به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری برنا؛ هایکو ماس، وزیر امور خارجه آلمان، اخیرا به رسانه‌ها گفته است «برلین، پاریس و لندن اولین معامله تجاری خود را با ایران براساس اینستکس انجام دادند.» او تسهیل ارسال تجهیزات پزشکی به ایران را موضوع نخستین عملیات مالی این مکانیسم خواند.
این گفته هایکو ماس در حالی است که اروپایی‌ها به عنوان اعضای باقی مانده در برجام پس از خروج آمریکا از این توافقنامه بین‌المللی، همواره بر تعهد و پایبندی خود بر حفظ برجام و ادامه تعاملات و تبادلات تجاری و مالی با ایران تاکید کرده‌اند اما حدود 2 سال از خروج آمریکا از برجام و تعهد اروپا مبنی بر ایجاد و راه‌اندازی کانال مالی با ایران تحت عنوان اینستکس گذشته اما اروپایی‌ها گام جدی در این زمینه برنداشتند.
بدین ترتیب هر چند ظاهرا، بنا به گفته هایکو ماس، اینستکس، اولین معامله تجاری خود را را آن هم در قالب ارسال تجهیزات پزشکی به ایران در شرایط بحران کرونا در ایران و جهان انجام داده اما به نظر می‌رسد که این اقدام، نمی‌تواند برای ایران راضی کننده باشد.
سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان، به موضعی کوتاه در این باره اکتفا کرد. او به یکی از رسانه‌ها گفته است: «اینستکس بسیار دیر اجرایی شد. به عبارت دیگر یک سال و نیم از زمانی که اینستکس باید اجرا می شد، گذشته است.»
او تاکید کرد: «ضمن اینکه اینستکس به خودی خود جزو تعهداتی که اروپایی ها به ایران داشتند نبوده بلکه مقدمه‌ای برای سایر تعهدات آنها بود که در زمینه بانکی، حمل و نقل، خرید و فروش آزاد کالاهای ایران و نفت ایران داده بودند. در حال حاضر با شرایطی که رخ داده است به خودشان آمدند و تا حدودی کمک کردند.»
موسوی با اشاره به اقدام اروپایی‌ها در ارسال تجهیزات پزشکی به ایران به ویژه در این شرایط خاص کرونایی در زمان تحریم‌ها تصریح کرد: «در واقع این اقدام اروپایی‌ها، اقدام خاصی نیست و ذوق‌زدگی نیز ندارد اما به هر حال به تعبیر ایرانیان، این اقدام اروپایی‌ها به منزله آب باریکه‌ای است که اگر از درد و آلام مردم کم شود، ایران نیز از این گونه اقدامات استقبال می‌کند.»
سخنگوی وزارت امور خارجه با تاکید براینکه اینستکس مقدمه‌ای برای تعهدات اروپایی‌ها است که باید از این طریق به تعهداتی که به ایران دارند عمل کنند گفت: «یقینا تحریم‌ها تاثیرگذارند و همچنان ایران درگیر تحریم‌ها است و آمریکایی‌ها نیز به صراحت و رسما اعلام کرده‌اند از تحریم‌ها علیه ایران نخواهند کاست تا فشار بیشتری را به ملت ایران وارد کنند.»
به دنبال اولین تراکنش مالی سه کشور اروپایی با ایران، روسیه نیز از این اقدام استقبال کرد میخائیل اولیانوف، نماینده ویژه روسیه در سازمان‌های بین‌المللی، روز چهارشنبه در توییتی نوشت: سه کشور اروپایی تائید کرده‌اند که اولین تراکنش مالی سازوکار اینستکس را (از طریق صادرات کالاهای پزشکی از اروپا به ایران) انجام داده‌اند. تبریک می‌گویم. در نگاه کووید ۱۹ محشر می‌شود این سازوکار سریعا به سمت کالاهای قابل تحریم حرکت کند و از مرزهای اروپا فراتر رود.
به‌رغم واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان و اظهار خشنودی روسیه نسبت به این اقدام اروپایی‌ها، علی بیگدلی، کارشناس مسائل بین‌الملل، در رابطه با اولین تراکنش مالی اروپا با ایران در چارچوب اینستکس به برنا گفته است: «با توجه به اینکه مقامات رسمی ایران نظیر وزیر امور خارجه، رئیس جمهور و رئیس بانک مرکزی از سازمان‌های مختلف بین‌المللی تقاضای کمک کردند و هم شیوه‌های مختلفی تقاضای خود مبنی بر کاهش تحریم‌ها، را به گوش مقامات آمریکایی رساندند، توانستند در قبال این اقدامات جواب مثبتی دریافت کنند و آمریکا تحریم‌های سالانه علیه سیستم‌های هسته‌ای ایران را تعلیق کرد.»
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه «اروپایی‌ها با این اقدام بشر دوستانه تا حدود زیادی به عملی و اجرایی شدن اینستکس کمک کردند» افزود: «به‌طور کلی آمریکایی‌هایی بر خلاف اروپایی‌ها، از نظر ارزش‌های حاکم بر جامعه نه تنها در روابط بین‌المللی خیلی اخلاق را در نظر نمی‌گیرند حتی در مناسبات اجتماعی‌شان هم متعهد به رعایت اخلاق نیستند.»
بیگدلی با بیان اینکه روابط اجتماعی و بین‌المللی اروپایی‌ها بر مبنای ارزش‌های اخلاقی شکل گرفته است، تصریح کرد: «اروپایی‌ها در فضای بشر دوستانه اینستکس را راه‌اندازی کردند. در واقع آنها با این اقدام تا حدود زیادی می‌توانند جلوی سقوط برجام را بگیرند.»
این کارشناس مسائل بین‌المللی در پاسخ به اینکه امکان دارد ایران بتواند در سایر تعاملات تجاری از اینستکس استفاده کند، خاطرنشان کرد: «براساس مندرجات منشور سازمان ملل هیچ تحریمی نمی‌تواند بر روی 3 حوزه مواد غذایی، مواد دارویی و تجهیزات پزشکی اثر بگذارد و این اقدام ممنوع است چراکه شورای امنیت حق ندارد قطعنامه‌ای صادر کند که شامل این موارد شود. لذا تعاملات در این سه حوزه از ابتدا آزاد بوده است منتهی به دلیل اینکه شبکه انتقال بانکی به سمت ایران بسته شده بود، امکان خرید و ورود دارو میسر نبود.»
بیگدلی در خصوص کارکرد اینستکس ادامه داد: «در واقع اینستکس براساس شرایط اضطراری ایران که نیازمند کمک‌های دارویی و تجهیزات پزشکی است و فارغ از همه فشارهایی که آمریکا بر ایران وارد می‌کند، این داروها را به ایران منتقل کرده است. نکته قابل توجه این است که در حال حاضر مسئله برگشت پول این کمک‌ها مطرح نیست چرا که این سه کشور اروپایی نمی‌توانند از اعتبارات مالی ایران در کره‌جنوبی، هندوستان و کشورهای دیگر برداشت کنند. بنابراین ایران بابت این کمک‌ها پولی پرداخت کرده و این کمک‌ها صرفا کمکی بشر دوستانه است که بعید به نظر می‌رسد به سایر حوزه‌ها تسری پیدا کند.»
لازم به ذکر است هر چند قرار بود یک ابزار مالی جدید (اینستکس)، استقلال راهبردی اتحادیه اروپا از ایالات متحده را به ارمغان آورد، اما این پروژه نشان داد که این هدف چقدر دست نیافتنی است. اینستکس که در سال 2019 تاسیس شد تا مبادلات تجاری بین ایران و اتحادیه اروپا را تسهیل کند، به نماد تلاش‌های بیهوده اروپا برای استقلال راهبردی از ایالات متحده تبدیل شد. اما نباید فراموش کرد که به گفته علی بیگدلی، کارشناس مسائل بین‌الملل، «به رغم همه اینها، ایران نباید اتحادیه اروپا را از دست بدهد.»
حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در انگلیس، نیز همزمان با مطرح شدن بحث اینستکس، درباره این کانال مالی گفته بود: «سه کشور اروپایی پیشنهاد کرده‌اند که برای عملیاتی شدن سریع کانال مالی که برای تسهیل تجارت بین دو کشور در همه زمینه‌ها تاسیس شده است، فاز اول آن به پرداخت‌های مرتبط با اقلام کالاهای اساسی و پزشکی اختصاص یابد.» از این رو به نظر می‌رسد اروپایی‌ها در راستای اولین فاز اجرایی اینستکس گام برداشته‌اند هر چند ناکافی است. به هر روی شاید بتوان گفت ثبت کانال مالی اینستکس، جزو معدود اقداماتی است که اتحادیه اروپا خلاف خواست و اراده آمریکا عمل کرده و پیش بینی می‌شد که با واکنش های متفاوتی به ویژه از سوی آمریکایی‌ها، روبرو شود.
از جمله شخصیت‌هایی که در این باره اظهارنظر کرده و تلاش‌هایی را انجام داد، فدریکا موگرینی، مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا، بود. او در پیامی هدف بلندمدت اینستکس «کانال تبادل مالی اروپا با ایران» را گشایش کانال‌های اقتصادی برای کشورهای ثالثی دانست که تمایل به تجارت با ایران دارند و ۳ کشور اروپایی همچنان تلاش می‌کنند که به چنین هدفی دست یابند.
جرمی هانت، وزیر امور خارجه وقت انگلیس، نیز که خود جزو نمایندگان سه کشور اروپایی حاضر در نشست «اینستکس» بود، ثبت این کانال ویژه مالی را گام مهمی دانست و گفت با وجود راه اندازی این سازوکار همچنان باید کار‌های بیشتری انجام داد و تاکید کرد ۳ کشور اروپایی در همکاری نزدیک در حال بررسی همه جنبه‌های حقوقی و فنی مورد نیاز این سازوکار ویژه هستند.
اما به‌رغم واکنش‌های مثبت به این کانال مالی، واکنش آمریکا نسبت به این اقدام اروپایی‌ها در قبال ایران مثل همیشه حول محور تهدید بود. وزارت امور خارجه آمریکا، تنها ساعاتی پس از ثبت این کانال بیانیه‌ای صادر و اعلام کرد که «به دقت گزارش‌ها را درباره کانال ویژه مالی دنبال می کنند تا جزئیات بیشتری درباره سازوکار آن به دست بیاورند.»
در واقع این اقدام اروپایی‌ها به عنوان متحد همیشگی آمریکا در مسائل بین‌المللی در نوع خود تازگی داشت و حتی برخی رسانه‌های آمریکایی به ویژه نشریه واشنگتن پست نیز راه اندازی اینستکس را به چالش طلبیدن قدرت اقتصادی آمریکا دانستند.
حال به گفته سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان، هر چند یک سال و نیم از زمان به اجرایی درآوردن ساز و کار مالی اروپا با ایران در قالب اینستکس پس از خروج آمریکا از برجام گذشته است و گفته اروپایی‌ها با تعهدات عملی‌شان بسیار فاصله دارد اما ایران، اینستکس را به منزله مقدمه‌ای می‌داند که می‌تواند از فشار تحریم‌های چند جانبه به ملت ایران بکاهد.
گفتنی است در پی بیانیه صادره ۹ بندی از سوی سه کشور اروپایی عضو برجام در پی سفر محمدجواد ظریف به بروکسل در ۲۵ اردیبهشت 97 و پس از خروج دونالد ترامپ از توافق وین که توسط فدریکا موگرینی، مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا، قرائت شد، با اشاره به حفظ و تعمیق روابط اقتصادی با ایران، بر ادامه فروش نفت، گاز و محصولات پتروشیمی، مبادلات بانکی با ایران، همکاری‌ها در زمینه حمل و نقل، ایجاد خطوط اعتباری ویژه در زمینه‌های مالی، بانکی، بیمه‌ای و تجاری با هدف تسهیل همکاری‌های اقتصادی و مالی از جمله از طریق حمایت عملی از سرمایه‌گذاری تجاری، تکمیل و اجرای تفاهمنامه‌ها و قرارداد‌های بیشتر بین شرکت‌های اروپایی و ایران، سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران، حمایت از فعالان اقتصادی اروپا در ایران و … تأکید شد.
پس از آن هم در بامداد سوم مهر ماه ۱۳۹۷ و در حاشیه هفتاد و سومین نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک وزرای خارجه ایران و ۱+۴ به همراه موگرینی نشستی را برگزار و در پایان بیانیه‌ای ۱۲ بندی از سوی موگرینی و ظریف قرائت شد. موگرینی اعلام کرد که اتحادیه اروپا به تعهداتش در برجام و همچنین ایجاد کانالی برای ادامه صادرات نفتی ایران و همچنین تجارت با ایران متعهد است. او در ادامه گفت کانال ویژه پرداخت برای انجام تجارت با ایران به صادرات نفت، مبادله بانکی و صادرات کمک خواهد کرد.
در نهایت به‌رغم این بیانیه‌ها و تعلل اروپا، سه کشور فرانسه، آلمان و انگلیس روز پنجشنبه ۱۱ بهمن ماه ۱۳۹۷ سازوکار مالی ویژه اروپا برای بهره‌مندی ایران از مزایای اقتصادی برجام را رسما ثبت کردند. پاریس میزبان Instrument in Support of Trade Exchanges یا همان اینستکس «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» است و «پر فیشر» بانکدار آلمانی هم مسئولیت آن را بر عهده دارد. انگلیس هم رئیس هیأت نظارت است و از هر کدام از این کشور‌ها هم یک نفر از وزارت امور خارجه حضور دارند و دیگر کشورهای اروپایی هم می‌توانند به این سه کشور بپیوندند.
در حقیقت اینستکس بین واردات و صادرات ما به اروپا یک تهاتر پولی ایجاد می‌کند و پول وارد کننده را به صادر کننده می‌دهد. در حقیقت اینستکس و شرکت متناظر ایرانی به عنوان نهاد‌های واسط برای تسویه حساب شرکت‌های بدهکار و بستانکار در دو طرف عمل خواهند کرد. بر این اساس، در ساختار اینستکس پولی جا به جا نمی‌شود.