نه تنها زندگی روزمره مردم به‌خاطر شیوع ویروس کرونا دچار اخلال شده بلکه کسب و کارها نیز از این ویروس و شرایط ایجاد شده در امان نیست. اگر بخواهیم تمرکز بحث را روی کسب و کارها بگذاریم باید اشاره کنیم به جز تعداد محدودی از کسب و کارهای اینترنتی، متاسفانه اکثر کسب و کارهای دیگر مجبور به تعدیل نیرو و یا توقف پروژه‌های عادی خود بوده‌اند.
در واقع ویروس کرونا شرایط خاص و دشواری را ایجاد کرده که باعث فسخ یا تعلیق بسیاری از قراردادها بوده است. از مسائل عادی‌تر مثل رزرو هتل و تالار بگیرید تا موارد جدی‌تری مثل صادرات و واردات. مسئله مهمی که در پیش داریم این است که بسیاری از افراد و شرکت‌ها با استناد به کرونا و شرایطی که ایجاد شده است به تعهدات قراردادی خود پایبند نیستند و حاضر به ارائه خدماتی که در قرارداد منعقد کرده‌اند نمی‌شوند. از طرف مقابل هم این شانه خالی کردن از انجام تعهدات ضررهای مالی زیادی برای طرف‌های مقابل به همراه داشته است.
حال چالش اصلی این است که به این سوال پاسخ دهیم که آیا چنین وضعیتی که پیش آمده می‌تواند به ما مجوز عمل نکردن به مفاد قرارداد و قول و قراردادهایمان را بدهد یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت باشد که دیگر هیچ مسئولیتی نداریم و تعهدی بر عهده ما نیست اما اگر پاسخ منفی باشد، به دلیل عدم انجام تعهدات خودمان با مشکلات قانونی و حقوقی مواجه می‌شویم و حتی ممکن است ملزم به پرداخت خسارت‌های مالی شویم.
برای بررسی بحث باید با مفهومی آشنا شویم که به آن «فورس ماژور» یا «قوه قاهره» گفته می‌شود. در واقع فورس ماژور یک حالت بسیار دشواری است که مانع از انجام تعهدات در قرارداد می‌شود. مثلا وقوع زلزله یا سیل‌های شدید می‌تواند مثال خوبی از فورس ماژور باشد. حال اگر به این نتیجه برسیم که ویروس کرونا فورس ماژور است پس خیالمان راحت می‌شود که دیگر مسئولیتی نخواهیم داشت.
پس ابتدا باید ببینیم فورس ماژور چیست؟ متاسفانه در قوانین و مقررات ما تعریف مشخص و واضحی از فورس ماژور وجود ندارد و صرفا یکسری معیار و ملاک وجود دارد. مثل مواردی که در ماده 227 و 229 قانون مدنی ذکر شده است. پس حالا که تعریف مشخصی در قوانین وجود ندارد باید سراغ معیارهای معتبری برویم که در نظام حقوقی کشور و رویه قضایی به رسمیت شناخته می‌شود.
این موارد چه هستند؟ می‌توانیم برای سنجش فورس ماژور بودن یا نبودن حادثه، به این 4 معیار اشاره کنیم:
اول: حادثه باید طبیعی باشد؛ یعنی انسان در آن دخالت نداشته باشد.
دوم: حادثه باید غیر قابل پیش‌بینی باشد؛ یعنی از قبل نتوانیم پیش‌بینی کنیم که مثلا 3 روز دیگر زلزله‌ای روی می‌دهد.
سوم: حادثه باید غیر قابل کنترل باشد.
چهارم: این حادثه باید تاثیر مستقیم روی قرارداد ما بگذارد.
البته برای فورس ماژور معیارهای دیگری هم مثل وقوع در زمان اعتبار قرارداد و موارد دیگری نیز گفته‌اند که تعداد آن معیارها حتی از 10 مورد هم گاهی بیشتر می‌شود اما آنچه هسته اصلی ماجرا است همین 3-4 موردی است که گفته شد.
حالا که دانستیم معیارها چیست تنها کاری که باید انجام دهیم این است که شرایط ویروس کرونا را بسنجیم و ببینیم که آیا این ویروس واجد این 4 معیار هست یا خیر؟
اما قبل از آن می‌خواهم به 2 نکته مهم اشاره کنم تا مسئله شفاف‌تر شود.
نکته اول این است که برای تحقق قطعی فورس ماژور باید تمام معیارها وجود داشته باشد و حتی اگر یک مورد نباشد دیگر نمی‌توانیم بگوییم فروس ماژرو وجود دارد. مثلا اگر بتوانیم حادثه ای را پیش‌بینی کنیم دیگر آن حادثه ایجاد شده فورس ماژور نیست.
نکته دوم این است فورس ماژور را نباید با شرایط سخت یا همان هارد شیپ اشتباه گرفت. این دو مفهوم با یکدیگر یکسان نیستند. در حالیکه متاسفانه در بسیاری از قراردادها می‌بینیم که اشتباها به جای فورس ماژور به شرایط سخت اشاره می‌کنند.
در واقع در هر فورس ماژوری شرایطی سختی حاکم است اما نمی‌توانیم بگوئیم که هر سختی و شرایط دشواری فورس ماژور نیز هست. برای روشن‌تر شدن بحث گران شدن دلار و تحریم‌ها را در نظر بگیرید. بسیاری از کسب و کارها و قراردادها به ثمر نرسیده‌اند چون دلار و کالاها با جهش قیمتی مواجه شد. یا مثلا چون در حوزه خاصی تحریم صورت گرفت. آیا این گرانی‌ها و تحریم‌ها شرایط سختی را ایجاد کرده است؟ قطعا بله! دیرزو قرارداد را با دلار 12 هزار تومانی بسته‌ایم اما الان دلار مثلا 16 هزار تومان شده است. خب قطعا فشار زیادی بر ما می‌آید. اما سوال مهم‌تر این است که آیا این گرانی‌ها و تحریم‌ها می‌تواند مصداق فورس ماژرو باشد و ما را از قراردادها و تعهداتمان معاف کند؟ پاسخ قطعا منفی است! چرا؟ چون تحریم شدن و گرانی در عرف تجاری دیگر مسئله‌ای تازه و عجیب نیست. بلکه این این تحریم‌ها به اتفاقی روتین تبدیل شده است. پس می‌بینیم که فورس ماژور با شرایط سخت کاملا متفاوت است و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت.
حالا می‌خواهیم بررسی کنیم آیا ویروس کرونا آن شرایط 4 گانه فورس ماژور را داراست یا خیر؟
کافی است از خودمان این 4 سوال را بپرسیم:
سوال اول: آیا ویروس کرونا پدیده‌ای طبیعی است؟ تا به این لحظه و طبق تحقیقات پزشکی به‌نظر می‌رسد پاسخ مثبت باشد.
سوال دوم: آیا ویروس کرونا یک حادثه غیر قابل پیش‌بینی بوده است؟ پاسخ مثبت است. مخصوصا با در نظر گرفتن سرعت شیوع آن در کشور.
سوال سوم: آیا ویرس کرونا غیرقابل کنترل است؟ تا به الان که برای آن درمان قطعی ایجاده نشده است باید بگوییم که بله متاسفانه قابل کنترل هم نیست.
سوال چهارم: آیا ویروس کرونا تاثیر مستقیم روی قرارداد داشته است؟ این سوال را باید مورد به مورد پاسخ دهیم که ببینیم آیا این قرارداد خاص تحت تاثیر مستقیم کرونا بوده است یا خیر؟
پس اگر در مجموع بخواهیم به جمع بندی برسیم می‌توانیم اینطور نتیجه‌گیری که تا مادامی که شرایط به همین نحو است یعنی سرعت شیوع زیاد است و درمانی برای آن نیست، ویروس کرونا را می‌توان مصداق فورس ماژور و از اسباب معاف کننده انجام تعهدات قراردادی دانست.
حالا که ویروس کرونا مصداق فورس ماژور است چه بر سر قراردادها می آید؟
باید به متن هر قرارداد مراجعه کنیم که برای فورس ماژور چه حکمی در خود قرارداد فی مابین پیش‌بینی شده است. آیا قرارداد فسخ می‌شود؟ آیا قرارداد را می‌توان فسخ کرد؟ این نکات را باید در قرارداد مکتوب طرفین ببینیم.
اما در مجموع آن چه که واضح است این است که اصلی‌ترین خاصیت فورس ماژور معاف کردن طرفین نسبت به انجام تعهدات خود می‌باشد. یعنی تا زمانی که شرایط حاکم باشد طرف مقابل شما اصولا تعهدی برای انجام موضوع قرارداد ندارد.
در پایان خوب است به یک نکته دیگر هم اشاره کنیم که حتما بهتر است شرکت‌ها و افراد در تنظیم قراردادهایشان به آن توجه کنند.
پیشنهاد می‌کنم حتما وقتی مشغول تنظیم قرارداد هستید به این 3 نکته توجه کنید و این موارد را در قراردادتان برای نوشتن ماده فورس ماژور قید کنید:
اول اینکه یک تعریف جامع و دقیقی از فورس ماژور داشته باشید تا بعدا بر سر ماهیت آن اختلاف ایجاد نشود؛
دوم اینکه در قراردا قید کنید که در صورت وقوع فورس ماژور طرفی که برایش فورس ماژور ایجاد شده است ملزم است در سریع‌ترین زمان ممکن این امر را به اطلاع طرف مقابل برساند تا مبادا خسارت‌های مالی بیشتری به او وارد گردد؛
و سوم اینکه حتما سرنوشت قرارداد را پس از وقوع فورس ماژور تعیین کنید. برای این کار 3 پیشنهاد دارم: یا می‌توانید برای طرفین حق فسخ در نظر بگیرید. یعنی زمانی که فورس ماژور محقق شد هر دو طرف می‌توانند به اختیار خود قرارداد را فسخ کنند. یا می‌توانید قرارداد را منفسخ شده در نظر بگیرید؛ یعنی زمانی‌که فورس ماژور محقق شد قرارداد خود به خود و به صورت اتوماتیک پایان یابد و یا می‌توانید برای طرفین حق مذاکره در نظر بگیرید.