به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی و گردشگری خبرگزاری برنا از خراسان جنوبی، فورگ روستایی با قلعه‌های زیبا در دامنه کوه مومن‌آباد واقع شده است و از مناطق ییلاقی خراسان جنوبی به شمار می‌رود که آب و هوای آن سرد کوهستانی است. روستای فورگ یکی از روستاهای شهرستان درمیان از توابع بیرجند است که در ۱۰۷ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند در خراسان جنوبی قرار دارد. فورگ یکی از قدیمی‌ترین روستاهای این شهرستان محسوب می‌شود و بافت آن قدیمی است. این روستا بر روی کوه و دور تا دور قلعه‌ای بزرگ شکل گرفته که به قلعه‌ی فورگ به نام همین روستا مشهور است. فورگ را بیشتر به خاطر این قلعه که یکی از زیباترین قلعه های ایرانی است، می‌شناسند.
قلعه فورگ از جاهای دیدنی بیرجند است و در ۱۱۰ کیلومتری شرق بیرجند و در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در فاصله ۵ کیلومتری قرار دارد. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده است که اسماعیلیان در مبارزه با حکومت عباسیان در این قلعه‌ها زندگی می‌کردند، و در مبارزات خود چندین سال به دلیل ساخت قلعه‌های صعب العبور پیروز شدند قلعه‌های مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنوبی خراسان ساخته و باقی گذاشتند.
در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند. فداییان مطلق گروهی بودند که حتی اسم نداشته و پس از ترک قلعه برای انجام ماموریت نام‌شان عوض می‌شد و به اسم مستعار برای مبارزه با تفکرات حکومت مرکزی تلاش می‌کردند. اساس تعلیم فداییان به این صورت بود که بتوانند دشمن را غافل‌گیر کرده، یک یا دو ضربه کارد به او زده و قبل از این‌‌که دیگران به خود بیایند، ناپدید گردند. هرچند نسبت دادن قلعه فورگ به اسماعیلیه باید با احتیاط صورت گیرد زیرا قلعه‌های اسماعیلیه دارای مشخصات ویژه‌ای هستند و عظمت و مشخصات ظاهری قلعه فورگ با قلعه‌های اسماعیلی متفاوت است.
قلعه باعظمت و کم‌نظیر فورگ یا قلعه میرزا رفیع‌خان که خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند حوادث مخرب طبیعی و مصنوعی و دست تطاول زمانه در امان مانده است، همچون نگینی شاهوار در میان آثار تاریخی و مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی می‌درخشد. این بنا در در زمره ۱۰ قلعه تاریخی مهم کشور و از آثار مهم و قابل توجه ایران است که علاوه بر جایگاه ملی، ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارا است. این اثر تاریخی به شماره ۳۴۵۰ در تاریخ ۱۲/۲۸/ ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
از نظر پیشینه تاریخی محوطه، ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است. در دوره قاجاریه کشمش‌های سختی بین حاکم‌نشین قاینات و حاکم‌نشین فورگ و درمیان رخ می‌دهد که در نهایت به کشته شدن میرزا رفیع‌خان و تصرف قلعه منجر می‌شود.
اسناد و مدارک غیر مکتوب در ارتباط با وقایع مربوط به زمان ساخت یا حوادث تاریخی و طبیعی به وقوع پیوسته در این مجموعه محدود بوده و نیاز به حفاری و بررسی‌های بیشتری دارد. تنها کتیبه موجود که بر سطح ساروجی آب‌انبار قلعه حک شده است، تاریخ ۱۱۸۱ هجری شمسی را نشان می‌دهد و حاکی از آن است که تعمیراتی توسط استادی به نام ابوسعید جزیکی در اوایل دوره قاجار، در بنا صورت گرفته است. بررسی‌های تاریخ محلی منطقه نیز تا حد زیادی با این تاریخ‌ها همخوانی دارد و حاکمیت میرزا بقاخان و پس از وی فرزندان و اولادش به ویژه میرزا رفیع‌خان دوم و میرزا رفیع‌خان سوم مطالب فوق را تایید می‌کند.
تاریخ ساخت این قلعه در کتاب دیوان لامع، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال ۱۱۲۵ هجری شمسی ذکر شده است. وصف این قلعه و موقعیت آن در برخی کتب تاریخی و سفرنامه‌ها مضبوط است، از جمله ریاضی هروی در کتاب عین الوقایع می‌نویسد:
قلعه فورگ دوازده فرسنگ از بیرجند دور و به طرف جلگه و دهنه دره درمیان واقع است و باغات و اشجار زیادی دارد و خیلی خوش آب و هوا است و قلعه در بالای کوهی است که از آجر پخته دیوار و بروج آن را به طور محکم ساخته‌اند و پایه بندی آن را سنگ آجین نموده‌اند و دو شیر حاجی در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج ذرع است.
کلنل مک گرگر در سفرنامه خود تحت عنوان سفری به ایالت خراسان از قول دکتر فوربز نیز آورده است:
قلعه بر بالای تپه‌ای به ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ پا بنا شده که از ارتفاعات شمال و غرب می‌تواند مورد تهدید آتش بار قرار گیرد. در جنوب آن و در دو طرف دیگر کوهی واقع شده که از قله تا دیوارهای قلعه ۱۲۰۰ یارد فاصله دارد.
قلعه فورگ در جبهه شمالی روستای فورگ در ارتفاع ۱۸۴۰ متری بر روی ارتفاعات ابتدای دره درمیان که منتهی به دشت اسدیه است، قرار دارد. از نظر مکان‌یابی دارای موقعیت نسبتاً مناسبی است که بر کل روستا، مزارع و راه‌های ارتباطی منطقه شرقی پیرامون خود احاطه دارد. وسعت قلعه حدود ۹۲۰۰ متر مربع است که گستردگی آن از شرق به غرب است.
ورودی اصلی قلعه در حصار شرقی آن قرار گرفته که البته پایین‌ترین نقطه قلعه به شمار می‌رود. به طور کلی در معماری قلعه از سمت شرق به غرب سه بخش عمده قابل تشخیص است؛ بخش اول در سمت شرق شامل انبار علوفه، محل زندگی خدمه، محل نگهداری احشام و حوض انباری است. قسمت دوم قلعه که در مرکز قلعه قرار دارد، در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار گرفته است که در فاصله ۵۰ متری از محل نگهداری احشام احداث شده به محل نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی و محل سکونت سربازان و مسجد اختصاص دارد و سومین بخش که حالت مرکزیت قلعه را دارد، در بالاترین بخش قلعه و در دو طبقه احداث شده که بر کل روستا و راه‌های ارتباطی پیرامون منطقه اشراف دارد.
در بخش شرقی قلعه که ورودی، برج‌های نگهبانی، آب‌انبار و فضاهای دیگر را شامل می‌شود. به دلیل درصد بالای تخریب در آن‌ها امکان تشخیص دقیق نوع کاربری‌شان وجود ندارد. به دلیل وجود آثاری از برج و بارو در حد فاصل این بخش با بخش اول، این احتمال وجود دارد که مرحله دوم دفاعی قلعه بوده تا بدین وسیله لایه‌های دفاعی بخش اصلی قلعه یعنی کهندژ تکمیل‌تر شود. در گوشه شمال شرقی این قسمت برجی خشتی وجود دارد، با تزیینات چلیپایی یا طرح لوزی که در میان مردم روستا به برج کبوتر خانه شهرت دارد.
سومین بخش قلعه که در غربی‌ترین قسمت آن و نیز در مرتفع‌ترین بخش قلعه قرار دارد، به وسیله دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا شده است. وجود این برج‌ها و حصارها نشان‌دهنده اهمیت زیاد این بخش است. این قسمت که کهندژ یا شاهنشین قلعه محسوب می‌شود، دارای فضاهای دست‌نخورده بیشتری نسبت به دو قسمت قبل است. وجود فضاهایی مانند هشتی‌ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج‌های نگهبانی، و فضاهایی با کاربری‌های دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های این قسمت می‌باشد، کهندژ یا ارگ دارای دو طبقه بوده که طبقه فوقانی آن جز قسمت‌های محدود، دچار تخریب شده است. از دیگر عناصر معماری نقبی یا تونل است که به خارج از قلعه راه دارد که به منظور برداشت آب، در زمان محاصره قلعه یا خروج اضطراری و پنهانی ساخته شده است. این تونل زیر زمینی که در حال حاضر تا یکصد پله آن قابل تردد است، در جریان نبرد میرزا رفیع خان با میر علم خان و پسرش امیر اسدالله خان مورد استفاده قرار گرفت.
قلعه در مجموع دارای ۱۸ برج بوده که اکنون تعدادی از آن‌ها باقی‌مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است. این قلعه بر بالای صخره‌ای سنگی پس از قرون متمادی همچنان در تاریخ بیرجند قامت خود را استوار نگهداشته است. همچنین بر بلندای حصار و برج‌ها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی جهت دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود. با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است. آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه است که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره محسوب می‌شوند.
تاکنون دو فصل کاوش در قلعه فورگ انجام شده است. فصل اول در سال ۱۳۸۰ در جریان عملیات مرمتی قلعه به منظور روشن شدن وضعیت پلان و نقشه قسمت کهندژ صورت پذیرفت. در جریان این فصل کاوش فضاهایی مانند اصطبل، انبار ذخیره آذوقه، نقب زیرزمینی و راهروهای ارتباطی قسمت‌های مختلف کهندژ شناسایی شده است.
انتهای پیام
خبرنگار:مرضیه شهریاری