گروه علمی و فناوری خبرگزاری برنا- علی پژوهش؛ روز گذشته مصاحبه‌ای از جلال رشیدی کوچی، نمایندۀ مجلس شورای اسلامی روی خروجی برنا قرار گرفت که ایشان طی آن مدعی شده بود، داده‌های به دست آمده از نظرسنجی انجام شده در صفحۀ شخصی اینستاگرامش را مبنای محاسبه و اعلام حجم ریالی بازار سالانۀ فروش فیلترشکن در ایران قرار داده است.
چندی پیش هم وزیر سابق ارتباطات با انتشار یک نظرسنجی تلگرامی مدعی شده بود که استقبال از سکوهای داخلی چشمگیر نبوده است! نکتۀ جالب در این این نظرسنجی رای دادن برخی شرکت کنندگان به گزینۀ «از هیچ سکوی خارجی استفاده نمی‌کنم» بود که با توجه به برگزاری نظرسنجی مذکور در تلگرام به عنوان یک سکوی محدود خارجی، بسیار قابل توجه بود!
با توجه به اینکه جایگاه افراد گاهی سبب می‌شود تا گفته‌های ایشان مورد استناد رسانه‌ها و سایر گزارشگران قرار گیرد، گفت‌وگویی پیرامون ویژگی‌های یک کار آماری متقن قابل تعمیم دادن به کل جامعه با دکتر «سالار کاشانی» معاون پژوهشی مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران (ایسپا) انجام دادیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
برنا: آقای سالاری روز گذشته مصاحبه‌ای از یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی منتشر شد که ایشان برای اعلام حجم کل بازار فروش فیلترشکن در ایران به داده‌های صفحۀ اینستاگرامی خود منتشر کرده بودند، استناد به چنین اطلاعاتی نتیجۀ علمی قابل استنادی در اختیار فرد قرار می‌دهد؟ ویژگی‌های یک نظرسنجی علمی مستند چیست؟
سالاری: اطلاعاتی که دنبال آن هستید، نیز اهمیت دارد، شاید برخی موارد در صفحات پر دنبال کننده قابل بررسی باشد اما به طور قطع دربارۀ مصداقی که شما اشاره کردید، چنین امکانی وجود ندارد، نظرسنجی از یک صفحۀ شخصی نمی‌تواند چنین داده‌ای به فرد بدهد، هرکسی می‌دانید که داشتن ایدۀ مورد اشاره غلط است.
وی در ادامه اضافه کرد: لازم است که ابتدا بنده توضیحی دربارۀ چیستی نظرسنجی بدهم. نظرسنجی فارغ از طراحی پرسشنامه و سوال پرسیدن از مردم یک فرآیند تخصصی است. نمونه‌گیری صحیح یکی از مهمترین قسمت‌های این کار تخصصی محسوب می‌شود. امکان انتخاب پاسخگویان براساس اصول آماری یکی از شرایط اصلی انجام یک نظرسنجی موفق است. نمونه باید به نحوی انتخاب شود که هر یک از پاسخگویان نماینده کسری از کل جامعه آماری مدنظر ما باشند.
این داده‌پژوه تصریح کرد: نمونه‌گیری صحیح برای شناخت نظر واقعی مردم جامعه اهمیت زیادی دارد، نمونه باید به نحوی انتخاب شود که در برگیرندۀ طیف‌های مختلف سنی، قومیتی، دیدگاهی و گرایشی انسان‌ها باشد. نظر سنجی که در صفحۀ اینستاگرام گذاشته می‌شود به طور قطع ویژگی مذکور را ندارد؛ چرا که همۀ طیف‌های کاربری این رسانۀ اجتماعی صفحۀ یک فرد را دنبال نمی‌کنند، حتی اگر پیج کاربری پنج میلیون کاربر هم داشته باشد، باز هم دلیل نمی‌شود که این افراد نمونه‌ای قابل تعمیم به کل جامعه یا حتی همۀ کاربران اینستاگرام بدانیم.
معاون پژوهشی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران تأکید کرد: اگر پرسش کننده به فرض محال بتواند میان دنبال‌کنندگان یک صفحۀ پنج میلیون نفری به نحوی نمونه‌گیری کند که همۀ آنها شانس مساوی برای پاسخگویی به سوالات داشته باشند، آن‌گاه نیز نتایج صرفاً قابل تعمیم به دنبال‌کنندگان صفحۀ مدنظر است (برای مثال در یک استوری یک روزه، امکان دارد که نیمی از دنبال کنندگان اساساً فرصت دیدن نظرنسجی را پیدا نکنند)، این قاعده به طور کلی برای همۀ صفحات شبکه‌های اجتماعی صادق است.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: در ضمن، زمانی که شما در یک صفحۀ اینستاگرامی نظرسنجی برگزار می‌کنید، همۀ دنبال‌کنندگانش در آن شرکت نخواهند کرد، صرفاً کسانی به سوالات شما پاسخ می‌دهند که موضوع برای آنها جذابیت بیشتری دارد و وقت بیشتری در اینستاگرام می‌گذرانند این موضوع هم سبب می‌شود که نتایج به دست آمده حتی قابل تعمیم به دنبال‌کنندگان همان صفحه هم نباشد!
آنچه در نظرسنجی مذکور اتفاق افتاده است، صرفاً پاسخ عده‌ای به یک سوال بوده است، نتیجه نظرسنجی مذکور فقط دربارۀ کسانی اعتبار دارد که در آن شرکت کرده‌اند، داده‌های نظرسنجی‌های اینچنین به هیچ جامعۀ بزرگتری قابل تعمیم نیست اما متاسفانه تعداد نظرسنجی‌های مانند این هرروز در حال افزایش است، برخی تصور می‌کنند که هر مقدار تعداد پاسخگویان بیشتر باشد، نظرسنجی متقن‌تر است!
وی افزود: این تصور اشتباهی است، شما شاید با داده‌های یک نمونۀ هشتصد نفری بتوانید دربارۀ یک موضوع کلی جامعه اظهار نظر کنید اما همان نتیجۀ متقن را با یک جامعۀ آماری پنج میلیون نفری به دست نیاورید؛ چرا که نکتۀ مهم در نظرسنجی‌ها رعایت قواعد نمونه‌گیری است اگر اصول رعایت نشده باشد حتی اگر جامعۀ آماری شما یک میلیون نفر هم باشد، داده‌ها قابل تعمیم به کل جامعه مدنظر نیست.
برنا: مهمترین قواعدی که برای انتخاب یک نمونۀ صحیح باید رعایت شود، چیست؟
سالاری: نمونه‌گیری بر اصل تصادفی بودن استوار است، انتخاب یک نمونۀ صحیح در آمار چند روش دارد، بخشی از فعالیت موسسه‌های افکارسنجی در دنیا مشخص کردن چارچوب‌های مناسب برای نمونه‌گیری است.
این داده‌پژوه تصریح کرد: روش نمونه‌گیری ساده یکی از فرآیندهای مذکور است که اتفاق می‌افتد، در نمونه‌گیری ساده اطلاعات کل جامعه در دسترس آمارگیر قرار دارد و وی با رعایت اصل تصادف نمونۀ مدنظر خود را انتخاب می‌کند اما اگر دسترسی به همۀ جامعه آماری برای پژوهشگر میسر نباشد از نمونه‌های سهمیه‌ای استفاده می‌کند، ما در این نوع از نمونه علاوه بر اینکه اصل تصادفی بودن را مدنظر قرار می‌دهیم، نمونۀ خود را با توجه به مؤلفه‌هایی همچون جنسیت، محل سکونت (شهر یا روستا)، سن، تحصیلات و سایر متغیرها میان جامعۀ آماری توزیع می‌کنیم.
معاون پژوهشی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران تأکید کرد: با استناد به داده‌های یک نظرسنجی اینستاگرامی نمی‌توان دربارۀ موضوعات مختلف از جمله گردش مالی فروش فیلترشکن نظر داد؛ چرا که نمونۀ صحیحی انتخاب نشده است! شما تصور کنید جمعیت زیادی از مردم ایران در روستاها زندگی می‌کنند که شاید خرید فیلترشکن برای آنها موضوعیت نداشته باشد یا سبک زندگی بخشی از مردم به نحوی است که رسانه‌های اجتماعی جایگاه اساسی در هندسه زیست آنها ندارد.
برنا: اگر پرسشگر قصد داشت تا نظرسنجی خود را متقن کند، روش صحیح آن چه بود؟
سالاری در پاسخ به این سوال عنوان کرد: نمونه باید از میان همۀ کسانی انتخاب می‌شد که کاربر اینستاگرام هستند.
برنا: چگونه این کار ممکن بود؟
وی افزود: واضح است که کاربران قابل توجه در اینستاگرام حضور دارند که صفحۀ این نماینده را دنبال نمی‌کنند و فرد پرسش‌کننده هیچ راهی برای آگاهی از نظر آنها ندارد اگر ما قصد داریم تا نظرسنجی قابل استناد از کاربران اینستاگرام انجام دهیم، باید نمونه به نحوی انتخاب شود که همۀ کاربران این سکو از شانس مساوی برای قرار گرفتن در نمونه برخوردار باشند. برای داشتن چنین نمونه‌ای، پرسش‌کننده باید با کل جامعه آماری امکان برقراری ارتباط داشته باشد یا از ابزارهایی مانند هوش‌مصنوعی برای این کار بهره بگیرد.
برنا: بنابراین در عمل چنین امکانی برای یک فرد حقیقی یا کاربر معمولی وجود دارد؟
این داده‌پژوه تصریح کرد: به طور قطع چنین است، همین موضوع سبب می‌شود که کار افکارسنجی یک امر تخصصی در جهان باشد و مراکز ویژه‌ای برای این کار فعالیت کنند. افراد به صورت شخصی در کار افکارسنجی ورود پیدا نمی‌کنند؛ چرا که نیاز به هزینه و دانش تخصصی زیادی دارد، اینطور نیست که هرکس اراده کند با پرسش یک سوال از جمع زیادی امکان اظهارنظر دقیق دربارۀ موضوع خاصی را پیدا کند.
برنا: آیا طرح چنین نظرسنجی در کانال‌ها یا صفحات سایر رسانه‌های اجتماعی، متجر به نتیجۀ دقیقی می‌شود؟
معاون پژوهشی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران تأکید کرد: خیر، چنین امکانی وجود ندارد؛ چرا که همۀ کاربران از یک سکوی واحد استفاده نمی‌کنند اگر هم بر فرض محال همه از یک سکو استفاده نمایند، همۀ کاربران شانس برابر برای انتخاب شدن ندارد و احتمال زیادی فقط کسانی به سوال پرسشگر پاسخ می‌دهند که ویژگی‌های خلقی نزدیکی به او دارند.
برنا: یعنی نظر شما این است که با توجه به اینکه اغلب افرادی یک فرد را در شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌کنند که نظراتی شبیه به او دارند، نتیجه را نمی‌توان تعمیم داد؟
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: بله، این هم عامل مضاعفی است که سبب خواهد تا نتایج حاصل از چنین نظرسنجی گمراه کننده باشد.
برنا: اگر نماینده یا مسئولی بخواهد از افکار مردم برای تصمیم گرفتن دربارۀ موضوعی استفاده کند، چه پیشنهادی به او می‌دهید؟
سالاری در ادامه عنوان کرد: پیشنهاد می‌کنم تا به مراکز تخصصی این کار مراجعه کنند نا پیمایشی دقیق و هدفمند برای بررسی موضوع مدنظر آنها انجام شود، برای اینکه به جواب درست برسیم باید کار ما قاعده، اصول و روش علمی داشته باشد.
برنا: بنابراین به مدیران، نمایندگان و سایر کسانی که نظرسنجی‌های مبتنی بر رسانه‌های اجتماعی را پایه تصمیم‌های خود قرار می‌دهند، توصیه خواهید کرد که چنین کاری را انجام ندهند؟
وی در پاسخ به این سوال اضافه کرد: حتما همین طور است اگر کسی هنوز این حقیقت را نمی‌داند، باید بارها برای او تکرارش کرد تا نسبت به این موضوع آگاه شود که هرچیزی در شبکه‌های اجتماعی می‌بینید، لزوماً منطبق با حقیقت نیست، حتی اگر کاربران زیادی یک پیام واحد را مخابره کرده باشند، اتکاء به چنین داده‌های می‌تواند منجر به گسترش بی‌عدالتی شود؛ چرا که افراد و گروه‌های اجتماعی متعددی در این بسترها هستند که صدای آنها شنیده نمی‌شود بنابراین ملاک کنش تصمیم‌گیران نباید پیام‌های موجود بر بستر رسانه‌های اجتماعی باشد.
این داده پژوه تصریح کرد: انجام این کار به معنای نادیده‌گرفتن بخشی از جامعه، هرچند به طور ناخواسته خواهد بود.
برنا: آیا یک فرد غیرمتخصص می‌تواند گزینه‌های نظرسنجی را به نحوی طراحی کند که جامع و مانع باشد؟
معاون پژوهشی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در پاسخ به این سوال تأکید کرد: این هم بخشی از فرآیند کار است، طراحی سوال برای نظرسنجی و پرسشنامه یک کار تخصصی محسوب می‌شود به همین جهت افراد برای طراحی پرسش آموزش داده می‌شوند، در دوره‌ها به آنها آموزش داده می‌شود که چطور بدون سوءگیری سوال طرح کنند. شاید از دور به نظر برسد که طراحی پرسش کار آسانی است و هرکسی امکان آن را دارد اما اگر فرد آموزش دیده نباشد، لزوماً نتایج به دست آمده از پیمایش وی معتبر نخواهد بود.
برنا: معمولاً افراد در نظرسنجی‌های صفحات شخصی خود براساس نظراتی که دارند، سوال طرح می‌کنند، موضوعی که سبب فاصله گرفتن کار از یک پیمایش علمی خواهد شد، درست است؟
سالاری در خاتمه گفت: بله، اغلب سوالات حاوی سوءگیری هستند، حتی اگر خود طراح سوال هم متوجه این موضوع نشود، همین امر هم دلیل دیگر است که اعتبار نتایج به دست آمده را تحت الشعاع قرار می‌دهد.
انتهای پیام/