به گزارش برنا؛ تعلق خاطر انسان به همنوع و زندگی اجتماعی در طول زمان باعث به وجود آمدن گورستان‌ها شد. به این ترتیب زمانی که انسان توانست ابزار را به کار گیرد، از آنها برای ساختن سنگ گور هم استفاده کرد و اشکالی را به وجود آورد که امروزه بقایایش را در تعدادی از گورستان‌های تاریخی کشورمان می‌توان دید.
در این پرونده، به تعدادی از گورستان‌های متفاوت و عجیب کشورمان سر زدیم تا از نزدیک با آنها آشنا شویم.
گورستان سفید چاه از عجیب‌ترین گورستان‌های کشورمان است که به خاطر داشتن سنگ قبرهای عجیبش مشهور شده است. سفید چاه قبرستانی در شرق مازندران است. عده‌ای می‌گویند قدمت این گورستان به ۱۲۰۰ سال پیش برمی‌گردد و هر کس در این گورستان دفن شود، مورد لطف پروردگار قرار می‌گیرد و قسمتی از گناهانش بخشیده می‌شود.
اما نکته جالب اینجاست که در سفید چاه روی هر قبر دو تخته سنگ به شکل عمودی قرار داده‌اند. یکی در محلی که سر متوفا قرار گرفته و دیگری هم در قسمتی که پای متوفا قرار دارد.
از آنجا که گورستان سفید چاه روی رسوبات آبرفتی مخروط‌افکنه‌ای قرار گرفته، شرایط زیرزمینی این گورستان به شکلی است که آب‌های جاری زیرزمینی از درون رسوبات زهکشی شده خارج می‌شوند و به رود نکا می‌ریزند.
با خارج شدن آب از رسوبات زیر گورستان شرایط زیرسطحی نسبتا خشکی برای اجساد موجود در قبرهای این گورستان فراهم می‌شود. این وضعیت می‌تواند زمان متلاشی شدن و تخریب اجساد مردگانی را که در قبرها دفن شده‌اند، به تأخیر بیندازد.
شاید همین موضوع باعث شده تا اهالی روستاهای واقع در حوزه آبریزرود نکا در این منطقه، اجساد مردگان خود را از محل‌های دور و نزدیک به این گورستان منتقل کرده و دفن کنند؛ «عده‌ای معتقدند که این گورستان اولین گورستان مسلمانان بوده است ولی هنوز اسناد معتبری پیدا نشده که این موضوع را تایید کند.» اینها را علی ماه فروزی، مدیر پژوهشی میراث فرهنگی مازندران می‌گوید.
هنگام بازدید از گورستان سفید چاه، با سنگ قبرهای خاکستری و زردرنگی برخورد می‌کنید که با گذشت زمان فرسوده شده یا شکسته‌اند. با این حال باز هم می‌توان خطوط و نقوش عجیب و غریبی را روی آنها دید. سنگ‌قبرهایی که روی آنها کنار نام متوفا، شغل او و حتی در برخی از تخته‌سنگ‌ها نسب متوفا را هم حکاکی کرده‌اند. اشکالی مثل قیچی، داس، گاوآهن، وسایل تیراندازی و... نمونه نقوشی هستند که روی تخته سنگ‌ها حک شده و شغل صاحب قبر را یادآوری می‌کنند.»
کارشناسان احتمال می‌دهند خیلی از قبرهایی که نقش قیچی یا گاوآهن رویشان هست، مربوط به یک قوم یا خاندان بوده‌اند که به‌عنوان نشانه خانوادگی‌شان از قیچی یا وسیله دیگری روی سنگ قبرهایشان حک شده است. با توجه به شواهد موجود، گورستان سفید چاه به مسلمانان تعلق دارد و قوانین و آداب تدفین مسلمانان در این گورستان برقرار بوده است. قبرها جهت غربی - شرقی داشته، به طوری که صورت میت به سمت قبله قرار می‌گرفته است.»
گورهای این گورستان با نقش‌هایی که رویشان حک شده، درست مثل یک موزه هزار حرف ناگفته دارند؛ «از لحاظ نمادین قیچی، هم نماد زندگی است و هم مرگ.» البته قیچی تنها نمادی نیست که روی سنگ قبرها دیده می‌شود. دایره (نمادی از زمان، حرکت پیوسته و مدور آسمان)، آینه (نماد حقیقت، خودشناسی و حقیقت الهی)، چاقو (علاوه بر استفاده روزمره برای معیشت، مفهوم مرگ هم می‌دهد.
با چاقو چیزی را بریدن به معنی جدایی، تقسیم و آزادی است)، دوک نخ‌ریسی (ازجمله ابزارهای بافت‌های سنتی است که روی بیشتر سنگ گورهای شامل ابزار مشاهده می‌شود. دوک نشانه بانوان مادر و بافندگان سرنوشت است. چرخ نخ‌ریسی نماد گـردش عالم است و نـخ‌ریسـی و بافنـدگی فرد مونث را در حـال بافتن سرنوشت و حجـاب جهان وهم‌آلود نشـان می‌دهد)، شمشیر (نماد نیرو، حفاظت، اقتدار، سلطنت، رهبری، عدالت، دلیری، قدرت، هوشیاری و نابودی جسمـانی) ترازو (بیانگر عدالت، بی‌طرفی، قضاوت، موازنه همه اضداد و مکمل‌ها، قصاص، شایستگی‌ها و ناشایستگی‌های انسان را وزن می‌کند) و... از دیگر نمادهایی هستند که روی سنگ قبرها به کار رفته و هر کدام معانی خاص خود را دارند.»
حتما خانه‌های شیروانی را در سفرهایی که به مناطق شمالی ایران داشته‌اید زیاد به چشم دیده‌اید. خانه‌هایی که به واسطه داشتن شیب تند در قسمت شیروانی خانه، مقاومت بیشتری در مقابل باران و برف دارند. البته اینها را نگفتیم که شما را با نوع ساختمان‌سازی اهالی ساکن در مناطق شمالی آشنا کنیم.
در واقع این مقدمه‌ای بود تا شما را به روستای شاه شهیدان ببریم. جایی که علاوه بر داشتن آب و هوا و طبیعت زیبا، جاذبه‌های دیگری هم دارد که دهان تازه‌واردها با دیدن آنها باز خواهد ماند و چشم‌هایشان گرد خواهد شد.
یکی از این مناطق، قبرستان شاه شهیدان است که در ۲۰ کیلومتری مرکز قصر خورگام و در ۶۰ کیلومتری مرکز شهرستان رودبار قرار دارد. قبرستانی عجیب که متوفیان آن در قبرهایی که دارای شیروانی هستند و از گزند باران و برف در امانند، برای همیشه ساکن شده‌اند.
این قبرستان را اهالی این روستا و روستاهای مجاور به خوبی می‌شناسند هم به خاطر قبرهای چوبی‌ای که دارد و هم به خاطر امامزاده‌ای که در میان قبرستان قرار گرفته؛ «امامزاده هادی و محمد که نسبشان به امام سجاد(ع) می‌رسد و مردم خیلی به این امامزاده می‌آیند. در همین رفت و آمدهاست که می‌توانند نظری هم به این قبرهای چوبی بیندازند.» اینها را امید عزیزی می‌گوید. مدیرکل سازمان میراث فرهنگی استان گیلان.
در واقع این قبرستان با وجود اینکه تعداد قبرهای چوبی شیروانی‌دارش به ۱۲ نمونه بیشتر نمی‌رسد و بسیاری از آنها به مرور زمان تخریب شده‌اند، به ثبت آثار ملی رسیده؛ «مساحت این گورستان به هزار متر می‌رسد و مورد توجه افراد زیادی است. قبرهای این قبرستان چوبی هستند و با بررسی‌هایی که شده، عمر آن به ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.»
به گفته آقای عزیزی، مردمان کهن در گذشته به جای استفاده از سنگ، از چوب برای دفن مردگانشان استفاده می‌کردند. نوع چوبی که آنها برای سنگ لحد به کار می‌بردند، چوب ننج یا سرخدار - چوب نوعی درخت محکم و مقاوم در گیلان - بوده که مردمان قدیم برای تهیه آن باید به منطقه دُرفک در ارتفاعات روستای شاه شهیدان می‌رفتند. یکی از نکات جالبی که در قبرستان به چشم می‌خورد، همان بحث طبقه بالا و پایین جامعه است.
در این قبرستان هم مثل برخی از قبرستان‌های دیگر، بازماندگان برای متوفیانی که در مقام بالایی بودند، سنگ تمام می‌گذاشتند و از سنگ قبر بهتری برای تدفین آنها استفاده می‌کردند؛ «مثلا آنهایی که وضع مالی خوبی داشتند یا شهره خاص و عام بودند برای قبرهایشان علاوه بر چوبی به عنوان سنگ قبر، چند تخته چوب را به‌عنوان شیروانی با میخ‌های آهنی یا چوبی دست‌ساز، به هم متصل می‌کردند و بالای سنگ قبر قرار می‌دادند تا از نفوذ آب به داخل قبر جلوگیری کند.» حالا از این تعداد قبر ۱۲ نمونه بیشتر باقی نمانده و برخی از نوادگان آنها هر پنجشنبه بر سر قبرها می‌آیند و فاتحه می‌فرستند و در کنار آن به زیارت امامزاده هم می‌روند.