زهرا وجدانی: در آستانه یکی از تماشاییترین رخدادهای نجومی سال آسمان ایران آماده میزبانی از بارش شهابی جوزایی است؛ پدیدهای که هر سال در نیمه آذرماه رخ میدهد و یکی از پربارترین و پرفروغ ترین بارشهای شهابی محسوب میشود. این بارش که در میان علاقهمندان به آسمان شب از محبوبیت ویژهای برخوردار است امسال نیز با شرایط رصدی بسیار مناسب همراه شده و امکان مشاهده تعداد قابل توجهی شهاب را برای ناظران فراهم میکند. کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران از عموم مخاطبان دعوت کرده است تا از فرصت شبهای پیشرو بهره بگیرند و این پدیده زیبا را از مناطق تاریک کشور رصد کنند.
در این گزارش با تکیه بر پیشبینیهای علمی، دادههای سازمان بینالمللی شهاب، کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران و توصیههای ایمنی، به بررسی کامل شرایط و جزئیات مرتبط با بارش شهابی جوزایی میپردازیم.
بارش شهابی جوزایی (Geminids Meteor Shower) هر سال در میانه دسامبر/آذرماه رخ میدهد و به دلیل نرخ بالای شهابهای قابل مشاهده در میان فعالان حوزه نجوم آماتوری جایگاه ویژهای دارد.
برخلاف بیشتر بارشهای شهابی که منشا آنها دنبالهدارها هستند، بارش جوزایی از بقایای جرم آسمانی سیارک دنبالهدار ۳۲۰۰ فایتون (۳۲۰۰ Phaethon) سرچشمه میگیرد. فایتون جرمی میانرده میان سیارک و دنبالهدارها است و رفتارهایی شبهدنبالهدار نشان میدهد؛ به همین دلیل منشا بارش جوزایی را اغلب منحصربهفرد توصیف میکنند.
بر اساس اعلام سازمان بینالمللی شهاب (IMO)، بارش امسال در شنبهشب ۲۲ آذر و بامداد یکشنبه ۲۳ آذر به اوج میرسد. در زمان اوج، نرخ ساعتی سرسویی یا ZHR (Zenithal Hourly Rate) حدود ۱۵۰ شهاب در ساعت پیشبینی شده است. این شاخص بیانگر تعداد شهابهایی است که یک ناظر ایدهآل، در شرایط آسمان کاملا تاریک و با قرار گرفتن کانون بارش در سمتالراس، میتواند مشاهده کند. اگرچه شرایط واقعی رصد کمتر از محیطهای ایدهآل است اما با این ZHR بالا میتوان انتظار داشت که حتی در شرایط معمول نیز تعداد زیادی شهاب در آسمان دیده شود.
در این بازه زمانی شبهای پنجشنبه، جمعه و شنبه یعنی ۲۰، ۲۱ و ۲۲ آذر پرشمارترین شبهای پیش از اوج خواهند بود و بهعلاوه بامداد دوشنبه ۲۴ آذر نیز همچنان شهابهای زیادی در آسمان قابل مشاهدهاند. بر همین اساس، انجمن نجوم ایران تاکید میکند که رصدگران حتی اگر قادر به مشاهده شب اوج نباشند، در شبهای پیرامونی نیز فرصت ثبت شهابهای فراوان را خواهند داشت.
یکی از مهمترین عواملی که بر مشاهده بارشهای شهابی اثر میگذارد، نور ماه است. حضور ماه در فازهای پرنور معمولا شهابهای کمنور را از دید ناظران پنهان میکند و نرخ واقعی قابل مشاهده را کاهش میدهد اما امسال زمان اوج بارش در اواخر ماه قمری قرار گرفته و تنها هلال باریک ماه در آسمان حضور دارد.
هلال ماه نیز تا حوالی ساعت ۲ بامداد طلوع نمیکند و این یعنی بازهای چندساعته از حدود ۱۰ شب تا ۲ بامداد کاملا عاری از نور مزاحم ماه است. چنین شرایطی فرصت منحصربهفردی برای مشاهده شهابهای کمنور و در نتیجه افزایش تعداد شهابهای ثبتشده فراهم میسازد.
از سوی دیگر همزمانی اوج بارش با تعطیلات پایان هفته باعث میشود علاقهمندان بدون دغدغه روزهای کاری بتوانند برای سفرهای رصدی برنامهریزی کنند. این ترکیب آسمان تاریک + تعطیلات آخر هفته + ZHR بالا موجب شده کارشناسان نجومی، بارش امسال را یکی از بهترین فرصتهای رصدی سالهای اخیر توصیف کنند.
بارش جوزایی یکی از معدود بارشهای شهابی است که از بقایای یک سیارک فعال نشات میگیرد. جرم مادر این بارش ۳۲۰۰ فایتون ویژگیهایی مختلط میان یک سیارک و یک دنبالهدار دارد. مدار این جرم کشیده و نزدیکگذر از خورشید است و در نزدیکترین فاصله دمای سطح فایتون به بیش از ۷۰۰ درجه سانتیگراد میرسد. همین دمای بالا سبب میشود بخشهایی از سنگ و خاک سطح آن خرد شده و جریان غباری تشکیل دهد که منشا بارش شهابی جوزایی است.
ذرات جداشده از فایتون پس از ورود به جو زمین با سرعتی حدود ۳۵ کیلومتر بر ثانیه میسوزند و پدیده شهاب را ایجاد میکنند. یکی از ویژگیهای مهم بارش جوزایی این است که شهابهای آن عموما درخشان، رنگی و آهستهتر از بسیاری بارشهای دیگر هستند. این موضوع باعث میشود حتی ناظران آماتوری نیز بتوانند تفاوت شهابهای جوزایی با بارشهای دیگر را تشخیص دهند.
از آنجا که بارش جوزایی دارای کانون یا Radiant در صورت فلکی جوزا است، مسیر ظاهری شهابها هنگام رصد به گونهای است که از اطراف این نقطه منتشر میشوند. هرچند برای مشاهده شهابها نیاز نیست دقیقا به سمت صورت فلکی جوزا نگاه کنید، اما موقعیت مناسب آن در آسمان شب به افزایش نرخ رصد کمک میکند.
کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران اعلام کرده است که بارش جوزایی همانند بیشتر بارشهای شهابی با چشم غیرمسلح کاملا قابل مشاهده است و نیازی به تلسکوپ، دوربین دوچشمی یا هر ابزار حرفهای وجود ندارد. حتی استفاده از ابزارهای بزرگ میتواند محدوده دید را کاهش دهد و تعداد شهابهای قابل مشاهده را کمتر کند.
برای داشتن تجربهای کامل و ایمن، توصیه میشود:
۱. از شهرها و مناطق دارای آلودگی نوری فاصله بگیرید.
۲. در محیطی امن و مناسب استقرار پیدا کنید.
۳. لباس گرم، دستکش، کلاه و پوشش چندلایه همراه داشته باشید.
۴. زیرانداز، صندلی تاشو یا کیسه خواب برای نشستن طولانیمدت آماده کنید.
۵. از چراغقوههای نور قرمز استفاده کنید تا چشم شما به تاریکی عادت کند.
۶. دستکم ۲۰ تا ۳۰ دقیقه فرصت دهید تا چشمها به تاریکی آسمان عادت کنند.
صورت فلکی جوزا حدود ساعت ۱۰ شب در ارتفاع مناسبی قرار میگیرد؛ بنابراین بهترین زمان برای شروع رصد از ۱۰ شب تا قبل از طلوع ماه است.
تجربه نشان داده است که بیشترین تراکم شهابها معمولا در ساعات پس از نیمهشب رخ میدهد، زیرا در این زمان بخش از زمین که ایران روی آن قرار دارد رو به حرکت مداری سیاره به سمت ذرات شهابی است و میانگین تعداد شهابها افزایش مییابد.
طبق پیشبینیها:
• در شبهای نزدیک به اوج: هر ۲ تا ۳ دقیقه یک شهاب
• در شب اوج: هر ۱ تا ۲ دقیقه یک شهاب یا بیشتر
البته این مقادیر به عوامل زیر بستگی دارند:
• تاریکی آسمان
• میزان آلودگی نوری
• شرایط جوی
• ارتفاع کانون بارش
• میدان دید افق
در مناطق تاریک کویری و ارتفاعات بدون آلودگی نوری ناظران ممکن است تعداد بیشتری شهاب ثبت کنند.
شهابها هنگامی دیده میشوند که ذرات ریز اغلب کوچکتر از یک سنگریزه با سرعت بسیار بالا وارد جو زمین شده و در اثر اصطکاک با مولکولهای هوا میسوزند. این فرآیند یک رد نورانی ایجاد میکند که شهاب نامیده میشود. شدت درخشندگی شهابها بر اساس قدر ظاهری بیان میشود و شهابهای جوزایی به دلیل جرم بیشتر ذرات، معمولا بسیار پرنورتر از میانگین بارشهای سال هستند.
برخی شهابها ممکن است اساسا درخشندگی بالایی داشته و به آذرگوی یا Fireball تبدیل شوند. آذرگویها شهابهای فوقالعاده درخشانی هستند که گاه سایه ایجاد میکنند و رد درخشانشان چند ثانیه پایدار میماند. بارش جوزایی یکی از بارشهای مستعد تولید آذرگوی است و در سالهای گذشته گزارشهای متعددی از مشاهده آذرگویهای جوزایی ثبت شده است.
از منظر فیزیک جو هنگام ورود یک ذره شهابی به لایههای بالای اتمسفر، موج ضربهای ایجاد میشود و در صورتی که جرم ذره بزرگ باشد میتواند حتی صداهای انفجاری ضعیف نیز ایجاد کند. با این حال بیشتر شهابهای جوزایی بسیار کوچک هستند و هیچ اثری از آنها به سطح زمین نمیرسد.
با توجه به پیشبینی ورود سامانه بارشی در بخشهایی از کشور انجمن نجوم ایران هشدارهای مهمی را برای حفظ سلامت رصدکنندگان ارائه کرده است. این سامانه میتواند برف، باران، بوران و حتی سیلاب را در نواحی مختلف بهویژه در مناطق غربی، کوهستانی و ارتفاعات کشور به همراه داشته باشد.
به هیچوجه به تنهایی در مناطق دورافتاده و بدون پوشش تلفن همراه استقرار پیدا نکنید. از کمپزدن در بستر رودخانهها، حاشیه مسیلها و مناطق سیلگیر خودداری کنید. در مناطق مرتفع کوهستانی با احتمال وزش باد، بارش شدید یا کولاک حضور نیابید. آخرین گزارشهای هواشناسی را پیش از انتخاب محل رصد بررسی کنید. مسیر بازگشت و دسترسی اضطراری را از پیش مشخص کنید و وسایل گرمایشی ایمن، چراغ قوه، غذا، آب آشامیدنی و لوازم کمکهای اولیه همراه داشته باشید.
هدف از این توصیهها این است که تجربه رصد بارش شهابی جوزایی نهتنها لذتبخش، بلکه کاملا ایمن باشد.
بارشهای شهابی فقط رویدادهای بصری زیبا نیستند؛ این پدیدهها نقش مهمی در آموزش عمومی نجوم، پژوهشهای جوی، مدلسازی دینامیک منظومه شمسی و حتی فهم تاریخی بشر از آسمان دارند.
انجمنهای نجوم در سراسر کشور سالها است که از بارش جوزایی به عنوان فرصتی مناسب برای: آموزش اصول رصد آسمان، ترویج نجوم در میان نوجوانان و دانشجویان، ثبت علمی دادههای شهابی، برگزاری رویدادهای جمعی نجومی استفاده میکنند.
رصدگران آماتور میتوانند با ثبت: زمان، مشاهده، رنگ شهاب، مسیر حرکت، شدت درخشندگی و تعداد شهابها در بازههای زمانی مشخص در پژوهشهای سازمانهای بینالمللی همچون IMO مشارکت کنند. دادههای ناظران زمینی در سالهای اخیر نقش مهمی در تحلیلهای علمی بارش جوزایی ایفا کرده است.
بارش شهابی جوزایی امسال با شرایطی کمنظیر از نظر تاریکی آسمان فاصله زمانی مناسب از ماه، نرخ بالای شهابها و تقارن با تعطیلات آخر هفته فرصتی ایدهآل برای رصدگران حرفهای و علاقهمندان تازهکار فراهم کرده است. بر اساس پیشبینیهای علمی در اوج بارش میتوان انتظار مشاهده دهها و حتی بیش از صد شهاب را در هر ساعت داشت؛ رقمی که جوزایی را در زمره پربارترین بارشهای سال قرار میدهد.
در کنار تمام جذابیتهای بصری و علمی این پدیده رعایت نکات ایمنی، انتخاب محل امن، بررسی شرایط جوی و پرهیز از رصد در مناطق پرخطر ضروری است. کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران نیز با تاکید بر اهمیت ایمنی، امیدوار است علاقهمندان با آمادگی کامل و دانش کافی، تجربهای خاطرهانگیز و الهامبخش از مشاهده این رخداد آسمانی رقم بزنند.
بارش شهابی جوزایی هر سال یادآور زیبایی بیپایان آسمان شب و نقش ما در شناخت جهان است. رصد این پدیده نهتنها فرصتی برای لذت بردن از طبیعت آسمان است بلکه پنجرهای به سوی درک بهتر ساختار منظومه شمسی، ذرات میانسیارهای و پویایی اجرام آسمانی به شمار میرود. امسال نیز این فرصت ارزشمند با کیفیتی بالاتر از حد معمول پیشروی ماست؛ فرصتی که اگر از دست برود تا سال دیگر تکرار نخواهد شد.
انتهای پیام/