به گزارش برنا؛ حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا جباری، عضو گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و محقق و استاد حوزه علمیه در نشست علمی «اعتبارسنجی منابع در شهادت امام رضا(ع)» از سلسله نشست‌های همایش علمی «سیره امام رضا(ع)، آموزه‌ها و کارکردها» در انجمن‌های علمی حوزه علمیه قم گفت: اگر بخواهیم با دقت‌های فقهی و رجالی وارد روایات مرتبط با شهادت امام رضا(ع)، یعنی اصل شهادت و نحوه آن و همچنین سایر معصومین(ع) شویم، مشکلاتی ایجاد می‌شود و نمی‌توان نظر صریح و قاطعی درباره صحیح‌السند بودن روایات بدهیم.
وی با بیان اینکه این مسئله به صورت کلی در تمام مباحث تاریخی مصداق دارد، بیان کرد: بنابراین باید با نگاه تجمیع قرائن و تراکم ظنون وارد این روایات شویم. در این صورت در مباحث تاریخی تکلیف بسیاری از موارد روشن می‌شود.
جباری با اشاره به روایات شهادت امام رضا(ع) بیان کرد: یکی از نکاتی که در این باره باید مورد توجه قرار بگیرد، بحث کلامی تحلیل تاریخ براساس علم و عصمت امام است، زیرا در برخی اقوال درباره شهادت ائمه(ع) و به خصوص امام رضا(ع) مطالب نادرستی نقل شده که با عصمت امام و شأن و جایگاه معصوم سازگار نیست.
این محقق و استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه با اشاره به دو نوع روایات در اصل شهادت امام رضا(ع)، اظهار کرد: این روایات در دو بخش عام و روایات خاص شهادت امام(ع) قابل تقسیم‌بندی است؛ مهم‌ترین روایات عام مشتمل برمضامینی مانند «وَ اللَّهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ شَهِیدٌ» یا «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ أَوْ مَسْمُومٌ» است که برخی از ائمه(ع) از جمله امام مجتبی(ع) و امام صادق(ع) آن را بیان کرده‌اند.
روایات عام شهادت
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: شیخ صدوق در چند اثر خود و از طریق روایتی از «علی‌بن‌ابراهیم» و پدرش و در نهایت «اباصلت» از امام صادق(ع) روایتی به مضمون فوق نقل کرده و دو روایت نیز از امام مجتبی(ع) یکی در اواخر عمر شریفشان و دیگری بعد از شهادت امام علی(ع) نقل شده و تأکید فرموده‌اند که «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ أَوْ مَسْمُومٌ».
وی افزود: همچنین «محمدبن‌حسن صفّار» از طریق چند راوی دیگر به نقل از امام صادق(ع) آورده است که ایشان فرمودند: پیامبر(ص) در خیبر مسموم شدند و در ادامه به تعبیر روایات گذشته درباره ائمه(ع) یعنی همان تعبیر امام مجتبی(ع) اشاره می‌کنند.
دیدگاه مفید در مورد شهادت ائمه(ع)
جباری ادامه داد: البته شیخ مفید به برخی برداشت‌های شیخ صدوق ایراد وارد کرده و گفته آنچه را که شیخ صدوق به عنوان عقیده ثابت شیعه مبنی بر شهادت تمام ائمه(ع) بیان کرده، برای من قابل اثبات نیست. شیخ مفید معتقد است که شهادت امام علی(ع)، حسنین(ع) و امام کاظم(ع) قطعی است و شهادت امام رضا(ع) نیز اقوی بر این قول است و شهادت مابقی ائمه(ع) برای من قابل اثبات نیست.
جباری تأکید کرد: این حرف شیخ مفید دلیل بر اینکه وی شهادت مابقی ائمه(ع) را رد کند نیست، بلکه برای او اثبات نشده است؛ لذا این نسبت که شیخ مفید شهادت برخی از ائمه(ع) را رد کرده درست نیست. برداشت نقل شده نیز به دلیل آن است که مفید به اخبار آحاد اعتماد نداشت و یا شاید به تعبیر علامه «جعفر مرتضی» ایشان در تقیه بوده است، زیرا دراین دوره حاکمان عباسی قدرت را در دست داشتند.
این محقق تاریخ اسلام با بیان اینکه علمای شیعه شهادت را در مورد همه ائمه(ع) پذیرفته‌اند، تصریح کرد: علامه جعفر مرتضی اقوال شهادت امام رضا(ع) را در چند قول بیان و بررسی کرده است؛ قول نخست برای کسانی است که شأن و جایگاه عصمت را در نظر نگرفته و سخنان نادرست و اراجیف بر زبان رانده‌اند که امام(ع) بر اثر پرخوری انگور وفات کرده‌اند؛ قول دیگر مسمومیت مطلق را بیان کرده‌اند که از جمله «یعقوبی» در تاریخ خود این موضوع را ذکر کرده است. البته این فرد دلیل مسمومیت را ذکر نکرده است.
وی افزود: قول دیگر از «احمد امین» بیان شده است و وی هم مسمومیت امام(ع) را به دست بنی‌عباس به صورت عام آورده ولی سخنی از مأمون نیست و دیدگاه دیگر هم مسمومیت به دست مأمون ولی به تحریک «فضل» است. همچنین قول آخر معتقد است که امام(ع) به مرگ طبیعی از دنیا رفته‌اند که از جمله ابن‌جوزی آن را بیان کرده است. عجیب اینکه این افراد به عزاداری از سوی مأمون بعد از شهادت امام(ع) استدلال کرده و گفته‌اند که این رفتار مأمون و پرهیز وی از خوردن و آشامیدن به مدت سه روز نشانه دخالت نداشتن وی در شهادت امام است.
جباری در مورد کیفیت شهادت امام(ع) نیز بیان کرد: در این زمینه سه نقل بیان شده است که برخی مسمومیت با انار را سبب شهادت وی می‌دانند و معتقدند که امام(ع) با اناری که مأمون مسموم کرده بود شهید شدند. قول دیگر نیز این است که برخی انگور مسموم را عامل شهادت می‌دانند و قول سوم وجه جمع میان این دو قول است؛ یعنی آنچه در روایت «هرثمة بن اعین» بیان شده که گفت شبی بعد از اینکه نزد مأمون بودم به محضر امام(ع) رفتم و ایشان از شهادت خود با زهر انگور و انار به دست مأمون به من خبر دادند.
وی تصریح کرد: میان محدثان شیعه و سنی درباره شهادت پیامبر(ص) اتفاق قول وجود دارد ولی برخی شهادت را به فتح خیبر و برخی به منافقان در اواخر عمر شریف پیامبر(ص) نسبت می‌دهند.