به گزارش خبرگزاری برنا از استان زنجان؛ عصر روز چهارشنبه 17 بهمن ماه 97 در پنجمین روز از ایام الله دهه فجر با حضور ساسان ناطق و علاقمندان به داستان‌نویسی به منظور خوانش، نقد و بررسی ادبیات داستان انقلاب در حوزه هنری استان زنجان برگزار گردید.
در این کارگاه یک روزه، «ساسان ناطق» مدیر دفتر ادبیات داستانی حوزه هنری و نویسنده نامدار کشور در خصوص سوژه‌یابی مناسب در حوزه انقلاب اسلامی و شیوه نوشتن داستان خوب مطالبی را بیان کرد و یکی از رمزهای موفقیت در این عرصه را مطالعه کتاب‌های تاریخی و آثار و خاطرات دوران انقلاب برشمرد.
در کارگاه «داستان انقلاب»، ضمن خوانش داستان توسط نویسندگان جوان استان، موضوع ادبیات داستانی انقلاب مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.
ساسان ناطق؛ مدرس کارگاه، با اشاره به انقلاب اسلامی به عنوان احیاء کننده مجدد دین و ارزشهای انسانی، گفت: هنر برآمده از انقلاب هنری متعهد و در خدمت ارزشهای انسانی و پلهای برای تعالی بشر است.
ناطق ادامه داد: هنر باید عمق داشته باشد و ذهن مخاطب را به موضوعی فراتر مشغول کند و آن اینکه حیات انسان هدفدار است و همه تلاشها باید در جهت تعالی و رشد انسان باشد.
خلاصه ای از صحبت های ساسان ناطق را باهم میخوانیم:
انقلاب اسلامی به احیاء مجدد دین و ارزشهای انسانی کمک کرد. بر همین مبناء، هنر برآمده از انقلاب هم هنری متعهد و در خدمت ارزشهای انسانی و پلهای برای تعالی بشر دارد. هنر باید عمق داشته باشد و ذهن مخاطب نه برای ساعاتی، بلکه به چیزی بالاتر مشغول کند و آن اینکه حیات انسان هدفدار است و همه تلاشها باید در جهت تعالی و رشد انسان باشد.
انقلاب فقط جابجایی قدرت نیست. اصلی ترین کارکرد انقلاب، تغییر و تحول در نگاه و باورهاست.
این تغییر و تحول در مرحله اول در ذهن و درون انسانها اتفاق میافتد؛ در نگاه آنها به رویدادها و بایدها و نبایدها. گسترش این تفکر، روند تغییر را در جامعه شکل میدهد و در مرحله دوم که نمود عینی و بیرونی تغییر است، حضور مردم و همراهی آنها را می بینیم.
دفاع مقدس امتداد انقلاب است چرا که همین تغییر نگاه ممکن بود به کشورهای منطقه هم سرایت کند؛ برای همین طاها یاسین رمضان معاون صدام میگفت: پنج ایران کوچک بهتر از یک ایران قدرتمند و بزرگ است. شاید یکی از علتهای شروع و تحمیل شدن جنگ به ایران، همین ترس از گسترش نهضت انقلاب بود. باید جلو این حرکت گرفته میشد.
مبانی ادبیات انقلاب، برآمده از مبانی فکری، اعتقادی، اهداف و ارزشهای انقلاب است. بر همین اساس، آرمانگرایی، تعهد، واقعگرایی، پررنگتر شدن هویت فرهنگی دینی و تغییر نگرش در مضمون و محتوا، از ویژگیهای آثار انقلاب است. به نوعی دیگر، داستان و رمان انقلاب باید بیانگر روح آرمانهای انقلاب باشد. ادبیات انقلاب رئالیسم آرمانگر است. آرمانخواهی به این نوع نگاه جهت و هدف میدهد. ممکن است داستانی بر علیه حکومت یا خاندان پهلوی نوشته شده باشد اما در مسیر انقلاب و هدفهای آن نباشد؛ ممکن است این اثر با تفکرات اومانیستی (انسانپرستی) یا با هدف مارکیستی (برآورده شدن اهداف عدهای خاص) نوشته شده باشد و کاری به کار مردم هم نداشته باشد؛ در واقع ادبیات انقلاب، در قبال مردم و کشور احساس مسئولیت میکند و سرنوشت آن برایش مهم میشود. شاید بهتر است در برسی این نوع از آثار، ببینیم نویسنده در پرداخت موضوع چه جهتگیری را در پیش میگیرد نه اینکه چه موضوعی را انتخاب میکند.
در یک نگاه کلی، تفکرات غیردینی و بن مایه های امانیستی در آثار عمدتاً فرمایشی قبل از انقلاب به کرات دیده میشد که با پیروزی انقلاب اسلامی، این رویکرد جای خود را به توجه ویژه به ادبیات کودک و نوجوان، ارزشها و مفاهیم دینی، عناصر بومی و ملی، توجه به انسان و جایگاه زن نه در معنای اومانیستی و ظاهری آن با حفظ آرمانگرایی و تعهد داد.
نویسندگان زیادی قبل و بعد از انقلاب به تولید اثر پرداختند اما در بیشتر این آثار توجه به ایران و هویت اسلامی شخصیت ایرانی نادیده گرفته شد. ادبیات روشنفکری هم به نوعی از این بخش غفلت کرد و در واقع آینه ای از زندگی مردم و انقلاب نشان نداد و اگر ورودی هم داشت تا حدود زیادی از کسانی نوشت که از انقلاب تفسیرهای جناحی داشتند یا علیه کسانی نوشتند که انقلاب کردند یا تفکراتی همسو با انقلاب داشتند. روشنفکر کسی است که رویدادهای کشورش برای او دغدغه شود نه اینکه از آن فاصله گرفته، در مقابلش جبهه بگیرد.
* چهار دهه از عمر انقلاب میگذرد. در این چهار دهه، ادبیات انقلاب چند مرحله را پشت سر گذاشته است:
1 – مرحله اول با پیروزی انقلاب شروع میشود.
در این مرحله محتوا بر تکنیک برتری دارد و آثار عمدتاً با شتابزدگی و شعار همراه هستند. این شعار تا حدود زیادی طبیعی است چرا که انقلابی که تازه پیروز شده، صاحب تریبون شده و سعی در معرفی و تبلیغ خود دارد. غیر از چند اثر، بیشتر آثار تولیدی این دوره سیاسی بودند. هر چند رفته، رفته به آثار اجتماعی نزدیکتر شدند. به نوعی پرداخت به الگو‌های رفتاری طبقه کارگری و عامه مردم سرلوحه کاری نویسندگان این دوره بود.
دغدغه های انقلابی در آثار این دوره (دهه 60 تا 70) پر رنگ بود. عمده آثار حادثه محور بودند و تحلیلهای جامعه شناختی ارائه نمیدادند. هر چه از سالهای اول انقلاب دور شدیم، فرم و پیچیدگی کار بر دغدغه ها چربید. نمونه هایی از آثار این دوره را میتوان در آثار احمد محمود، محمود گلابدرهای، صادق چوبک، سیمین دانشور، علیاشرف درویشیان، ابراهیم حسنبیگی، نادر ابراهیمی(پدر چرا توی خانه مانده است)، رضا براهنی و نسیم خاکسار دید.
نگاه مثبت یا جانبدارانه و نگاه مخالف و انتقادی نویسندگان را هم نباید از نظر دور داشت.
برای نمونه میتوان به داستان«روشنفکر کوچک» از نسیم خاکسار اشاره کرد که با نگاهی نچندان همراه، مبارزات چریکی جوانان علیه حکومت پهلوی را به تصویر میکشد. «رازهای سرزمین من» رضا براهنی هم در سال 57 میگذرد و نویسنده شخصیتها را با دیدگاههای سوسیالیستی تحلیل میکند.
«تنگسیر» صادق چوبک مبارزه زارمحمد دشستانی با کسانی است که او را فریب داده و پولش را از چنگش درآورده‌اند. در اینجا مبارزه زارمحمد فردی و شخصی است؛ هرچند فرد نمونه‌ای از مردم در نگاه کلان است، اما مبارزه او با جوشش مردمی همراه نیست و اجتماعی نشده است. این رمان بعد از کودتای 28 مرداد 1332 را نشان میدهد. انگلیسیها کشور را تصرف کردند و دولت اهمیتی نمیدهد و زارمحمد در پی فریب خوردن مجبور میشود اسلحه بردارد؛ به عبارت دیگر، اگر چنین اتفاقی برای او نمی‌افتاد شاید او کماکان در سکوت به زندگی‌اش ادامه می‌داد و مبارزه‌ای در کار نبود.
«سووشون» سیمین دانشور به وقایع پس از سوم شهریور 1320 و اشغال جنوب ایران به دست انگلیسیها میپردازد. در این رمان مبارزه یوسف خان تندرو را در کنار همسر تحصیل کردهاش «زری» میبینیم. دانشور مبارزه یوسف خان در کنار خانوادهاش را نشان میدهد. قوای انگلیسی آذوقه انبارها را میخرند و باعث قحطی در کشور میشوند.
از آثار دیگر دوره اول، رمان «چشمهایش» بزرگ علوی است و با اینکه از سیاست حرف میزند، رمانی عاشقانه است.
«نفرین زمین» جلال آل‌احمد هم مبارزه معلمی است که ویرانی روستاها را میبیند و به نوعی مشابه آن در «جای خالی سلوچ» دولتآبادی هم دیده میشود که زندگی بومی و از هم پاشیدن آن با ورود اصلاحات ارضی شاه تصویر میشود اما در اینجا هم تصاویر ارائه شده در مسیر مبارزه فردی است نه مبارزه جمعی و اجتماعی و عدالت‌خواهانه.
در رمان «کلیدر» هم مبارزه یک دهقان با مالکان روستا به عنوان نمایندگان حاکمیت و ثروتمندان را میبینیم؛ با نثری محکم و تا حدودی شاعرانه.
رمان «اهل غرق» منیرو روانی‌پور هم روستای جفره و تصمیم دولت شاه بر گسترش صنعت را نشان میدهد اما مبارزه روستائیان هدفمند و ناشی از باور اجتماعی و آرمانی نیست. حتی تصاویر به گونهای است که نشان میدهد مردم روستا ناآگاهانه وارد تظاهرات میشوند و مسلحانه مبارزه میکنند.
2 – مرحله دوم، مرحله ظهور و قوام تجربه های نو است که با پایان جنگ نمود بیشتری پیدا میکند. این دوره مرحله‌ای است که شتابزدگی اولیه جای خودش را به عقلانیت و منطق میدهد؛ عقلانیتی بر پایه تجربه نو که هنوز ده و گاه میشود رگه های احساسات و هیجانات شعارگونه را در آثار نویسندگان دید. رضا رهگذر(از مجموعه قصه‌های انقلاب، «به دنبال پدر» و بیشتر آثارش)، فرهاد ، حسین فتاحی، سیدمهدی شجاعی، راضیه تجار، محمدرضا بایرامی(داستان کوتاه «تفنگ»)، داود غفارزادگان، شهریار مندنی‌پور، مجید قیصری، حبیب احمدزاده و محمدرضا صفدری(سیاسنبو و پرداختن به وقایع بد از سال 1323 و طبقه کارگری) را میتوان از نویسندگان این دوره به شمار آورد.
3 – مرحله ای که به آثار قابل اعتنایی میرسیم. در این مرحله ادبیات وارداتی - ترجمه- در کشور پررنگتر میشود. در این مرحله نویسندگان گذشته از فرم، به بازی های زبانی و تکنیک بیشتر توجه میکنند اما آثار قابل قبول و خوبی را هم شاهد هستیم. امیر حسین فردی(با رمان اسماعیل)، رضا امیرخانی(با بی وطن و من او)، رضا رئیسی(با رمان قطار 57)، محمدکاظم مزینانی(با رمانهای آه با شین و شاه بیشین) و منیژه آرمین (با رمان16 سال) از نویسندگان این دوره هستند.
این مرحله دوره ظهور نویسندگان جوانتر هم هست؛ نویسندگانی مثل جواد افهمی (با رمان سال گرگ)، محمدرضا شرفیخبوشان (با رمان موهای تو خانه ماهیهاست و عاشقی به سبک ون‌گوک)، هادی حکیمیان(با رمان سرو بلند گوراب)، ابراهیم اکبری دیزگاه(شاه کنی) یا محمدرضا شاه آبادی و علی اصغر عزتی پاک.
* انسان برآورده از انقلاب باید صاحب موضع باشد و تکلیف مواجه اش با انقلاب کشورش را مشخص کند.
نویسندگان زیادی برای انقلاب و درباره انقلاب نوشتند که یا نگاه جانبدارانه به انقلاب و رویدادهای آن داشتند یا با آن همراهی نکردند. برای نمونه میتوان به آثار محمود گلابدرهای به ویژه در رمان «اسماعیل،اسماعیل» یا آثار امیرحسین فردی به ویژه در رمان «اسماعیل» و مجموعه داستان« روزی که تو آمدی/ 8 داستان کوتاه با محوریت امام خمینی» از منظر مثبت و نگاه جانبدارانه اشاره کرد. در مقابل رمانهای «زمستان 62» و «ثریا در اغما» از اسماعیل فصیح و «آداب زیارت» از تقی مدرسی آثاری هستند که عدم همراهی و نگاه منفیشان در آثارشان دیده میشود.
از میان آثار کودک و نوجوان هم میتوان به رمان «کودک و طوفان» از حسین فتاحی اشاره کرد که در آن نویسنده ماههای بعد از پیروزی انقلاب را به تصویر میکشد. در این رمان پدر کامبیز خلبان بازخریدی زمان انقلاب است و تلاش میکنند با کودتا، حکومت پهلوی را برگردانند.
یا در رمان «شبهای بیفانوس» جعفر ابراهیمی شاهد، آخرین روزهای حکومت پهلوی را در جغرافیای تبریز و تهران میبینیم؛ آنجا که پسر مردی که به خاطر پاره کردن اسکناس زندانی میشود، به انقلابیون میپیوندد.
* داستان انقلاب وقتی خودش را نشان میدهد که در مسیر خلق داستان ایرانی حرکت کند؛ بدون گوشه چشمی به آنسوی مرزها. بدون اینکه ببینیم آنها از چه چیزی خوششان میآید. بدون اینکه ببینیم آنها چه روایتی از انقلاب را دوست دارند. روایت انقلاب، باید روایتی از انسان ایرانی باشد.
در ادامه پس از تعامل و گفتگوی نویسندگان و حاضرین با مدرس کارگاه «داستان انقلاب»؛ نگین محمدی، برگزیده جشنواره شعر و داستان جوان سوره در گیلان به خوانش اثر خود پرداخت که در پایان، اثر وی توسط داستان‌نویسان و منتقدان حاضر در این کارگاه نقد و بررسی شد.