قلعه دختر بشرویه در استان خراسان جنوبی

از جمله قدیمی‌ترین آثار بشرویه ، قلعه ایست که در دوازده کیلومتری غرب بشرویه در مجاورت آسیاب آبی معروف به آسیاب دهنه بر بالای کوهی به ارتفاع ۴۰۰ متر از سطح زمین و ۱۲۵۰ متر از سطح آب‌های آزاد واقع شده است و بنام قلعه دختر خوانده می‌شود.  قلعه دختر در ارتباط با سکونت‌گاه­‌های کهن رقه و بشرویه شکل گرفته است و دژ دفاعی این منطقه باستانی محسوب می‌شود.

در خصوص سابقه تاریخی این قلعه چندین نظر وجود دارد. یکی این است که قلعه مزبور در عداد سلسله قلاعی است که به همین نام از دوران ساسانی باقی مانده‌اند و نمونه‌هایی از آن در دیگر شهرهای ایران هم‌چون قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربت حیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر است و از نوع بناهای متعدد دیگر که در ایران، آذربایجان، هندوستان و لبنان وجود دارد و همگی از نظر ساخت بر بالای بلندی‌ها و نقاط صعب‌العبور قرار دارند و اغلب شیوه بناهای پیش از اسلام  ایران عهد ساسانی را دارا بوده و بیشتر جنبه مقدس و دفاعی داشته‌اند.

نظر دیگر در مورد قدمت قلعه این است که این قلعه در زمان فرقه اسماعیلیه بنا شده است. گرچه سبک بنای قلعه دختر بشرویه با شیوه معماری و اساسا موقعیت قلاع اسماعیلی در ایران متفاوت است، اما ممکن است که در دوران نفوذ اسماعیلیان مورد استفاده بوده باشد چرا که احتمالا در زمره پناهگاه‌هایی است که این فرقه در منطقه تون و طبس داشته‌اند به خصوص که مسیر حرکت و جاده ارتباطی تون به طبس نیز سابقا از کنار همین محل می‌گذشته و از نظر دفاعی شرایط ممتازی داشته است. البته باید اضافه کرد آثار بدست آمده نشان می‌دهد که این قلعه قدمت هزار ساله دارد و نشانگر آن است که سال‌های پیش از اسلام زندگی در آن وجود داشته ، پس به احتمال قوی این قلعه متعلق به همان عصر ساسانیان خواهد بود.

برخی اعتقادات محلی نیز این نظریه را تاکید می‌کند که در دوران‌ قدیم گبرها در آن زندگی می‌کرده‌اند  و برخی از سنگ قبرها نشان از نوع زندگی مذاهب پیش از اسلام ایران در آن نمایان است.

باقی ماندن فضاهای متعدد از جمله دالان‌های عریض و مسقف، برج‌های مدور دیده‌بانی، تالارها و اتاق‌های وسیع و آب­‌انبارها باعث شده که قلعه دختر بشرویه بنا به نظر کارشناسان یکی از سالم‌ترین قلعه­‌های کوهستانی استان بشمار آید. این قلعه از سه طرف مشرف بر پرتگاه تقریبا غیرقابل عبوری است و فقط از سمت جنوبی آن راه برای عبور وجود دارد. 

بر بالای قلعه برج‌های متعددی وجود دارد به ارتفاع تقریبی ۳ الی ۴ متر با دیوارهای به هم پیوسته که چند محفظه و اتاقک که به نظر محل جمع‌آوری آب و نزولات آسمانی و سکونت بوده اطراف آن ساخته شده است گرچه آثار باقی‌مانده از این بنا ناچیز است و تقریبا همه بخش‌های آن خراب شده ولی به واسطه برخورداری از مصالح مقاوم و ملات مخصوص دیواره‌های آن همچنان پابرجا است.

در ۴ سطح مختلف می‌توان این برج‌ها را مشاهده کرد و در نهایت به فضای مرکز قلعه رسید. موقعیت قلعه نشان دهنده تفکرات خاص استراتژیکی و دفاعی سازندگان آن است چون از طرفی با حداقل نیروها می‌توان از قلعه مقاومت کرد و از طرف دیگر با توجه به اینکه در قله‌ای مشرف بر چهار سو قرار دارد حرکت هرجنبنده‌ای را می‌توان دید و پیش بینی کرد. 

موقعیت این قلعه طوری انتخاب شده که بر تمامی دشت مجاور  مسلط است به طوری‌ که از فاصله چند کیلومتری آثار آن کاملا مشهود است. در زیر پای ضلع شرقی این کوه زمین بایری است که عده‌ای اعتقاد دارند، قبلا آب بشرویه برای زراعت در این زمین استفاده می‌شده ولی بعدها چون زمین‌های فعلی بشرویه را مناسب‌تر دیده‌اند جریان آب را عوض کردند.

دیواره‌های قلعه بر پرتگاه‌های غیر قابل نفوذ بنا شده‌اند و گفته شده گاهی دیواره‌ها را نیز بریده‌اند. قبل از رسیدن به محل اصلی استحکامات قلعه آثاری از اتاقک هایی وجود دارد که با توجه به مصالح ساروج آن به‌ نظر می‌رسد آب انبار بود‌ه‌اند. به همین دلیل هر جا فضای مناسبی بوده آن را تبدیل به آب انبار کرده کرده اند. آب انبار‌ها نسبت به هم ارتفاع متفاوتی دارند و احتمالا به هم ارتباط داشته‌اند تا با سرازیر شدن یکی دیگری نیز پر شود.

تاسیسات قلعه شامل آب انبارها، مخازن ذخیره آذوقه، برج‌ها، اتاق‌های مخصوص استراحت نگهبانان شاه‌نشین، بوده است.

در مجموع، در حوزه جغرافیایی بشرویه قلعه های زیادی به چشم می‌خورد که ازنظر معماری  تفاوت‌ها و تشابهات زیادی  باهم دارند و بخش عمده آنها در مرکز دهستان بخش بشرویه واقع‌اند. که از قدیمی‌ترین و سالم‌ترین این قلعه‌ها می‌توان به قلعه دختر اشاره کرد.

 سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی شهرستان بشرویه نیز در خصوص قدمت این بنای باشکوه گفته است: در خصوص پیشینه تاریخی قلعه دختر این قلعه با توجه به نوع معماری که در پی‌سازی دیوارها و نحوه ساخت پوشش اتاق‌های بالای کوه به چشم می‌خورد از جمله بناهای دوره ساسانیان و مربوط به قبل از اسلام است و در حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت دارد.

لازم به ذکر است این قلعه به لحاظ موقعیت قرارگیری و شرایط استراتژیکی خاصی که داشته در دوره سلجوقیان توسط فداییان اسماعلیه مورد استفاده مجدد قرار گرفته است که باز هم می‌توان به وجود بقایای معماری موجود در بنا و بازسازی‌هایی که بعدا در آن صورت گرفته است اشاره کرد. این احتمال نیز وجود دارد که قلعه حتی تا دوره افشاریه نیز مورد بهره‌برداری بوده است که این مورد نیاز به پژوهش بیشتر دارد.

و اما بحث گبرها، به لحاظ تاریخی دوره‌ی تاریخی به این نام وجود ندارد و تنها باید اشاره کرد که نام گبرها را مسلمانان بعد از ورود اسلام به غیر مسلمان‌ها نسبت داده‌اند و در واقع یک نام است که بیشتر جنبه فرهنگ عامه دارد تا مستندات تاریخی و می‌توان گبرها را همان اقوام ساسانی دانست.

انتهای پیام

خبرنگار:مرضیه شهریاری