به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ آئین‌های نمایشی همواره به یکی از آداب و رسوم مناسبت‌های مختلف در شهر‌ها بدل شده‌اند، در این بین آئین‌های نمایشی برای ماه محرم نیز از جمله آداب و رسومی هستند که به صورت کامل در شهر‌های مختلف برگزار می‌شوند. یزد نیز یکی از آن شهر‌هایی است که به برگزاری اصولی آئین‌های خود در ماه محرم معتقد است و هر سال آنها را بدون نقص برگزار می‌کند.
اکنون که وارد ماه محرم و عزاداری حسینی شده ایم، طبق عادت هر ساله، شهر‌های مختلف ایران در حال برگزاری هر چه باشکوه‌تر مراسمی هستند که ارادت خود را به امام حسین (ع) و یارانشان نشان دهند. شهر یزد به عنوان یکی از شهر‌هایی که قدمت بالایی در این عزاداری دارد، هر ساله یک عزاداری خاص با رویکردی مذهبی و سنتی برگزار می‌کند.
آئین‌های نمایشی این شهر با آن قدمت چند صد سالهای که دارند از پر از شور حسینی هستند. کُتَل بستن، نخل گردانی، علم بستن، جغجغه زنی، اجرای حرکات نمایشی روز عاشورا، جوش دوره، روضه خوانی، آیین دسته سقا، نذری آش امام حسین، سیزده محرم، و ... از جمله آئین‌های نمایشی‌ای است که مردم شهر یزد در ایام محرم و ماه صفر برگزار می‌کنند.
کُتَل بستن؛ مرکبی که سوار خود را از دست داده است
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به طرز خاصی آراسته شده و پیشاپیشِ دسته عزاداری حرکت می‌کند، «کُتَل» می‌گویند. گاهی به گردن این اسب چند شال، ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آینه کوچک، نگین، قرآن و ... آذین می‌کنند و گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند.
همچنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند. افسار این اسب یا کُتَل همواره در دست محافظ آن است و جلوی دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کُتَل» می‌نامند. در حقیقت «کُتَل بستن» نماد مرکبی است که سوار خود را از دست داده است.
علم بستن؛ نمادی از پیکر عریان امام حسین (ع) در روز عاشورا است
«علم‌بندی» یکی از آئین‌های سنتی ماه محرم در روستای «طزرجان» در استان یزد است که هر سال ضمن حفظ باور‌های دینی این آئین، با اعتقاد آبخواهی در بین برخی مردم این روستا برگزار می‌شود. این آئین از دوران صفویه به آئین‌های نمایشی یزد اضافه شده است.
«علم» در واقع نمادی از پیکر عریان امام حسین (ع) در روز عاشورا است که مردم با پارچه‌هایی آن را می‌پوشانند و آن را در روضه‌خوانی‌ها و عزاداری‌های خود حرکت داده و تشییع می‌کنند. البته برخی نیز آن را نمادی از حضرت عباس (ع) می‌دانند و از این منظر برای ان احترام زیادی قائل هستند.
این موضوع با توجه به پیشینه مقدسی که از دیرباز در روستای طزرجان از توابع شهرستان تفت در مورد آن نقل شده، به آئینی سنتی و خاص در این روستا تبدیل شده است. برخی اهالی روستا نیز علاوه بر اعتقادات دینی که به این مراسم دارند، معتقدند که برگزاری این مراسم باعث می‌شود که آب روستای آنها کم یا تمام نشود.
این آئین مختص روز‌های تاسوعا و عاشورا است و در حال حاضر در چند نقطه از روستا برگزار می‌شود که معروفترین آنها علم عابدینی در محله سرتل عاشقان است.
در علم بستن ابتدا چوب علم را که اغلب از درخت چنار است تهیه می‌کنند که گاهی ارتفاع این چوب به ۱۲ متر می‌رسد و سپس در مراسم و آیینی خاص چوب‌ها را با پارچه‌هایی از جنس مختلف و رنگ‌های گوناگون تزیین می‌کنند. هر سال این مراسم در عصر روز ششم محرم برگزار می‌شود و در این روز افراد و خانواده‌هایی که علم دارند به کمک چند نفر از اقوام و آشنایان که در این کار مهارت لازم را دارند تمامی بخش علم را با پارچه‌های رنگارنگ تزیین می‌کنند. البته رنگ پارچه‌های علم سادات، سبز یا مشکی ساده است. پس از آماده شدن علم، صاحب علم در خانه خود را باز می‌گذارد تا همسایه‌ها به پای علم بروند و به نیت برآورده شدن حاجت، گوشه‌های پارچه‌های عَلم را گره بزنند. بعد از اذان مغرب بزرگان و ریش سفیدان محله جمع می‌شوند و یکی یکی به خانه‌های علمداران می‌روند و آنها را به حسینیه اصلی شهر یا محله حمل می‌کنند و آنها را به صورت ایستاده در آن مکان قرار می‌دهند. بعد از اینکه تمامی علم‌ها به حسینیه شهر برده شده، مراسم شروع می‌شود.
مردم علم‌های این مناطق را با عناوین علم‌های عابدینی، محمد دوران، خالو حسن، باغ وقفی و علی ایبدر می‌شناسند ولی معروفترین آنها علم عابدینی است که قدمتی کهن‌تر دارد و هر ساله با حضور بیش از یک‌هزار عزادار حسینی برگزار می‌شود.
نخل گردانی (نخل ماتم)؛ ترکیبی از نماد‌های مختلف
نخل گردانی یکی دیگر از آئین‌های نمایشی در شهر یزد است که البته در برخی شهر‌های دیگر نیز این آئین اجرا می‌شود. در مراسم نخل گردانی پیکر امام حسین (ع) به صورت نمادین تشییع می‌شود. نخل که سازه‌ای چوبی دارد به صورت اتاقکی با پوشش سیاه و آراسته به شال‌های رنگارنگ و آینه است که مردم در حسینیه، تکیه‌ها و محل‌هایی که در آن عزاداری برگزار می‌شود، بر روی دستان خود آن را حمل می‌کنند و می‌چرخانند.
در سازه چوبی نخل، چهار قطعه چوب به شکل عمودی که پایه‌های نخل را تشکیل می‌دهند و چهار قطعه چوب هم به شکل افقی به عنوان دسته‌های نخل مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای آماده کردن این نخل؛ تعدادی از خادمان حسینیه نیز از هشت محرم شروع به بستن نخل می‌کنند، به این ترتیب که خنجر در جلو و عقب نخل، پارچه مشکی روی نخل، آینه بزرگ و یک سازه چوبی بزرگ روی آن نصب می‌کنند، این کار تا ظهر تاسوعا طول می‌کشد. در روز عاشورا، ده‌ها مرد با پای برهنه زیر پایه‌های نخل می‌روند و آن را از میان عزادارن عبور می‌دهند و آن را همچون یک تابوت تشییع می‌کنند.
در تاسوعا و عاشورا مردم با لباس‌های سیاه به مساجد وارد می‌شوند. کسانی که سید هستند شال سبز به کمر می‌بندند و افراد عادی شال کرم و با برهنه کردن پا، زیر نخل می‌آیند و چاوش‌خوان‌ها شروع به مداحی می‌کنند و یک پرچم سیاه نیز در بالاترین نقطه نخل نصب می‌شود. سپس کسانی که زیر نخل را گرفته‌اند با ذکر‌های مختلف نخل را بلند می‌کنند.
هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل بر اساس باور‌هایی شکل گرفته است که ریشه در عقاید مردم محلی دارد و همچنان نشان از حادثه‌ای خاص در کربلا دارند و یا به شخص خاصی در این حماسه اشاره دارد. برای مثال چوب نخل به عنوان جنازه سیدالشهدا (ع)، پوشش سیاه به عنوان اعلام سوگواری و ماتم، تصویر و نشان سرو بر روی نخل به نشانه قامت حضرت علی اکبر (ع)، آینه به عنوان نور وجود امام حسین (ع)، پارچه‌های زینتی به نشانه حجله قاسم بن حسن (ع) و علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شوند، نشانه‌هایی که به حضرت ابوالفضل (ع) اشاره دارد، زنگ‌هایی که می‌بندند نماد زنگ کاروان امام حسین (ع)، شمشیر و نیزه هم نماد تیر و نیز‌های وارد شده بر بدن امام حسین و حمل کنندگان نخل نیز به نشان تشییع کنندگان هستند. البته امروزه همه این عناصر روی نخل‌ها دیده نمی‌شوند و برخی از آنها فقط پوشش سیاه و تزئینات جزئی دارند.
پیدایش نخل در فرهنگ عامیانه یزد داستان‌های متفاوتی دارد و مردم عقاید مختلفی دارند، برخی از آنها معتقدند که نخل اقتباس از خیمه مجمع حضرت موسی (ع) است و اشاره به صندوقی دارد که خداوند برای مادر این پیامبر فرستاد تا فرزندش را درون آن بگذارد و به آب رود بسپرد. برخی دیگر این نخل را به تابوت حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند. برخی هم آن را یادآور گهواره امام حسین می‌دانند. درحالی که اکثر افراد نخل را نماد جنازه حضرت سیدالشهدا و آینه را نمادی از شخصیت ایشان می‌دانند. یزدی‌ها اعتقاد زیادی به مراسم نخل گردانی یا همان نخل ماتم دارند، برای رفتن در زیر نخل نذر می‌کنند، به نخل متوسل می‌شوند یا به آن سلام می‌دهند. از نخل‌های معروف یزد می‌توان به نخل میدان امیرچخماق، نخل میدان بعثت و نخل میدان امام شهرستان تفت اشاره کرد.
برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند. در اجرای این مراسم باشکوه تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی شهر‌ها این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود به گونه‌ای که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی است. مثلا در نصرآباد پیشکوه یزد هنگام برداشتن نخل، هر پایه؛ مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سرّاج، میرآب و افراد دیگر بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجا است.
جوش دوره؛ مراسمی دیرینه در اشکذر
یکی دیگر از آیین‌های محرم در یزد، جوش دوره است که مراسمی دیرینه در اشکذر بوده است. در جوش دوره افراد، دستان یکدیگر را گرفته و به شکل دایره وار می‌ایستند و پا‌های خود را به جلو و عقب می‌گذارند و اشعاری را می‌خوانند و دور حسینیه حلقه می‌زنند و به سینه زنی و عزاداری می‌پردازند. سپس علمداران شال می‌بندند و علم را برداشته و به دور حسینیه می‌گردند این آئین، در روز تاسوعا برگزار می‌شود.
جغجغه زنی (سنگ زنی)؛ عزاداری مرسوم میبد
جغجغه زنی به عنوان یکی از آئین‌های مرسوم در شهرستان میبد در ماه محرم است که نزدیک به یک قرن قدمت دارد و همزمان با مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در حسینیههای این شهرستان توسط عزاداران حسینی برگزار می‌شود.
این مراسم یکی از چشم نوازترین اشکال مرسوم عزاداری در شهرستان میبد است که به شیوه‌ای هنرمندانه با آهنگی دلچسب و شعری دلپذیر در شبهای ماه محرم در برخی از حسینیه‌ها اجرا می‌شود.
نحوه اجرای این مراسم سنتی به این صورت است که یک نفر اشعاری را با مضامین حماسه کربلا می‌خواند و عده‌ای روی زمین می‌نشینند و ذکر‌هایی که توسط ذاکر بیان می‌شود را تکرار می‌کنند و دسته دیگر هم به صورت حلقه‌ای در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و با دو چوب صاف و صیقلی با ریتم کند و سپس تند چوب‌ها را به هم می‌زنند.
پَرسه زنی؛ دیرینه‌ترین رسم عزاداری شهر یزد
پَرسه زنی دیرینه‌ترین رسم عزاداری یزد است. در این آئین سوگواران در حالی که سینه و زنجیر می‌زنند با حرکت از محله‌های مختلف در گلزار شهدا و آرامستان شهر‌ها و روستا‌ها گذر می‌کنند.
پرسه‌زنی در روز تاسوعا از سنت‌هایی است که هر سال، پررنگ‌تر و بزرگتر از سال قبل با همراهی هیات‌های عزاداری برگزار می‌شود که در این آئین هیات‌های محله و یا روستا از صبح روز تاسوعا کوچه به کوچه و خانه به خانه محله را طی می‌کنند و ضمن جمع آوری نذورات از هرخانه، مقابل آن به عزاداری پرداخته و برای اهل خانه دعای خیر و طلب عفو و بخشش می‌کنند. در این روز زنان نیز پا به پای مردان در آئین پَرسه زنی شرکت می‌کنند و با به همراه داشتن علم و بیرق‌های مختلف به این آئین جلوه‌ای خاص می‌دهند.
این سنت با نظمی خاص و خواندن نوحه‌های مخصوص همان روز و طلب آمرزش برای افرادی که در سالهای قبل در این جمع بوده و از دنیا رفته اند، برگزار می‌شود. حرکت دسته‌های سینه زنی به گونه‌ای است که افرادی که در جلو حرکت می‌کنند از اهل سادات هستند و شال سبز بر دوش دارند و یا شال را به دور کمر خود بسته اند، در پشت سر سادات نیز مردم عامه با شال‌های مشکی حرکت می‌کنند و در آخر بانوان و بچه‌ها همراه آنها هستند.
اکثر حسینیه‌ها و تکیه‌ها در این روز مردم را به صرف ناهار دعوت می‌کنند. نذورات این روز در روستا‌ها را معمولا خرما، سوروک (نوعی نان)، گردو، بادام، حاجی بادام و نقل، شکلات، حلوا، میوه، شیر داغ و شربت عسل تشکیل می‌دهند.
اجرای حرکات نمایشی روز عاشورا در یزد
مردم این استان در روز عاشورا مراسم باشکوهی برای عزاداری امام حسین (ع) برگزار می‌کنند. از ابتدای دهه محرم ساکنان محلات، مقدمات مراسم و مراسم حرکت نمایشی کاروان‌های مذهبی در روز عاشورا را فراهم می‌کنند. در این روز از محل تجمع و تدارکات مراسم، کاروان‌ها حرکت می‌کنند و به سمت حسینیه بزرگ محله می‌روند. در گذشته این کاروان‌ها با شتر و کجاوه‌های چوبی مزین می‌شدند ولی امروزه از ماشین‌های سنگین برای اجرای این نمایش استفاده می‌شود. در طول پیمودن مسیرکاروان، هر یک از گروه‌های نمایشی، نمایش خود را ایفا می‌کنند. برخی بر اسب یا شتر سوارند و برخی در صحنه‌های طراحی شده در ماشین‌های سنگین مراسم را اجرا می‌کنند. پس از رسیدن کاروان‌ها به محل مورد نظر، یک بار دیگر صحنه‌های نمایش برای مدتی اجرا می‌شود و پس از خروج کاروان، مراسم نخل برداری آغاز می‌شود.
در کاروان‌های عزاداری محرم یزد، صحنه‌های عاشورا به صورت نمایش اجرا می‌شود. یکی از عظیم‌ترین صحنه‌های به نمایش گذاشته شده در روز عاشورا و عزاداری محرم یزد، تخت یزید است که در واقع بیانگر وضع کاخ یزید است. تخت یزید دارای یک فضای پر تجمل با دکوراسیون و مبلمان اشرافی است. تمامی محل فوق با پارچه‌های مخمل قرمز رنگ پوشیده شده است.
یکی دیگر از صحنه‌های نمایشی، صحنه دیر راهب است. صحنه دیر راهب بیانگر این واقعه است، زمانی که لشکر یزید سر بریده شهدای کربلا را به طرف کوفه می‌بردند تا به یزید تحویل دهند، در میان راه در کنار صومعه‌ای برای استراحت توقف می‌کنند. سر مبارک امام حسین علیه السلام را که داخل جعبه‌ای بود در کنار صومعه راهبی قرار می‌دهند. شب هنگام راهب از صومعه خود بیرون می‌آید و متوجه جعبه می‌شود و معادل جایزه‌ای که قرار بود برای تحویل سر بریده امام بدهند، به آنها می‌دهد تا برای مدت کوتاهی آن جعبه را نزد خود نگاه دارد.
از دیگر صحنه‌های نمایشی، صحنه بازار و خرابه شام است. خرابه شام در واقع جایی بود که زنان و کودکان سپاه امام حسین علیه السلام را برای مدتی در آن زندانی کردند. برای بازسازی تصویری خرابه شام از خشت، گل و آجر با گیاهان خشکیده استفاده می‌شود تا یک خرابه را مجسم کند. بازار شام در این کاروان، از بی نظیرترین بخش‌ها به لحاظ نوع ساخت و بازسازی است.
گهواره علی اصغر نیز دیگر صحنه‌های نمایشی در روز عاشورا است. واقعه تیر زدن حَرمَله به گلوی حضرت علی اصغر از دیگر صحنه‌هایی است که به عنوان یکی از آیین‌های عزاداری محرم یزد در این کاروان به نمایش در می‌آید. اهالی بنا به اعتقادی که دارند برای تبرک یا مصونیت از بیماری برای کودکان خود، نذر می‌کنند تا در روز عاشورا کودک خود را جامه علی اصغر بپوشانند و در طول مسیر کاروان در گهواره قرار دهند.
صحنه تخت شیر هم از دیگر صحنه‌های نمایشی است. در این بخش از کاروان، فردی لباس شیر بر تن می‌کند و در زمان پیمودن مسیر بر دست خونین حضرت ابوالفضل علیه السلام سوگواری می‌کند و کاه بر سر می‌ریزد. ذوالجناح، حجله خانه حضرت قاسم، قبر شش گوشه، طفلان مسلم و شطِ فرات از صحنه‌های دیگر این کاروان در روز عاشورا است.
دسته سقا؛ مراسم ویژه پسران هفت تا ۱۲ سال
در استان یزد دسته‌های گوناگون با نام‌های مختلف در مراسم عزای حسینی حضور پیدا می‌کنند. دسته‌ای که با باور‌های اعتقادی مردم پیوندی محکم دارد و از گذشته وجود داشته، دسته سقا است. دسته سقا از نوجوانانی که به امام حسین (ع) و خاندان مطهر او عشق می‌ورزند، تشکیل می‌شود.
عضویت در دسته سقا به‌واسطه نذری است که پدر و مادر‌ها برای سلامت بچه‌ها خود و یا صاحب فرزند شدن قبول کرده اند. این گروه نوجوان، عَلَمی سیاه رنگ با تزئینات اسب بی‌صاحب از حضرت عباس و یا امام حسین (ع) و مشک تیرخورده از دشمن غدار بر دست دارند.
این گروه لباسی سیاه و گاهی هم سفید بر تن می‌کنند، پارچه‌ای به رنگ قرمز یا سبز بر کمر می‌بندند و مشکی پر از آب بر دوش می‌کشند. آنها بازوبندی از قرآن کریم به کتف می‌بندند و اکثریت از سادات حسینی هستند که با بستن بازو بندی از پارچه سبز و نیز بر پیشانی که اغلب با آویزه‌های الوان و برگ‌های فلزی به رنگ نقره‌ای یا طلایی که روی آن آیاتی از کلام الله وحی حک شده است، لباس عزا را زینت می‌دهند و در صفوف منظم به نوحه‌خوانی می‌پردازند.
دسته سقا ظرفی مسی را که با پنجه‌ای تمثیلی از دستان بریده حضرت عباس زینت گرفته در دست می‌گیرند و به یاد سقای دشت کربلا به تشنگان حسینی آب می‌نوشانند. در واقع این مراسم ویژه پسران هفت تا ۱۲ سال است و عزاداران در این گروه سنی با تهیه لباس سفید عربی، مشکی و سربند یا ابوالفضل (ع) در این آیین شرکت می‌کنند.
پوش کشیدن؛ بالا بردن پارچه‌ای برای محافظت عزاداران از گرما
پوش؛ پارچه محکمی است که به نقوش واقعه کربلا مزین است و توسط مردم برپا می‌شود تا عزاداران حسینی از سرما و گرما در امان باشند، در زمان پوش بالا کردن هم چاووشی خوانان اشعاری را در رابطه با حادثه کربلا می‌خوانند. دوستداران امام حسین و جوانان قوی بنیه پوش را بالا می‌کشند. پوش روی تیرک بنا و استوار می‌شود و با گفتن یا حسین و یا ابوالفضل بالا کشیده می‌شود و بعضی از افراد قربانی کرده و یا صدقه می‌دهند تا اتفاقی نیفتد و در پایان هم نقل و شربت توزیع کرده و برای کسانی که پوش می‌کشیدند دعا می‌کنند.
پوش پارچه سفیدی بود که کارخانه هراتی در یزد بافت آنها را بر عهده داشت و پوشدوز‌ها پارچه‌های عریض را به هم وصل می‌کردند و نقوشی مانند شیر، فرشته، شمشیر، درخت سرو و ... بر روی آن می‌دوختند.
انتهای پیام/