اما فقط تلگرام نبود که مورد غضب واقع شد. تقریبا همه ابزارهای تکنولوژی مدرن از دیرباز در ایران مورد خشم و بدبینی بوده اند. از رادیو در زمان رضا خان که مجوز شهربانی را لازم داشت تا آنتن آن روی پشت بام نصب شود، تا دستگاه فکس و ماهواره همواره در سالهای گذشته که مورد سوءظن بودند.
پیشینه ورود تکنولوژی به ایران
به لحاظ تاریخی اگر چه کشورما بیش از ده هزار سال سابقه تمدن و تاریخ مکتوب دارد و مهد تمدن، اما همواره وارد کنند تکنولوژی بوده است. زیرا مدرنیسم و محصولات تکنولوژیک آن حاصل انقلاب صنعتی و مدرن شدن اروپا بود و از غرب به ایران رسید. با این حال جامعه ایرانی نسبت به مدرنیسم و ظواهر آن همواره خوش بین نبوده و به سختی آنرا پذیرفته است.
معروف است که در زمان رضا خان هرکس رادیو می خرید باید برای نصب آنتن آن روی پشت بام از شهربانی اجازه میگرفت و البته صرف اطلاع و اجازه هم نبود. بلکه شناسایی افراد دارای رادیو و پیشینه و طبقه آنها هم مد نظر بود. اما رفته رفته آنقدر این پدیده رایج شد که دیگر مجوز گرفتن از شهربانی بی معنی و قید اجازه گرفتن لغو شد.
برخورد ما با ظواهر زندگی مدرن همواره با فراز و فرود مواجه بوده. گاهی دولت ها و حتی گاهی مردم با آنها مشکل داشته اند. مثلا زمانی که برای اولین بار بلندگو به ایران راه یافت، از آنجا بازار واعظان خوش صدا و خوش سخن را کساد میکرد و به هر کسی که صدای رسا و خوش نداشت امکان بلند صحبت کردن میداد، بوق فرنگی نامیده و حرام اعلام شد. اما از آنجا که عده کثیری بودند که میخواستند به عرصه وعظ و خطابه وارد شوند، این حکم حرام را نادیده گرفتند و بلندگو رایج شد. حتی در دوره های قدیم برخی خانواده های متعصب قاشق و چنگال را هم نمی پذیرفتند و با دست غذا خوردن را ترجیح میداند. ولی عاقبت این ابزار غذا خوردن هم رایج شد.
تلویزیون هم از این مواجهه بی نصیب نبود. زمانی که گیرنده تلویزیون به ایران آمد، برخوردهای متفاوتی را تجربه کرد. مثلا برخی از مردم آنرا ابزار شیطان میدانستند و داشتنش را حرام. به همین خاطر تا بعد از انقلاب اسلامی تلویزیون به خانه برخی متعصبین مذهبی راه نیافت. برخی خانم ها هم از ابتدای ورود تلویزیون با چادر و حجاب کامل در مقابل آن می نشستند. برخی که کمی معتدل تر بودند فقط اخبار را تماشا کرده و بعد آنرا خاموش میکردند.
پس از انقلاب ممنوعیت به موارد زیادی تسری پیدا کرد، مانند ویدئو. بعد از آن وقتی دستگاه فکس به ایران رسید، داشتن آن هم ممنوع بود. متقاضی باید از وزارت پست و تلگراف و تلفن مجوز میگرفت و البته باید تعهداتی هم میداد. زیرا این نگرانی بود که مبادا اسناد و مدارکی را به کسی در داخل یا خارج از کشور فکس کند. حتی پس از حوادث کوی دانشگاه در سال 78 برخی دستگیر و به جاسوسی و ارتباط با خارج از کشور متهم شدند. از جمله دلایل و مدارک این اتهام داشتن یک دستگاه فکس از سوی مقامات رسمی اعلام شد.
سخت گیر ما به ماهواره بیشتر بود و حتی برای آن قانون منع هم تصویب کردیم. اما مبارزه بیش از دو دهه برای ممنوعیت ماهواره هنوز به نتیجه دلخواه نرسیده است. با این حال امروزه آنقدر این پدیده ها رایج شده اند که دیگر کسی حتی به یاد ندارد که چه محدودیتی برای آنها بوده و حتی زندگی بدون آنها مقدور نیست.
از آخرین پدیده هایی که مدرنیسم به کشورما آورد، اینترنت بود. بیاد دارم روزی نصراله جهانگرد که در زمان دولت اصلاحات رئیس "شورای عالی فضای مجازی" بود، در راهروهای مجلس ششم با خبرنگاران پارلمانی در مورد اینترنت و گسترش آن صحبت میکرد. در بین صحبت ها گفت، "انصافا باید این را بگویم. بقول معروف اگر خودش نیست خدایش هست. اگر حمایت های آقای خامنه ای (رهبر معظم انقلاب) نبود محال بود ما بتوانیم اینترنت را به ایران بیاوریم." این سخن نشان میدهد که جمع کثیری با وارد شدن اینترنت به ایران مخالف بوده اند.
علت مخالفت ها و مقاومت ها
جامعه شناسان و مورخان معتقدند که مخالفت های اولیه جامعه ایران با ظواهر مدرنیسم عمدتا فرهنگی بوده است. بخشی از این مخالفت های فرهنگی از سر تعصب بوده و بخش قابل توجه دیگر ارزشی و قابل احترام. مانند مخالفت با تلویزیون در پیش از انقلاب. اما عمده مخالفت ها با محصولات جدید تکنولوژی در چند دهه اخیر بیشتر جنبه امنیتی داشته اند. یا اگر از زاویه فرهنگی بوده، پس زمینه امنیت ملی هم داشته است.
مثلا در مورد ویدئو نگرانی فرهنگی بود که چه فیلم هایی با آن دیده خواهد شد. یا در خصوص فکس نگرانی این بود که اخبار یا اسنادی به خارج از کشور منتقل شود. ماهواره هم همینطور علاوه بر نگرانی از اثرات مخرب فرهنگی آن، بعد امنیتی داشت. حتی در برخی موارد از اغشاشات و تجمعات ردپای شبکه های ماهواره ای کاملا مشهود بود. زیرا گردانندگان و حامیان آن بنای تحریک و اعمال نفوذ داشتند. بااین وجود واقعیت اینست که کاربردی بیشتر از ایضا و اذیت نداشتند و هنوز هم ندارند.
گروهی دیگر از صاحب نظران معتقدند که این مقاومت به این خاطر بود که تولید این محصولات در جامعه ما و از سر نیاز صورت نگرفته بود. به همین خاطر ورود و رواج این کالاهای تکنولوژیک با مشکلات و مقاومت مواجه بوده است.
سایر کشورها چه کردند
اما تجربه در همه دنیا و کشور ما نشان داده است که از مدرنیسم و پیامدهای آن نمیتوان مصون ماند. مدرنیسم مانند سیلی است که آمده و ما را با خود میبرد. بهترین کار آنست که محققان و جامعه شناسان ابعاد و اثرات آنرا شناسایی کنند و به تنظیم آموزشهای لازم را برای جامعه هدف بپردازند. در این حالت تاثیرات سوء و مخرب آنرا هم میتوان کنترل و به حداقل رساند.
در دهه آخر قرن بیستم آلوین تافلر بعنوان آینده پژوه، طی کتاب های "موج سوم" و "تکاپوی دوهزار" و "موج آینده" بسیاری از پیامدهای مدرنیسم را برای جامعه غرب تبیین کرد و پیشنهادهایی هم برای مواجه شدن با آنها داده بود. البته او یکی از چندین نفر بود. ولی بیش از بقیه در ایران شناخته شد.
متاسفانه در جوامع درحال توسعه مانند ما مواجهه با ابزارها و پیامدهای مدرنیسم ناگهانی و غافل گیرانه است. یعنی یکباره پدیده ای مانند ماهواره وارد خانه های مردم میشود درحالیکه حتی برای آنکه چه کانالی برای خانواده های ما مناسب است برنامه و آموزشی در نظر گرفته نشده. درمورد اینترنت هم همین مشکل بود. تکنولوژی مدرنی که با نسل جوان عجین شد، خیلی زود جذابیت های خود را تحمیل کرد و سوار بر موج علایق جامعه ما شد. درحالیکه تا همین چند سال پیش ما قانون مناسبی برای فضای مجازی نداشتیم.
ولی مهم ترین تجربه ای که همه کشورهای دنیا از مدرنیسم و محصولات آن داشتند این بود که، نفی و انکار مشکلی را حل نمی کند. یعنی با ممنوعیت و فیلتر کردن مسائل و پیامدهای سوء هیچ پدیده ای حل نمیشود. چنان که هنوز مشکلات و مسائل ما با ماهواره، اینترنت و تلگرامی که به گفته معاون دادستان کل برای همیشه فیلتر شد برطرف نشده است.
جالب است یادآوری کنیم که با وجود این تجارب، در 6 اسفند ماه 1397، حدود 2 هزار نفر از مردم اهواز و مدعی العموم شکایتی را در قوه قضائیه علیه جواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فن آوری اطلاعات تنظیم کردند. جاوید نی معاون امور فضای مجازی دادستان کل کشور، دلیل شکایت آنها را عدم ایجاد بستر امن و لازم برای فضای مجازی و جذب شدن جوانان به گروه های تکفیری عنوان کرده بود. لازم بذکر است که طی ماههای اخیر آذری جهرمی با فیلتر کردن اینستاگرام مخالف بوده است.
کلام پایانی
اکثر مسولان کشور به این واقعیت پی برده اند که دستور، بخشنامه و حتی قانون منع رافع مشکلات نیست. شناخت، برنامه ریزی، فعالیت سازمان یافته و فرهنگ سازی بهترین نتیجه را بدست میدهد. اما ظاهرا هنوز اهرم های اصلی و نهایی در دست این گروه نیست یا همه مسولان و مقامات ذی ربط متفق القول نیستند و البته زمان علیه جامعه ماست.