به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری برنا؛ 18 اردیبهشت 98، ایران در واکنش به خروج یک ساله دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، از توافقنامه بین‌المللی برجام، در بیانیه‌ای اعلام کرد که تعهدات برجامی خود را در مراحل مختلف تحت عنوان گامهای برجامی کاهش می‌دهد. این اقدام ایران بلافاصله با واکنش اروپایی‌ها که بر حفظ برجام تاکید می‌کردند، روبرو شد. واکنش اعضای باقی مانده در برجام در واقع ترکیبی از تائید و تهدید بود. در حالی فرانسه، ایران را در صورت عدم پایبندی به برجام، به روی میز قرار گرفتن مکانیسم تحریم‌ها تهدید می‌کرد که از سوی دیگر چین و روسیه، اقدام ایران را در راستای کاهش تعهدات برجامی به ویژه پس از یک سال از خروج آمریکا از برجام و بدعهدی اروپایی ها، اقدامی دیپلماتیک تلقی می کردند که این حمایت همچنان ادامه دارد.
تاکنون ایران از زمان اعلام کاهش تعهدات برجامی در 18 اردیبهشت 98، چهار گام برجامی برداشته است و در آستانه برداشتن گام پنجم است که نسبت به گام های قبلی به تاخیر افتاده است. اروپایی های نیز از ایران همواره خواسته اند که به برجام پایبند باشد. در حالی که ایران همواره در طول برداشتن گامهای برجامی خود تاکید کرده است که اروپایی ها پس از حدود 2سال از خروج آمریکایی ها از برجام نه تنها پایبندی خود را به برجام عملی نکردند بلکه حتی در راستای سیاست های تحریمی آمریکا، قدم برداشته اند. به ویژه اینکه اروپایی ها از یک سال و نیم گذشته و پس از خروج یکجانبه ترامپ از برجام، تلاش کردند با راه اندازی سازوکار مالی تحت عنوان اینستکس، به ایران در قبال تحریم های آمریکا کمک کرده و مراودات مالی و تجاری به ویژه خرید نفت از ایران را توسعه، ببخشند.
حال اروپا نه تنها در قبال ایران در چارچوب تعهدات برجامی خود عمل نکرده بلکه به اظهارنظر بسنده کرده است. در عین حال ایران نیز بر حفظ برجام و بازگشت از همه گام های برجامی برداشته شده در صورت لغو کامل تحریم‌ها تاکید کرده است. این شرط ایران به نوعی محک و پاسخ محکمی در برابر ادعای دروغین ترامپ و دولتمردان او در کاخ سفید است که از زمان خروج از برجام همواره بر مذاکره با ایران، - با پیش شرط، بدون پیش شرط- و در نتیجه آمادگی کامل برای مذاکره با ایران تاکید و تلاش کردند، در این مدت زمان حدود 2 سال به افکار عمومی و کشورهای جهان بقبولانند که ایران آماده مذاکره نیست در حالی که ادعاهای آنها تنها به سخن گفتن منحصر بوده و در عمل از خود چیزی، نشان ندادند.
به‌رغم همه اینها، ایران در عین حال که گامهای برجامی خود را از ماه های گذشته تاکنون به صورت جدی دنبال می کند اما گوشه چشمی هم به تلاشهای اروپایی ها برای حفظ برجام دارد چراکه به هرحال «به گفته علی بیگدلی، کارشناس مسائل بین‌المللی، ایران نباید اتحادیه اروپا را از دست بدهد.».
بنابراین ایران نیز تلاش کرده به نوعی اروپایی ها را درک کند چراکه به رغم تلاش ها برای داشتن اراده مستقل از آمریکا، تاکنون ناتوان بوده است. این ناتوانی اروپایی ها به عقیده برخی تحلیلگران به یکپارچه نبودن سیاست کشورهای اروپایی در قبال آمریکا باز می‌گردد و هم اینکه سالیان سال است که اقتصاد آمریکا و اروپا درهم تنیده است. به همین دلیل با هر بار مطرح شدن بحث اینستکس و مراوده مالی اروپایی ها با ایران، دولتمردان کاخ سفید به تهدید اروپایی ها پرداختند. در مقابل ایران نیز معتقد است که اروپایی ها می‌توانند راه حلی برای این مشکل، پیدا کنند.
از اولین کمیسیون مشترک برجام که در مرداد ماه 98 در وین با حضور ایران و اعضای باقی مانده در برجام برگزار شد، ماه ها می‌گذرد. کمیسیونی که از نظر سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه بسیار سازنده توصیف شد اما او در عین حال گفت که ایران تا زمان تامین نشدن خواسته‌هایش، به روال خود در کاهش تعهدات برجامی ادامه می دهد.
این جلسه در حالی برگزار شد که ایران گام دومی کاهش تعهدات برجامی خود را در 16 تیر ماه 98 برداشته و در آستانه گام سوم برجامی بود. طبق گام دوم برجامی، ایران از سقف مجاز تعیین‌شده برای غنی‌سازی اورانیوم در برجام عبور کرد.
این جلسات کمیسیون مشترک برجام به پانزدهمین نشست رسید که در اوایل اسفندماه سال 98 برگزار شد. براساس برجام، کمیسیون مشترک مسئولیت نظارت بر اجرای این توافق را بر عهده دارد.
این نشست به ریاست هلگا اشمید، به نمایندگی از طرف نماینده عالی اتحادیه اروپایی و با حضور نمایندگان چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، انگلیس و جمهوری اسلامی ایران، در سطح معاونین وزرای خارجه/ مدیران سیاسی/ سفرا برگزار شد.
در این نشست، گامهای ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای ذیل برجام از جمله اعلان ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ و نگرانی‌های دیرپای همه اعضاء در خصوص آثار خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و اعمال مجدد تحریم‌ها، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
در همین راستا، نگرانی جدی پیرامون گامهای ایران در خصوص تعهدات هسته‌ای ذیل برجام ابراز شد. اعضاء همچنین تصدیق کردند وضع مجدد تحریم‌های آمریکا، مانع بهره‌مندی کامل ایران از منافع ناشی از رفع تحریم‌ها شده است.
دراین نشست که در زمان شیوع ویروس کرونا برگزار شد، اعضاء از تحولات مثبت اخیر در خصوص پردازش اولین تراکنش از طریق اینستکس، اضافه شدن چهار دولت اروپایی به عنوان سهامداران جدید و افق افزایش بیشتر سهامداران استقبال کردند.
در پایان این نشست، سیدعباس عراقچی گفت: در این جلسه، ایده‌های جدی‌تر و متمرکزتری از سوی کشورهای اروپایی برای تقویت سازوکار اینستکس، ارائه شد. اینستکس تقریبا به مراحل عملیاتی رسیده است و اینکه چگونه می‌توان آن را تقویت کرد، مورد بحث قرار گرفت.
این دیپلمات ارشد کشورمان به انتظارات ایران از اعضای باقی مانده در برجام اشاره و تاکید کرد: انتظارات ما از برجام محدود به این موارد نیست و انتظارات گسترده‌ای طبق خود برجام است. به دلیل برآورده نشدن آن انتظارات، ایران تعهداتش در برجام را در پنج قدم کاهش داد و تعهدات جدی خود در حوزه غنی سازی و هسته‌ای را کاهش داده، ولی اعلام کردیم که حاضریم تعهدات خود را از سر بگیریم، به شرط اینکه انتظارات ما از برجام محقق شود.
عراقچی به برآورده نشدن انتظارات ایران از اروپا به ویژه پس از خروج ترامپ از برجام تاکید کرد و گفت: به نوعی برجام از نوعی تعادلی برخوردار شده که متاسفانه تعادلی که در سطح پایین است. با بازگشت تحریم‌ها، انتظارات اقتصادی ایران برآورده نشد و در مقابل ایران تعهداتش را کاهش داد. با این حال تلاش کشورهای باقیمانده در برجام برای حفظ برجام ادامه دارد و جمهوری اسلامی ایران هم در هر جلسه و از جمله این جلسه تأکید کرده که بدون برآورده شدن انتظارات ما در حوزه‌های اقتصادی بازگشت کامل ایران به برجام مقدور نیست. با این حال ما نیت حفظ برجام را کماکان داریم و در این جهت تلاش می‌کنیم.
این سخنان عراقچی در حالی مطرح شد که بارها محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان، هم در دیدارهای دو جانبه با مقامات اتحادیه اروپا به ویژه اعضای باقی مانده در برجام بر حفظ برجام و راه اندازی اینستکس از سوی اعضای باقی مانده، تاکید کرده است؛ اما هر بار اروپایی‌ها از این امر به نوعی خودداری کرده‌اند چراکه همواره با مطرح شدن بحث راه اندازی اینستکس، آمریکایی‌ها، اتحادیه اروپا را مورد تهدید قرار داده‌اند.
اروپایی‌ها در حالی در نشست‌های کمیسیون مشترک برجامی درباره گام های برجامی ایران به اظهار نگرانی پرداخته‌اند که برخلاف بیانیه‌های صادر شده از این نشست‌های پانزده گانه، ایران هنوز نتوانسته از منافع رفع تحریم ها بهره‌ای ببرد. حسن روحانی، رئیس جمهور، و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان، همواره در سخنان خود بر بازگشت ایران از گامهای برجامی خود در صورت لغو کامل تحریم‌ها تاکید کرده‌اند. در حالی که اروپا همواره بدون برداشتن گام عملی در باره لغو تحریم‌ها، درباره اقدامات ایران در راستای کاهش تعهدات برجامی، تنها به اظهار نگرانی و یا راه‌اندازی و اجرای مکانیسم ماشه بسنده کرده اند. تلاش هایی که بسیاری آن را تلاش مشترک اروپا و آمریکا برای بردن پرونده ایران به شورای امنیت و بازگشت همه تحریم های بین‌المللی علیه ایران می‌دانند اما اروپا تاکنون به مکانیسم حل اختلاف طبق برجام توجه کرده و نشست‌های کمیسیون های مشترک برجامی با ایران را ادامه داده است. با این حال سوال این است که آیا پرونده ایران به شورای امنیت می‌رود؟
«رحمان قهرمانپور»، کارشناس روابط بین‌الملل، در این باره به خبرنگار گروه سیاسی خبرگزاری برنا گفت: تا زمانی که ایران، غنی سازی 20 درصد را شروع نکند و کاهش تعهدات خود را در ذیل این موضوع تعریف کند یعنی وارد غنی سازی 20 درصد نشود، احتمالا اروپا پرونده را به شورای امنیت نمی برد.
همچنین به عقیده بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران سیاسی، اروپا هیچ‌گاه مستقل از آمریکا عمل نکرده و این بار در برجام نیز نمی‌تواند عمل کند چراکه اراده‌ای مستقل از آمریکا تاکنون نداشته است. به ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت 97 و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران، شرایط متفاوت از گذشته شد. ایران نیز در واکنش به اقدام دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا، و همزمان با یک‌ساله شدن خروج آمریکا از برجام، به طرف‌های برجامی اعلام کرد که سیاست کاهش تعهدات برجامی را در پیش می گیرد. ایران تاکنون چهار گام برجامی در راستای کاهش تعهدات برداشته است و تا آستانه گام پنجم نیز حرکت کرده است.
این سیاست در حالی از سوی ایران در پیش گرفته شد که اتحادیه اروپا به عنوان مهمترین عضو باقی مانده پس از خروج آمریکا، نتوانست به تعهدات برجامی و حفظ تعاملات و تبادلات اقتصادی با ایران عمل کند. حدود 2 سال از خروج ترامپ از برجام و همچنین بسیاری از توافقنامه‌های بین‌المللی می‌گذرد اما همچنان اروپا ناتوان نظاره‌گر است و اراده‌ای برای ترمیم عدم حضور آمریکا در این توافقنامه‌ها، ندارد. در حالی که به عقیده بسیاری از تحلیلگران، خروج آمریکا از برجام که توافقنامه‌ای بین‌المللی است می‌توانست، بهترین فرصت برای اروپا باشد تا در عرصه بین‌المللی ایفاگر نقش مهمی باشد و بتواند، مستقل از اراده یکجانبه گرایانه آمریکا عمل کرده و حرکت کند.