«سیدمصطفی ابطحی»، استاد دانشگاه، در گفتگو با خبرنگار سیاسی برنا درخصوص Instex گفت: در تاریخ هشتم می 2018 که آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد. اروپایی وعده دادند با طراحی و تنظیم یک سامانه تبادل مالی که مستقل از آمریکا باشد زمینه‌های حفظ ایران در برجام را فراهم کنند؛ طرحی که بدون حضور آمریکا توافق هسته‌ای را حفظ کند.
ابطحی افزود: در این راستا در ژانویه 2018 خانم موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرد سازوکار تبادل مالی تحت عنوان spv به زودی با ایران برقرار می‌شود اما پس از چند روز SPV که ساز و کار تبادل پولی ویژه دارد، تبدیل به Instex (ابزاری برای حمایت از تبادلات تجاری) شد.
وی با اشاره به تفاوت spv و Instex گفت: فرق بین این دو این است که spv سامانه‌ای بود که همه کشورهای اروپا در آن حضور دارند اما Instex فقط با تروئیکای اروپائی یعنی کشور انگلیس، فرانسه و آلمان برقرار می‌شود.
وی افزود: سابقه spv به پیشنه تقابل آمریکا با کوبا بر می‌گردد. ستون فقرات spv مقابله با تحریم‌های ثانویه‌ای بود که علیه کوبا انجام گرفته بود و با spv کشورهای اروپایی به تقابل با تحریم‌ها پرداختند. قرار بود این مدل نیز برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه ایران توسط کشورهای اروپایی مطرح شود اما به یک‌باره spv به Instex تبدیل شد. در Instex بحث لغو تحریم‌ها و مقابله با تحریم‌ها نیست بلکه تروئیکای اروپایی درصدند سامانه‌ای را طراحی کنند که اولا با آمریکا سرشاخ نشوند و ثانیا بانک‌ها را دور بزنند به این صورت که ایران نفت خود را به بعضی از کشورها مانند هند بفروشد و اعتباری به اندازه ارزش صادرات خود در Instex کسب کند و با این اعتبار اندوخته، بتواند بعضی از اقلام غذایی و دارویی، که مشمول تحریم‌های آمریکا نیست، به‌دست آورد. پس Instex یک بسته جدیدی است که اروپا پیشنهاد کرده و البته یک گام رو به جلو از طرف اروپاست اما ابهاماتی در خصوص چگونگی اجرا و مکانیزم آن وجود دارد.
این استاد دانشگاه افزود: اولین نکته این است که این طرح فعلا اعلام شده و هنوز به مراحله اجرا در نیامده است. این طرح دیرهنگام و تقریبا 8 ماه پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای فعلا توسط تروتیکای اروپایی اعلام شده و معلوم نیست کِی و چگونه اجرا شود. نکته دوم این است که طرح محرمانه است و اروپایی‌ها از اعلام جزئیات آن خودداری می‌کنند و قطره چکانی اطلاعات مطرح می‌کنند؛ شاید از بیم اینکه وزارت خزانه‌داری آمریکا دست به اقداماتی برای خنثی کردن و تخریب طرح بزند بنابراین جزئیات این طرح هنوز افشا نشده است.
وی ادامه داد: هدف این طرح تامین کالاهای اساسی و دارویی ایران است مثلا ایران نفت به بعضی کشورها می‌فروشد و این کشورها، پول آن‌را به این ساز و کار مالی انتقال می‌دهند و از این طریق اقلام درخواستی ایران تامین می‌شود این اقلام هم موارد دارویی و غذایی و نیز بعضی از مواد کشاورزی بوده و نه بیشتر. اگر ایران نتواند نفت خود را به بعضی از کشورها صادر کند و آمریکا که معافیت‌های هشت‌گانه را مطرح کرده و معافیت‌ها را تمدید نکند در واقع پولی ایجاد نخواهد شد تا سامانه Instex با انتقال این پول به اروپا تامین اعتبار شود و ایران بتواند از طریق این اعتبارات، کالای اساسی خود را تهیه کند.
وی با اشاره به اینکه شرکت‌های کوچک قادر به فعالیت از طریق این ساز و کار خواهند بود، گفت: نکته چهارم این است که این ساز و کار به‌گونه‌ای طراحی شده که فقط شرکت‌های کوچک بتوانند با ایران تبادل داشته و کالای مورد نیاز ایران را تامین کنند اما شرکت‌های بزرگ غایبان این طرحند. درحالی که تامین مالی پیشبرد و اجرای زیرساخت‌های مختلف ایران، نیازمند حضور شرکت‌های بزرگ و قوی مانند توتال است. شرکت‌های کوچک اروپا اساسآ نیازی به حضور در ایالات متحده ندارند، بر همین اساس می‌توانند از این فرصت استفاده کنند.
این استاد دانشگاه افزود: حال باید دید این طرح در ابعاد مختلف سیاسی، حقوقی، فنی و اقتصادی چه محدودیت هایی برای طرفین و چه منافعی برای آنها دارد. به نظر می‌رسد در بعد سیاسی این طرح یک پیروزی برای اروپاست. اتحادیه اروپا با اعلام و اجرای Instex می‌خواهد، در عمل پاسخ آمریکا را بدهد و در برابر سیاست‌های آمریکایی مقاومت کند به‌خصوص انگلیس که متحد راهبردی آمریکا بوده است. اروپا برای نخستین بار است که مقابل آمریکا ایستاده و این حرکت فرصتی است برای اروپا و آغازی برای جداشدن نظام مالی جهان از نظام مالی آمریکا.
ابطحی با اشاره به منافع سیاسی این طرح بیان کرد: به نظر می‌رسد مهمترین ویژگی این طرح برای ایران این است که خروج از برجام را به تاخیر بیاندازد و سایه جنگ را در کوتاه مدت از بین ببرد چراکه خروج ایران از برجام ممکن است زمینه درگیری نظامی را فراهم کند و بهانه‌ای برای جنگ‌طلبان آمریکایی باشد.
وی اضافه کرد: از سوی دیگر هدف ایران از پذیرش برجام برچیده شدن تحریم‌های شدید و ظالمانه‌ای بود که آمریکا و اروپا علیه ملت ایران اعمال کرده بودند. به نظر می‌رسد Instex در عمل نتواند سایه تحریم‌ها را از سر ملت ایران دور کند و این ساز و کار نتواند آن‌طور که باید ضرر و زیان‌هایی را که پس از خروج آمریکا از برجام به ایران وارد شده است، جبران کند. طبیعی است تصمیم مقامات کشور تابعی از منافع ملی ایران است و مقامات ایرانی بارها گفته‌اند که اگر ساز و کار مالی اروپا نتواند منافع ایران را تامین کند نسبت به خروج از برجام تصمیم‌گیری خواهند کرد و باید دید در عمل چه اتفافی می‌افتد. البته ناگفته پیداست Instex یک گام رو به جلو است که اروپایی‌ها هر چند دیر این گام را برداشتند لذا نه امید واهی می‌توان به این طرح بست و نه ناامید بود، بلکه باید واقع‌بینانه آن را مورد ارزیابی قرار داد. به‌طور یقین می‌توان گفت این طرح لازم است اما کافی نیست بنابراین امید کاذب نمی‌توان یه این طرح بست.
این استاد دانشگاه با اشاره به جنبه حقوقی این ساز و کار اظهار کرد: از نظر حقوقی هم می‌توان به Instex نگاه کرد و ضمانت اجرای این ساز و کار را سنجید. به واقع می‌توان گفت Instex ضمانت اجرایی موثر ندارد. اگر زمانی اروپایی‌ها اجرا نکنند ایران هیچ مکانیزمی برای پاسخگو کردن آنها ندارد. در حقیقت به‌لحاظ حقوقی Instex یک اقدام داوطلبانه از طرف اروپایی‌هاست نه یک تعهد حقوقی ضمانت‌آور. از نظر اقتصادی هم Instex دامنه محدود دارد و همه مبادلات مالی ایران و اروپا را شامل نمی‌شود بلکه فقط بعضی اقلامی از جمله دارو، مواد غذایی و ابزار آلات کشاورزی را شامل می‌شود و هیچ چشم اندازی در رابطه با اینکه با نفت چگونه عمل خواهد کرد، وجود ندارد.
وی در پایان تاکید کرد: وزیر خارجه آلمان در اظهارنظری در خصوص Instex به نکته مهمی اشاره کرده و گفت هیچ‌کدام از اقداماتی که انجام می‌دهیم، معجزه نمی‌کند اما کاری که در تلاش انجام آن هستیم، مجموعه‌ای از اقداماتی است تا ایران را متقاعد کنیم به تعهداش در قبال توافق هسته‌ای پایبند بماند.