به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری برنا، اهمیت پژوهش هم باعث شده هفته ای با این نام وارد تقویم شود و مشکلات پیش رو و دورنمای پژوهش مورد نقد و بررسی قرار گیرد. همین موضوع هم باعث شد با دکتر علی اصغر شعردوست، پژوهشگر و مدرس دانشگاه پای میز گفتگو بنشینیم و از او در مورد پژوهش و اهمیت آن بپرسیم و بشنویم.
در هفتهٰ پژوهش هستیم، این روزها مراسم و برنامه هاى مختلفى با موضوع پژوهش برگزار مى شود.از نظر جنابعالی اصولاً هفته پژوهش چه اهمیتی دارد؟ و وظیفه رسانه ها در این خصوص چیست؟
بنام خدایى که توفیق از اوست
دل زنده را نور تحقیق از اوست
از جمله مناسبتهایى که در تقویم سالیانه کشور حائز اهمیت است، هفته پژوهش است، البته مشروط براینکه تنها به ظاهر امر و برگزارى برنامه ها و مزاسم تبلیغى زودگذر اکتفا نشود، بلکه پژوهشهاى مهم مؤثر در حیات و توسعهٰ متوازن کشور معرفى شده و مورد تقدیر قرار گیرند. در این عرصه وظیفه‌ی مهم رسانه، تبیین چیستی پژوهش است و اتخاذ رویکرد پژوهش‌سالار. در این مسیر باید اقداماتی که ریشه در پژوهش دارند گزارش شوند و مورد توجه قرار بگیرند. همچنین رسانه باید نگاه انتقادی داشته باشد به احکام اجرایی که ریشه در پژوهش ندارند و همچنین به پژوهش‌هایی که با جهان عمل، مقتضیات و نیازهای ما بیگانه هستند. رسانه باید پژوهش‌محور بودن احکام اجرایی و اقدامی را مطالبه کند. باید به جامعه‌ی دانشگاهی آگاهی داد تا بیش از این، از آنچه باید باشد فاصله نگیرد و همچنین نهادهای مسئول و سیاست‌گذار نیز بیش از این منابع ملی را هدر ندهد. از این منظر، این هفته می‌تواند مجالی برای ظهور چنین رسانه‌ی علمی و پژوهش‌سالار باشد و با اتخاذ یک رویکرد روشنگرانه به مواردی همچون تبیین پژوهش علمی و معتبر، جایگاه پژوهش در آموزش رسمی برای مقاطع تحصیلی پبش از آموزش عالی و آسیب‌شناسی مورد پژوهش در آموزش عالی در ایران و... پرداخت، مگر نگرش‌ها درباره‌ی مفهوم پژوهش، اصلاح و پژوهش به معنای واقعی در تمامی شئون جامعه ثمر دهد.
اساسا پژوهش چه تاثیری در توسعه علم و فرهنگ کشور دارد؟
پاسخ: اساساً توسعه علمى و فرهنگى بدون پژوهش امرى محال است. این موضوع در ساحت علم و فرهنگ بیش از سایر شئون حائز اهمیت است. توسعه یافته ترین کشورها توانایى هاى خود را مرهون اطلاعات متکى بر پژوهشهاى خود هستند. از دیدگاهی خاص، رابطه میان پژوهش و توسعه، با رابطه میان نظر و عمل در تاریخ اندیشه تناسب دارد. پایه‌ی هر اقدام، نظر متناسب با آن است و هر نظر برای تحقق خود نیاز به عمل دارد که به تجربه، آزموده و سنجیده شود. در نتیجه، میان نظر و عمل یک رابطه‌ی مبتنی بر "سیر" تعیین‌کننده است که سبب می‌شود در این رفت و آمد میان نظر و عمل، برآمد بهینه حادث شود. در سنت علمى ما از قرون گذشته توسعهٰ علوم اعم از علوم انسانى و علوم محض متکى بر پژوهش بوده است. بعنوان مثال رشیدالدین فضل الله همدانى سیاستمدار، تاریخ نگار و پزشک ایرانى که در سال ٦٩٦ هجرى شمسى وفات کرده بناى شهرکى علمى و آموزشى بنام "رَبع رشیدى" را در تبریز بنیان نهاده که بنیان أن بر پژوهش در حوزه هاى مختلف علوم استوار است. ٧٠٠ سال پیش در این شهرک علمى از هر دانشى شعبه اى راه اندازى شده بود که دانشمندترین افراد از اقصى نقاط جهان براى پژوهش و تدریس در آنجا دعوت مى شدند، که بیش از پنجاه پزشک و جراح از هند و مصر و چین و شام را شامل مى شدند . تعداد دانشجویان شهرک پژوهشى و علمى ربع رشیدى در هفت قرن پیش بالغ بر شش هزار نفر بوده است. تغافل از این سنت دیرینه در مؤسسات آموزشى و پژوهشى عالى و حتى حوزه هاى علمیه باعث عدم رشد بایسته در توسعه علم و فرهنگ شده است.
بنظر شما موضوع پژوهش در نظام آموزشی ما چه جایگاهى دارد و امروز ما در این عرصه در چه مرحله اى هستیم؟
پاسخ: نامگذارى هفته اى بنام پژوهش نشان از اهمیتى دارد که پژوهش در امر توسعهٰ متوازن ایفا مى کند، به عبارتى دیگر نقش تعیین کننده پژوهش در توسعه امروزه براى برنامه ریزى بر مهندسان اجتماع و برنامه ریزان در جهان و به تبع آن در کشور ما معلوم شده است.این امرى همه جانبه است یعنى براى برنامه ریزى در همهٰ شئون جامعه اعم از اقتصادى،اجتماعى، سیاسى،فرهنگى و به ویژه آموزشى نیازمند پژوهش هستیم و هر برنامه غیر متکى بر پژوهشى همه جانبه یقیناً جامعه را از رسیدن به همه اهداف محروم خواهد کرد. این مهم در عرصهٰ آموزش حائز اهمیتى ویژه است، اما در ارزیابى جایگاه پژوهش در نظام آموزشى باید به چند نکته توجه داشت: نکته نخست اینکه برای ما، پژوهش بیشتر در حوزه‌ی آموزش عالی مرسوم است. و باید از عدم توجه بایسته به امر پژوهش در آموزش رسمی دوران پیش از آموزش عالی با تأسف فراوان یاد کرد. این امر یعنى عدم توجه به آموزش پژوهش محور در سطوح پیش از آموزش عالى سبب شده است که در دوران تحصیلات عالی نیز پژوهشگر نتواند در پژوهش خود خلاقیت داشته باشد و پژوهش‌های متوجه به مشکلات واقعی جامعه طراحی کند. در شرایطی که پژوهشگر در دوران مقدماتی تحصیل خود، امکان تجربه و سعی و خطا ندارد و یا به طور کلی با کلیات پژوهش آشنایی پیدا نکرده است، بعدها هم نخواهد توانست پژوهش کند. این مورد مسبب بحرانی است که امروزه تمامی ابعاد نظام آموزشی و دانشگاهی ما را در بر گرفته است. دانشگاه‌های ما با آنکه شاید در کمیت موفق باشند، اما توسعهٰ غیر متوازن و غیر متکى بر پژوهشهاى کاربردى به همراه سرگشتگی در طرح و اجرای پژوهشها سبب شده که نتایج آنها به ندرت به کار مردم و کشور بیایند و تنها برای آمارسازی کاربرد داشته باشند. با اینکه در برنامه هاى توسعه اى کشور ارقام بودجه هاى مربوط به پژوهش از درصد بالاترى نسبت به رشد عمومى ارقام بودجه اى برخوردارند اما عملاً بهبودى در وضعیت عرصه هایى که پژوهش انجام گرفته مشاهده نمى شود. علاوه بر پژوهشگاههاى تخصصى که وظیفهٰ ذاتى آنها پژوهش و ارایهٰ نتایج آنها براى رفع مشکلات و بهبود وضع زندگى مردم است، دهها مؤسسه پژوهشى در کنار وزارتخانه ها و دستگاههاى اجرایى ایجاد شده است بى آنکه نتیجه اى کاربردى ارائه کنند. براى مثال در بحرانهاى زیست محیطى همانند آب و هوا یا معضلات شهرى همانند مسکن و ترافیک و مواردى از این قبیل دهها مؤسسه پژوهشى فعالیت مى کنند بى آنکه نتایج کاربردى قابل عملیاتى شدن مفیدى ارائه کنند. اجمالاً معتقدم باید نظام آموزشى ما از ابتدا پژوهش محور باشد تا در سطوح عالى نیز پژوهش بعنوان اصلى کاربردى در همه سطوح آموزش و کلیهٰ شئون برنامه ریزى اجتماعى کاربرد داشته باشد.
پژوهش چه نقشی در فعالیت های اقتصادی، اشتغال زایی و تولید ملی دارد؟
پاسخ: با آنکه هرگز نباید ساحت پژوهش را در محدوده‌های انتزاعی عامل اقتصاد تعریف کرد، اما یک پژوهش علمی، ساختارمند و خلاقانه، ذاتاَ امکان تولید ثروت‌های مادی و معنوی را دارد و از آنجا که پژوهشگر، نتایج محتمل از آن اقدام را در حوزه‌ی نظر سنجیده و از آن مطلع است، ساحت اقدام هدفمند می‌شود و همچنین چنان نظر را جهت‌دهی می‌کند که در گفت‌و‌گوی دوسویه میان نظر و عمل نتیجه‌ی بهینه به دست آید.به عبارتى دیگر شناخت دقیق از زیرساختهاى کشور و برنامه ریزى متناسب براى تولید ثروت و ایجاد راهکارهاى مناسب فقط از راه پژوهش حاصل مى شود. امروزه اتکا به روشهاى سنتى نیازهاى جمعیت جوان کشور براى اشتغال ، کسب درأمد و ساماندهى زندگى متناسب با شئون را برآورده نمى کند. بایدپژوهشهاى دامنه دارى در کشورهایى که به توفیقات نسبى دست یافته اند انجام داد و آنها را با شرایط و ایستارهاى بومى و هنجارهاى اخلاقى خودى مطابقت داده و نسخه هاى عملیاتى متناسبى ارائه کرد. این گفته بدین معنا نیست که تابحال در این عرصه ها پژوهشى انجام نشده است که در صورت طرح چنین موضوعى مؤسسات مختلفى داعیه پژوهشهاى کارساز در این عرصه ها را دارند. اما به زعم اینجانب در صورتیکه نتایج عملى و ملموس آنها مشاهده نشود یعنى یا پژوهشها واجد ویژگیهاى لازم نبوده اند، یا مجریان نتایج پژوهشها را به کار نبسته اند.
برنامه های پژوهشی چگونه می تواند به پیشرفت در طرح هایی کلان در کشور همچون سیاست های اقتصاد مقاومتی، الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت و دیگر طرح های مورد نظر مقام معظم رهبری بیانجامد؟
پاسخ: نکته‌ی مهم این است که هرگونه‌ی طرح و برنامه باید از پژوهشها و تحقیقات علمی متولد شده باشد. توهم بزرگ این است که بعد از اعلام یک طرح اجرایی و اقدامی، پژوهش مورد نیاز است تا آنها اجرایی شوند. در چنین شرایطی، سیر ایده‌آل و آزاد میان نظر و عمل منقطع است و طرح‌هایی که شاید ریشه‌ی علمی در پژوهشها ندارند، در مرحله‌ی عمل که آن هم از ساحت نظر فاصله دارد، بلاتکلیف می‌مانند و به انبوه طرح‌واره‌هایی می‌پیوندند که به دلیل بی‌توجهی به شرایط و بافت نظر و عمل، هرگز به اجرا نرسیده و ثمر نداشته‌اند. مقام معظم رهبرى کلیاتى از اهداف رشد و تعالى کشور در چشم اندازهاى متفاوت را ترسیم مى فرمایند، اما طراحى و برنامه ریزى براى نیل به آن اهداف باید براساس پژوهشهاى علمى و مبتنى بر امکانات کشور، فرصتها و تهدیدها طراحى و عملیاتى شود. در صورتیکه سرمایه هاى محدود مادى و معنوى کشور بصورت روشمند و علمى به کار گرفته شود یقیناً اهداف مورد نظر مقام معظم رهبرى را برآورده خواهند کرد. در غیر اینصورت طرح و برنامه هاى زاییده حدس و گمان یا متکى بر دیدگاههاى محدود و غیر متکى بر پژوهشهاى علمى یقیناً در جهت مصالح کشور نبوده و منویات مقام معظم رهبرى را هم برآورده نخواهد کرد.