ندارد و ما به دنبال ایجاد چنین سازوکاری هستیم.

حجت‌الاسلام شاطری همچنین عنوان کرد: این نکته که ما از بیرون داریم علم را مدیریت می کنیم ما هم با این مخالفیم. ما معتقدیم دانشگاه که مجمع عاقله کشور است باید مسایل را مدیریت کند. بر این اساس همین چیزی که به عنوان سند نوشته شده با مشارکت 137 دانشگاه و 11 هزار نفر ساعت نوشته شده است. یعنی هیج ذهن بیگانه از دانشگاه در مسیر سند مشارکت داده نشده است. مدیریت کار ویژه های تعریف شده هم به خود آموزش عالی داده شده. کسی از بیرون سیاست گذاری نمی کند و حق ندارد بکند؛ چون مفید نیست.

سینا کلهر در ادامه با بیان این که مخالف سندنویسی نیستم اما این که چه سندی بنویسیم مهم است گفت: خوب است سند 2030 را کنار سند تحول آموزش و پرورش بگذاریم تا بدانیم راجع به چه چیز داریم صحبت می کنیم. در راستای بحث اشکال داشتن تکنولوژی باید بگویم بخش مهمی از این سندها تصمیم را به تعلیق در می آورند. در حالی که در 2030 مسأله روشن است، راه حل هم مشخص است و به راحتی می توانید اقدام انجام دهید. البته ما مخالف آن سند بودیم اما کیفیت سند و تکنولوژی سند بحث دیگری ایست که می توانیم از آن بهره ببریم.

وی دیدگاه سید حسین شهرستانی را مقداری رادیکال و تند عنوان کرد و افزود: نمی توانم بپذیرم که دانشگاه این قدر وضعش بحرانی است. چون کارهای علمی خوبی هم در این سال ها انجام شد که موجب جهش علمی ما شده است. مسأله استفاده از درون دانشگاه و نه بیرون این است که آیا اراده درونی استاد هم معطوف به همین است یا خیر؟ کنش گری علمی یا توسعه مرزهای دانش است و یا حل مسأله است. ما در حوزه های موشکی و فضایی همین دو کار را انجام داده ایم. اگر بخواهم ایجابی بحث کنم و بگویم در مقابل تحول ساختاری و ستادی و مبتنی بر سند چه ایده ای وجود دارد تمرکزم بر همین ایده کنش گری علمی است.

حجت الاسلام شاطری در واکنش به این سخنان کلهر گفت: با وجود موانع ساختاری این کنش گری چگونه ممکن است؟

کلهر در پاسخ اظهار داشت: تجربه 40 سال گذشته نشان می دهد که با همه محدودیت ها شاهد این کنش گری در مواردی بوده ایم که موفقیت های ما به همین علت وجود این کنش گری بوده است. وقتی شما تمرکزتان را بر ساختارها می برید به جای حل مانع ساختار، یک مانع ساختاری دیگری ایجاد می شود.

شاطری گفت: الان ما در دانشگاه هایمان بحث آسیب های فرهنگی و اجتماعی را داریم که دانشگاه ها و مراکز پژوهشی می توانند در این باره راهکار دهند. گاهی از پژوهشگران پیرامون راه حل مشکلات راهکار می خواهیم  که می گویند ما موظفی ای که داریم به ما اجازه نمی دهد به این بحث ها بپردازیم. ساختارها اجازه نمی دهد که به کاری بیش از موظفی شان بپردازند.

کلهر عنوان کرد: اگر قرار است در جایی اراده حاکم باشد و انعطاف ساختاری بتوانیم داشته باشیم اتفاقاً در همین نظام دانشگاهی است. اتفاقاً اختلاف ما همین جاست. وقتی شما اصلاح ساختاری می کنید همان کسی که می تواند کنش گری انجام دهد را هم به حاشیه می برید.

شهرستانی سپس گفت: من با اصلاح ساختاری مسأله ای ندارم بلکه کاری منطقی است و باید انجام شود. حجت‌الاسلام شاطری می فرمایند ما می خواهیم اصلاح ساختاری انجام دهیم اما ساختارها مانع از انجام این اصلاح ساختاری می شوند! این دیگر چه تناقض عجیبی است؟ این سند نویسی ها اگر نتواند موانع قانونی را برطرف کند دیگر نمی تواند وارد بافت درونی دانشگاه شود

وی اضافه کرد: باید ببینیم در شعارهای انقلاب اسلامی، اسلام کجاست؟ در شعار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی اسلام آخر است و مشروط است به 3 حوزه قبلی. مهم ترین آرمان امام و انقلاب برای دانشگاه استقلال دانشگاه و استعمارزدایی از دانشگاه است. امام می فرمود ما که می گوییم دانشگاه اسلامی می خواهیم منظورمان این نیست که علوم را اسلامی و غیر اسلامی کنیم بلکه می خواهیم دانشگاه ما استعماری نباشد. در این که ما تحت تأثیر هژیمونی عقلانیت غربی قرار داریم تردیدی نیست و بسیاری از حوزویان ما هراس شان در برابر عقلانیت مدرن خیلی بیشتر از دانشگاهیان ماست. 

شهرستانی خاطرنشان کرد: استعمارزدگی را به لحاظ ساختاری در همین مبتنی بودن ارتقای اساتید بر فرآیند ISI می بینیم که به صورت رایگان علم را در اختیار نظام استعماری دانش قرار می دهیم تا استاد بتواند ارتقا پیدا کند. دانشگاهی که در خدمت تولید و خودکفایی ملی نباشد دانشگاه استعماری است. دانشگاه ما افراد را مصرف کننده بار می آورد. عین تعبیر امام خمینی در نقد دانشگاه در دوران پهلوی مبتنی بر همین نکته است. دانشگاه ما در 30 سال اخیر هم خودش مصرف کننده است و اساساً دانشگاهی مصرفی است و هم مصرف کننده بار می آورد و نه تولید کننده. تبدیل افراد به ابژه های مصرف که همیشه متوقع اند و چیزی به این تاریخ اضافه نمی کنند.

وی سپس گفت: شعار بعدی آزادی است. در این زمینه هم دچار افراط و تفریط هستیم. شعار بعدی جمهوریت است یعنی دانشگاه باید در خدمت مردم و شهر و زندگی روزمره باشد. پروژه توسعه دانشگاه ها بیشتر یک پروژه ساختمان سازی و شهرسازی است. بعد از این 3 مفهوم تازه به اسلام می رسیم؛ یعنی دانشگاه اسلامی.

روح‌الله شاطری در ادامه اظهار داشت: این بحث ها ابعاد خیلی وسیعی دارد. برای دانشگاه اسلامی مأموریتی مهم تر و مفیدتر از یک نهاد علمی به نام دانشگاه که بر مبنا و مدار علم در راستای حل مسایل کشور و جامعه اسلامی در دنیای معاصر و مدرن باشد سراغ نداریم. نکته دیگر این که به دنبال این هستیم که برای کنش گران در دانشگاه ها که درگیر موانع و قوانین موجود شده اند راهی برای برون رفت و کارآمد شدن فراهم کنیم. نکته بعد هم این است که به نظر من اگر ما بتوانیم با گذشتن از ظرفیتی که اسناد ملی برای ایجاد وحدت نظر ایجاد کرده اند دقیقاً به صف و ستاد نزدیک شویم و مشکلات را از پیش پای صاحب نظران دانشگاهی برداریم و مسأله را به عالم تحویل دهیم می تواند مشکلات را حل کند. کار سند برداشتن موانع و کوتاه کردن دست واسطه هاست که این واسطه ها همان آئین نامه های نا به جا و نادرست است.

سپس سینا کلهر گفت: مهم ترین اقدامی که در راستای احیای ایده اسلامی کردن دانشگاه صورت گرفت که متأسفانه آن هم گرفتار مشکلات سندنویسی و سرنوشت ناخوشایند شد کرسی های آزاداندیشی و نظریه پردازی در دانشگاه ها بود. به این دو مدل اداره توجه کنید؛ مدلی که بر اساس مفاهیم و ایده های بنیادی سعی می کند سیاستی را احیا کند. یک مدل هم همان ایده ها و مفاهیم را در بند اسناد و آئین نامه ها می برد که در نهایت خودش به یک بروکراسی تبدیل می شود که به طور دقیق اشاره کردند و اجازه نفس کشیدن به آن ایده نمی دهد و تجلی آشکارش همین شکل سندنویسی است. اگر قرار باشد ایده ای احیا شود باید تغییری اساسی درباره شیوه های پیش برد آن ایده صورت بگیرد.

شهرستانی در انتها گفت: منکر دستاوردها نیستیم اما بخشی از خود این دستاوردها موانع توسعه دانشگاه است. به عنوان راه حل مهم عرض می کنم که باید توجه کنیم که ایده دانشگاه در ایران و در جهان چه بوده است؟ از جندی شاپور تا نظامیه بغداد و نیشابور و نظامیه های بزرگ در ایران تا حوزه های علمیه تا ورود علمای جبل عامل در دوره صفویه به ایران تا دارالفنون و سپس دانشگاه. همچنین تطورات ایده دانشگاه در غرب تا امروز را باید بررسی کنیم. این ها باید روح اسناد قرار بگیرد اما این اسناد این پیوستار تاریخی را بررسی نکرده اند.

شاطری نیز در پاسخ گفت: الحمدلله این پیوست به صورت مکتوب وجود دارد.