آیین‌های نمایشی خوزستان گرم‌تر از استان‌های دیگر/ از «شِیدونه»تا «سه سنگ»

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ محرم و عزاداری برای آن در شهرهای مختلف ایران حال و هوای خاص خود را دارد. خوزستان یکی از شهرهایی است که از نظر تعدد آیین های متفاوتی را در این ایام اجرا می کند. از آیین های نمایشی گرفته تا نوحه خوانی و نذوزاتی که میان مردم پخش می شوند.

آیین هایی چون «سه روزه شوشتر»، «نخل مُقوم (مقام) حسین شوشتر»، «سینه زنی سه سنگ در بهبهان»، «سینه زنی سه سنگ در بهبهان»، «شِیـدونـِه»، «كولَكی بهبهان»، «مشعل گردانی در بهبهان»، «مراسم سینی قاسم» و «تعزیه شوش» از جمله آیین هایی است که در ایام عزاداری محرم در خوزستان اجرا می شوند.

علاوه بر این آیین های ثبت شده عزاداری حسینی در خوزستان، در ایام محرم و صفر موكب ها و تكیه هایی در نقاط مختلف این استان برپا می شود كه آیین های عزاداری زنجیر زنی و سینه زنی، تعزیه خوانی و... در آنها اجرا می شود و مردم نذورات خود شامل غذای نذری،حلوا ، شربت و چای و... را در این آیین ها تقسیم می كنند.
همچنین هر ساله هزاران زائر در ایام اربعین حسینی از مرزهای خوزستان برای زیارت حرم امام حسین(ع) به عراق سفر می كنند.
به همین خاطر در این ایام صدها موكب از سوی مردم و نهادهای مختلف در مرزهای چذابه و شلمچه برپا می شود كه به صورت رایگان تمامی امكانات زائران را تهیه و به آنها خدمات رسانی می كنند.

آیین سه روزه شوشتر

آیین سه روزه شهدای كربلا، ٢ روز پس از روز عاشورا برگزار می شود. در این آیین كه تنها در شهرستان شوشتر اجرا می شود، اجساد شهدا را كه به مدت ٢ روز روی زمین باقی مانده اند به صورت نمادین دفن می كنند.

تعدادی از بازیگران و شبیه خوانان هیات ها، لباس هایی با نقش های متفاوت را بر تن كرده و با معرفی یك به یك شهدا، با نوحه خوانی اجساد را از زمین بلند كرده و به شكل نمادین به خاك می سپارند.
امروزه با توجه به جمعیت زیاد استقبال كنندگان در زمان اجرای این مراسم، اجساد شهدا را بر روی تخت بزرگی كه از قبل آماده شده قرار می دهند و شهدا را برای دفن به طرف چادر هیات می برند.

از جمله ابزار اصلی و مورد استفاده دراین آیین بیل و بوریِه (بوریا یا حصیر) است. بیل، برای كندن قبر و دفن شهدا و بوریا نماد كفن است كه در واقعه كربلا، به دلیل نبود كفن برای پیكر مطهر شهدا استفاده شد.

آیین سینه زنی سه سنگ در بهبهان

پس از دوران حكومت صفویه، شیعیان در عهد افشاریه و زندیه آیین عزاداری امام حسین(ع) را با شور و حرارت گذشته اما با تغییراتی که متناسب با زمان بود، ادامه دادند.

دسته گردانی، نوحه سرایی، سینه زنی، زنجیرزنی و تعزیه و به ویژه شبیه خوانی كه پس از صفویه در ایران متداول شده بود، در این زمان رونق و رواج بیشتری پیدا كرد. همچنین در عصر قاجار مقاتل زیادی تالیف شد و مرثیه سرایی رونق فراوانی گرفت.

سینه زنی سه ضرب یا سه سنگ، از سبك های معمول سینه زنی ازگذشته تاكنون در بهبهان است. سه سنگ به عنوان نماد خاص عزاداری مردم بهبهان محسوب می شود. سینه زنان، سه سنگ را به دو صورت نشسته و ایستاده اجرا می كنند.

بهبهانی ها «سنگ» را «ضربه» می دانند و چون در این آیین سه ضربه پیاپی با ریتم خاص و با فاصله بسیار اندك به سینه زده می شود، آن را «سه سنگ» می گویند که معمولا در بخش آخر آیین عزاداری اجرا می شود.

شِیـدونـِه

ساخت حجله های آیینی از گذشته در دزفول و شوشتر مرسوم بوده است. حجله های آیینی درماه محرم و ایام عاشورا در آیین عزاداری حسینی كه یادآور واقعه كربلا است مورد استفاده قرار می گیرند.
این حجله ها با اطاقك های چوبی منبت كاری و تزیین شده در ایام ماه محرم در بعضی از گذرها و حسینیه ها نصب می شوند و تداعی كننده حجله حضرت قاسم (ع) هستند. در اصطلاح محلی مردم دزفول و شوشتر این حجله ها شِیـدانِه «شیدونِه» نامیده می شوند.

شیدونِه سازه ای چهارگوش، طاقدار و ازجنس چوب است كه با ابعاد مختلفی ساخته می شود. دیواره های شیدونِه به صورت مشبك و معمولاً به رنگ سبز است. در قسمتی از دیواره نقاشی هایی از تمثیل ائمه(ع) یا صحنه هایی از وقایع عاشورا كشیده شده است.

شیدونه ها با عنوان های مختلفی از امامان و فرزندان آنها مانند شیدونِه حضرت علی (ع)، شیدونِه علی اصغر (ع)، شیدونِه حضرت قاسم (ع)، شیدونِه حضرت زینب (ع)، نامگذاری شده اند.

هركدام از شیدونِه ها مختص به یك محله هستند و هر ساله ایام محرم درجای مشخصی درهمان محله نصب شده و با شمع و حنا تزیین می شوند.

مردم نیز نذورات خود را كه شامل خرما، حلوا، نان و خرما و حلوای كنجداست، برای پذیرایی از هیات های عزاداری و مردم می آورند.

شیدونه ها در شهر دزفول در نزدیكی مساجد و محله های قدیمی همچون مسجد جامع دزفول، مسجد علی ابن ابیطالب (ع) (میان دره)، مسجد عبابافان و محله های قدیمی چون محله ی پیرنظر، كرناسیون برپا می شوند.در شوشتر نیز شیدونِه هایی وجود دارند كه برخلاف شیدونه های دزفول كه جایگاه ثابتی دارند، آنها را در آیین های عزاداری به حركت در می آورند. در قدیم تعدادی از عزاداران شیدونه ها را روی شانه های خود می گذاشتند و همراه هیات های عزاداری حركت می دادند. اما امروزه شیدونه ها را به وسیله خودرو درهیات های عزداری حمل می كنند.

نخل مُقوم (مقام) حسین شوشتر

در ماه محرم و ایام عاشورا در هر شهر و روستـایی از ایران، بزرگداشت واقعه كربلا با آداب و رسـوم خاصی برگزار می شود. نخل و نخل گردانی و مراسم مرتبط با آن نیز از این نوع است. آیین نخل گردانی از گذشته در بسیاری ازشهرهای ایران رواج داشته است.

در استان خوزستان همچون دیگر نقاط ایران ازگذشته نخل گردانی مرسوم بوده است. نخل ها در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای كربلا شناخته شده كه ریشه ای كهن در سنتها دارند.

در شهرستان شوشتر نیز نخلی كهن به نام نخل مقوم حسین وجود دارد كه در روزهای تاسوعا و عاشورا توسط دوستداران و عاشقان امام حسین (ع) از محل نگهداری آن كه در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه مُوگِهی شوشتر است، خارج شده و به محلی كه مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست آورده می شود.

این نخل كه بنا بر گفته های محلی چند صد سال قدمت دارد، بارها مرمت شده و وزن بسیار بالایی دارد و تعداد افراد زیادی آن را حمل می كنند. نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و حمل كنندگان نخل را به اصطلاح نخـل كش می نامند.

در روزهای اول محرم مردم با همكاری و همیاری یكدیگر به تزیین نخل پرداخته و مقدمات مراسم را آماده می كنند.

در سال های گذشته برای تزئینات نخل، علاوه بر آراستن به پارچه های سیاه، نقوش وقایع و اتفاقات عاشورا را روی آن كشیده و نصب می كردند و در نوع جدیدتر آن نقاشی شمایل امام حسین(ع) و یارانش را روی شیشه طراحی می کردند.

هرساله درصبح روز تاسوعا نخل را از مُقوم حسین بیرون آورده و پس از نصب برخی قسمت های نخل كه قابل جدا شدن است، آن را به سوی آرامگاه «براء ابن مالك» (از صحابه پیامبر اسلام (ص) كه بعدها در جنگ شوشتر به شهادت رسید و همانجا دفن شد) حمل می كنند، سپس نخل را دور مزار «براء ابن مالك» گردانده، سپس مردم شركت كننده فاصلـه گرفته و صحنه را برای نشاندن نخل بر زمین آمـاده می كنند و دركنـار آن به سینه زنی و نوحـه خوانی می پردازند. درنهایت نخل را به محل اصلی برمی گردانند.

در صبح دهم محرم و روز عاشورا مجدد نخل را از محل خود به سوی امامزاده عبدالله برده و دو تا سه مرتبه آن را به دور امامزاده می گردانند؛ سپس فریادزنان با صدای الله اكبر و یا مولا، نخل را روی تپه ای كه سطح ناصافی دارد، در مجاورت امامزاده برده و بر زمین می گذارند. این آیین حدود 2 ساعت در امامزاده ادامه داشته و سپس نخل را به محل اصلی خود باز می گردانند. حمل كنندگان نیز به هنگام نشاندن نخل فریاد یا حسین(ع) سر می دهند.

مردم دراین روزها نذوراتی دارند كه آنها را به شكل قربانی كردن گوسفند مقابل نخل، اهدا كردن پول كه در جهت تعمیر و مرمت نخل و یا خرید لوازم تزیینی و طناب استفاده می شود، خرج می كنند. برخی از مردم نیز نذوراتی مثل حلوا، خرما، نـان محلی و .... اهدا می كنند كه درنهایت بین حمل كنندگان نخل تقسیم می شود.

از آن جهت كه مردم از گذشته اعتقاد و باور خالصانه ای نسبت به نخل مَقوم حسین داشته اند، دیده شده كه در زمان كم آبی و بارش، آن را به امامزاده عبدالله شوشتر برده و در فضای باز و زیرآسمان قرار می دادند. زنان شوشتر به آن تكه پارچه هایی می بستند، نذر كرده و دعا می خواندند و ازخداوند طلب باران كرده و معتقد بودند كه به طور حتم باران خواهد آمد.

مشعل گردانی در بهبهان

از جمله رسوم قدیمی كه در روزهای دهه اول محرم برگزار می شود، رسم مشعل گردانی است كه در شهر بهبهان اجرا می شود. درگذشته مشعل هایی با پنج شعله در هر محله بین عزاداران گردانده می شد. مردم مشعل را مقابل هر محله روشن می کردند تا نور و روشنایی محفل شود، سپس در بین عزاداران و سینه زنان گردانده می شد.

آتش و روشنایی از عهد باستان تاكنون در فرهنگ ایران زمین وجود داشته و مورد احترام بوده است؛ چرا كه آن را نماد نور، روشنی، حرارت و پاكی می دانستند.

محله «پَر» یكی از محلات قدیمی شهر بهبهان است كه مشعل گردانی را حفظ كرده و این آیین در شب عاشورا در آن اجرا می شود.
مشعل ها از جنس آهن هستند و دارای سه شاخه (همانند مشعل محله بدیعا)، چهار یا پنج شاخه (مانند مشعل محله پَر) به شكل استوانه ای كه با فاصله به یكدیگر مرتبط و همه به پایه بلند اصلی كه بلندترین شعله است متصل شده اند.

برای شعله ور كردن آتش مشعل از چند روز پیش از فرا رسیدن محرم و اجرای آیین، پارچه های كهنه توسط مردم محل جمع آوری می شود. پارچه ها را به شكل لوله شده آماده كرده و درون ظرفی پر از نفت خیس می کنند تا دیرتر بسوزند. بعدها بعضی از محلات از فانوس به جای مشعل استفاده كردند كه راحت تر بود.

این مشعل یك نفر چرخاننده و 2 نفر همراه كمكی دارد. رسم بر این است كه ابتدا در شب عاشورا میان سینه زنان آن را یك بار می چرخانند و سپس درخانه هایی كه در محدوده محله، نذوراتی دارند، چرخانده می شود. به تدریج مشعل های قدیمی كنار گذاشته شدند. تا سال ١٣۵٠ مشعل گردانی در بهبهان رواج داشته و از آن پس رفته رفته اجرای آن كمتر شده و هم اكنون برگزاری این آیین تنها محدود به یك نقطه و محله از این شهر شده است.

آیین كولَكی بهبهان

سینه زنی و نوحه خوانی در ایران بنا به نوشته مورخان بیش از زمان دیلمیان در قرن چهارم آغاز شد و پس از یك توقف طولانی در عصر صفوی گسترش و رواج یافت. این نوع عزاداری در اصل میان عرب ها رایج بوده، اما سینه زنی به صورت امروزی كه یك نفر دم بگیرد و دیگران به آهنگ او سینه بزنند را به آل بویه نسبت داده اند.

یكی از شیوه های مرسوم سینه زنی در شهرستـان بهبهان نوعی سینه زنی است كه «كولكی» نامیده می شود كه به معنی شانه به شانه شدن و دركنار هم قرار گرفتن (به گونه ای كه شانه ها به هم متصل شوند) است.

این نوع سینه زنی كه از گذشته مرسوم بوده، مخصوص موقعیت ها، مكان ها و زمان های خاص است و معمولا هنگام ورود به صحن امام زادگان، بقعه ها و تكیه ها اجرا می شود.

گاهی نیز وقتی هیات عزاداری وارد هیات دیگری از عزاداران می شود این شیوه به اجرا درمی آید. همچنین زمانی كه یك هیات از امام زاده ای خارج شده و می خواهد به امام زاده ی دیگری برود دربین راه جوانان پرشور از این روش استفاده می كنند تا هیات سینه زن از شور نیفتد.

در آیین عزاداری بهبهان، كولكی به اصطلاح به شكل خاصی از سینه زنی گفته می شود كه عزاداران به طور منسجم و درصف های چهار نفره كه به گویش محلی«چاربه چار» گفته می شود، درصـفی منظم و پشت هم به گونه ای قرار می گیرند كه درحالی كه یك دست خود(معمولا دست چپ) را روی شانه های نفر كناری خود قرار داده و به یكدیگر متصل شده اند، با دست دیگر سینه می زنند.

در محلاتی كه از به هم پیوستن چند محل یا مسجد تشكیل شده، در شب هایی كه محلات كوچكتر به محل اصلی و مركز تجمع هیات عزاداری می آیند، از مسجد یا محل خود به شیوه  چهار به چهار كولكی می گیرند و سینه زنـان مسیر را پیموده، و وارد میدان و محل عزاداری می شوند. پس از چند بار دور زدن با بقیه افراد یكی شده و همه با هم به عزاداری می پردازند و این شیوه فقط در بهبهان اجرا می شود.

هر چند امروزه تمامی محلات و هیات های سینه زن عزادار در بهبهان به همین شیـوه وارد صحن و سرای امام زادگان می شوند، اما شكوه و هیبت زیباتر آن را می توان درمحلات قدیمی شهر به دلیل كثرت جمعیت انسجام و هماهنگی بیشتر مشاهده كرد.

مراسم سینی قاسم

آیین سینی‎گردانی یا عروسی حضرت قاسم (ع) كه هر سال همزمان با هشتم محرم‎الحرام در بندرماهشهر برگزار می‎شود به عنوان یك اثر معنوی تاریخی به ثبت ملی درآمد.

بیش از ١٢٠ سال است كه این آیین در ماهشهر برگزار می شود. آن ‎گونه كه بزرگان نقل می‎كنند، از زمان‎های قدیم كه در بندر ماهشهر حتی برق هم نبوده، در شب هشتم محرم این برنامه برگزار می‎شد كه در آن یك علم در محل نصب و فانوسی نیز زیر این علم بسته و در زیر نور آن فانوس سینی‎گردانی انجام می‎شد؛ یك رومیزی نیز به قدمت ٨٠ سال وجود دارد كه آن را روی یكی از سینی‎ها می‎انداختند.

در جریان برگزاری این آیین، حدود ١١۵ سینی به صورت همزمان از این خانه بیرون می‎آیند و اطراف میدان شهر را دور می‎زنند و بازمی‎گردند؛ همچنین سنج و دمام‎زنی و نوحه‎خوانی نیز در كنار این آیین اجرا می‎شود.

تعزیه شوش

تعزیه مردم شوش، بزرگ‌ترین تعزیه میدانی كشور است كه حدود ١١٠ سال قدمت دارد و ثبت ملی شده است. ریشه و تاریخ تعزیه در شوش در شهر حر از توابع این شهرستان به بیش از ٢ قرن می‌رسد.

حدود ٧٠٠ نفر در اجرای تعزیه همكاری دارند البته با توجه به متغیر بودن تعداد سیاهی‌ لشكر، اسب‌سواران و برخی عوامل دیگر می‌توان از جمعیتی بیش از ٧٠٠ نفر در این نمایش استفاده كرد.

این تعزیه از صبح روز عاشورا شروع و ظهر عاشورا پایان می یابد. در این تعزیه وقایع روز عاشورا، به میدان رفتن ها، رجز خوانی ها و نبردهای هریك از یاران امام حسین(ع) و نیز شهادت امام حسین(ع) به تصویر كشیده می شود.

انتهای پیام/