اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید صدر

به گزارش گروه فرهنگ و هنرخبرگزاری برنا؛مهمانان این قسمت از برنامه، دکتر محمدجواد توکلی، استاد اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و دکتر احسان خاندوزی، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بودند. 

دکتر خاندوزی درباره‌ی آغاز و تاریخچه اقتصاد اسلامی توضیح دادند: «بعد از پایان جنگ جهانی دوم که مناسبات نظم منطقه ای در خاورمیانه تغییر کرد و در پایان دهه ی 1940 و دهه ی 1950 میلادی نظام استعماری جای خود را به دوره ی استقلال بسیاری از کشورها داد، جریان های اسلامی در کشورهای مختلف که امکان ظهور نداشتند، بروز و ظهور جدی پیدا کردند. این جریان های استقلال طلبانه و جغرافیای جدید همزمان بود با حمله ی فکری و اندیشه ای و تمدنی وسیعی که از سمت غرب به کشورهای آسیایی و مسلمان و آفریقا و آمریکای جنوبی وجود داشت. زمانه، زمانه ی نبرد اردوگاه فکری، اقتصادی و سیاسی سرمایه داری در برابر اردوگاه فکری، اقتصادی و سیاسی کمونیسم بود و این گمانه را ایجاد کرده بود که کشورهای مسلمان حتی اگر می خواهند روی پای خود بایستند، چاره ای جز پیوستن به یکی از این دو اردوگاه فکری، اقتصادی ندارند. مسلمانان مستقلی که به دنبال یافتن هویت متمایزی برای خود در میان این دو اردوگاه بودند، تشنه و طالب این بودند که نسبت اسلام به مثابه‌ی مدیر و اداره کننده ی یک حیات جمعی با این دو اردوگاه چه خواهد بود. آیا هویت اعتقادی متمایز ما منجر به یک دستور کار و اداره ی متفاوت هم می شود؟ در این هنگام متفکران مسلمان، آنانی که مسئولیت اجتماعی بیشتری احساس می کردند، به ناچار تلاش هایی را شروع کردند. تلاشی که شهید سید محمدباقر صدر انجام دادند، در دل چنین بستر اجتماعی و تمدنی قابل فهم است و ایشان با نگارش کتاب اقتصادنا در حالی که هنوز 30 ساله نشده بودند و تحصیلات آکادمیک و علوم جدید نداشتند، موجی از حرکت های فکری و اندیشه ای را در حوزه اقتصاد اسلامی دامن زد. شهید صدر به عنوان کسی که مبدع و موسس جریان فکری اقتصاد اسلامی محسوب می شد، توانست با انتشار این کتاب اولا سایر اندیشمندان حوزه های اسلامی را تشویق  کند تا ورود پیدا کنند و دوما پاسخی برای افراد سایر جوامع که به دنبال نقش اسلام در هویت سیاسی و اقتصادی و اجتماعی خود بودند، ارائه دهد. نقش بی بدیل و جریان ساز و موثر شهید صدر در حوزه اقتصاد اسلامی را در بستر همین تحولات می توان تبیین کرد.»

دکتر توکلی درباره اثرهای مدون در حوزه اقتصاد اسلامی بیان کرد: «اگر بخواهیم نگاه تاریخچه ای به اقتصاد اسلامی داشته باشیم، قاعدتا ظهور اسلام منشا اقتصاد اسلامی است. اگر با این رویکرد نگاه کنیم سابقه ی 1400 ساله ای وجود دارد. برای مشخص کردن نقش شهید صدر که او را پدر اقتصاد اسلامی می دانیم، باید یک رویکرد تاریخچه ای داشته باشیم. اسلام اوایل قرن هفتم میلادی ظهور کرد. بعد از سال 500 میلادی یک دوره ای داریم (که مقام معظم رهبری اسم آن را انسان 250 ساله گذاشته اند) شومپیتر از آن به عنوان دوره ی شکاف اندیشه ای یاد می کند که در قرون وسطی اندیشه ای وجود نداشته است. بسیاری از متفکران مسلمان می گویند که دوره ی افول اندیشه غربی ها بوده است و اندیشه یونانی افول کرده و بحث اندیشه اقتصاد اسلامی متولد شد. ابن خلدون در کتاب العبر که مقدمه آن معروف است، بازشناسی می کند که چرا تمدن اسلامی افول کرد و دلایل سقوط آندلس چی بود. ابن خلدون نظریه ای دارد که یکی از محققان اقتصاد اسلامی از آن به عنوان مکانیسم ماشه یاد می کند. هنگامی که سیر تحول را می بینیم به نظر می رسد که ما تا سال 1500 میلادی یک نوع افول در ارائه اندیشه اسلامی و اقتصاد اسلامی با توجه به نیاز روز اتفاق می افتد. در همین زمان رنسانس در حال وقوع است. 1776 به بعد مکتب کلاسیک و آدام اسمیت و سایر مکاتب اقتصادی پشت سر هم در حال تولد هستند و این تقابل فکری میان سرمایه داری و مارکسیسم وجود دارد. انقلاب صنعتی رخ می‌دهد، مشکلات مربوط به عدالت وجود دارد و... . اواسط قرن 20 در عراق این تقابل اندیشه ای بین سرمایه داری و سوسیالیسم وجود داشته است و تمایل جامعه عراق به سمت سوسیالیسم بوده است. شهید صدر در این زمان اندیشه اقتصاد اسلامی را به صورت سیستمی عرضه می کند. شاید قبل از شهید صدر رگه های از اندیشه اقتصاد اسلامی را داشته باشیم برای مثال 1900 جریان علمای قاجار را داریم که در برابر استعمار انگلیس می ایستند مانند آقا نجفی و نامه علمای اصفهان که مصرف کالای خارجی را تحریم می کنند. از 1900 تا 1950 1960 افولی اتفاق می افتد که دلایل سیاسی دارد. بعد از آن شهید صدر ظهور میکند که نگاه سیستمی دارد و این ویژگی متمایزکننده ایشان است. شهید سید محمدباقر صدر به اقتصاد اسلامی به عنوان یک مکتب بدیل برای اقتصاد سرمایه داری و سوسیالیسم مطرح می کند. تیمور کوران اقتصاددان ترکیه ای و مسلمان است که در مقاله ای گفته بود ما باید سید ابوالعلی مودودی را به عنوان پدر اقتصاد اسلامی بشناسیم چون افکاری در این باره دارد و به لحاظ زمانی کمی قبل از شهید صدر است. اما هنگامی که اندیشه او را میبینیم بیشتر بحثش درباره برادری در تمدن اسلامی و اصلا نمیتوانیم او را در حد شهید صدر بدانیم. مارک بلاگ اقتصاددان بزگی است که کتابی دارد به عنوان اقتصاددانان بزرگ جهان و شرح حال و افکار بیش از 200 نفر را نوشته است و شهید صدر تنها مسلمانی است که مارک بلاگ اسمش را به عنوان یک متفکر اقتصادی آورده است. ما متاسفانه نتوانستیم شهید صدر را به خوبی معرفی کنیم. ظهور ایشان یک نقطه عطف است.»

دکتر خاندوزی ادامه دادند: «در حوزه اقتصاد اسلامی نیازمند دو دسته دستاورد بودیم تا بتوانیم بگوییم اقتصاد اسلامی دارای هویت مستقل است؛ دستاوردهای سلبی و نقدی و دستاوردهای ایجابی و تولیدی. شهید صدر هم صاحب ذهن نقاد در همه حوزه ها بودند و در آن ها چیره دست بودند و هم صاحب ذهن خلاق و مولد بودند و مبدع حرف های نو و تلفیق های سازنده بودند. ثمره ی این نقادی و خلاقیت در اقتصادنا اینطور خود را نشان داد که نقدی جدی و اساسی و عالمانه به مکاتب اقتصادی است. از اصول مارکسیسم شروع می کنند و به نظام اقتصادی مارکسیسم می رسند و بعد اقتصاد لیبرالیستی به همین شکل و در پایان کتاب هم حرف های ایجابی درباره ی مذهب اقتصاد اسلام را بیان کردند و تمایزی میان مذهب و علم گذاشتند. وظیفه پژوهشگران را کشف زیربناهای اقتصاد اسلامی معرفی کردند. هم به جهت نوع نگاه و هم روش شهید صدر و دستاوردهای شهید صدر، کار ایشان حقا یک تاسیس و بنیان گذاری و پدری برای اقتصاد اسلامی بود.»

دکتر توکلی درباره ی کتاب اقتصادنا توضیح داد: «یک بحث چالشی در خصوص اندیشه شهید صدر، تفکیکی است که میان مذهب اقتصادی و علم اقتصاد مطرح می کنند. شهید سید محمدباقر صدر مطرح می کنند که اقتصاد اسلامی اصالتا یک مکتب اقتصادی است و می گویند مکتب اقتصادی اسلام آن راه و روشی است که اسلام می خواهد در زندگی اقتصادی بر اساس عدالت سامان دهد. ایشان می گویند محور مدیریت اقتصاد جامعه باید عدالت باشد.شهید صدر می گویند اگر می خواهید در آیات و روایات به دنبال قانون عرضه و تقاضا بگردید، این رسالت قرآن و روایات نیست و مذهب اقتصادی وقتی در جامعه اجرا شد، فضا برای تولید علم اقتصاد اسلامی فراهم می شود. ایشان اصول اقتصاد اسلامی را در سه محور مالکیت مزدوج، آزادی در کادر محدود و عدالت اجتماعی بیان می کنند، منظور این است که ما باید بر اساس اندیشه های اقتصاد اسلامی، اول ساختارهای نهادی را ایجاد کنیم و بر اساس آن به دانش اقتصاد اسلامی برسیم. یکی از نوآوری های شهید صدر که در اقتصادنا هم میگویند این است که قانون عرضه و تقاضا یک قانون مطلق نیست بلکه این قوانین وابسته با ساختارهای مکتبی است. در نظر ایشان اقتصاد اسلامی دو بخش دارد، یکی ساختارها و چارچوب های نهادی است که اگر پیاده شود می توانیم تحلیل کاربردی داشته باشیم و به تولید دانش برسیم. ایشان تلفیقی میان فلسفه و فقه انجام دادند و از بحث های هستی شناسی شروع می کنند. 13 قاعده برای اداره جامعه اسلامی بیان می کنند.»

دکتر خاندوزی در خصوص گام های تحقق اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید سید محمدباقر صدر توضیح دادند: «هنگامی از کلیدواژه ی اقتصاد اسلامی صحبت می‌کنیم، منظورمان مکتب اقتصاد اسلامی است و این مکتب را می خواهیم تا حیات واقعی انسان امروز را براساس آموزه های اسلامی تنظیم کنیم. تفاوت مکتب و علم اقتصاد اسلامی در این است که شهید صدر رسالت تفسیر حیات اقتصادی را وظیفه ی علم اقتصاد می داند و تنظیم حیات اقتصادی را وظیفه ی مکتب اقتصادی. شهید صدر شش مرحله برای عملیات کشف مکتب می شمارند. ابتدا از مرحله طرح سوال مکتبی شروع می شود که اساسا ما در مکتب اقتصادی اسلام به چه پرسش هایی باید پاسخ دهیم تا تنظیم حیات اقتصادی و رفع مشکلات جامعه اتفاق بیفتد. در مرحله دوم احکام اجتهادی اقتصادی مرتبط را گردآوری کنیم. مرحله سوم گزینش احکام دارای صبغه مکتبی است که از نوآوری های ایشان است و بحث منطقه الفراغ در اینجا مطرح می شود. مرحله چهارم هماهنگ کردن مجموعه ی احکام با هم دیگر است. ایشان در ابتدای کتاب می گویند برخی از احکامی که در این کتاب نوشته ام با نظر شخصی من مغایر است ولی می خواستم یک نظام سازی هماهنگ انجام دهم. مرحله پنجم استنباط گزاره اصلی و زیربنایی انجام می شود. آخرین مرحله انتخاب کارآمدترین نظام اقتصادی است.»

دکتر توکلی ادامه دادند: «شهید سید محمدباقر صدر یک مبنا دارند و گام هایی برای اجرای اقتصاد اسلامی مطرح می کنند. نکته مهم اینجاست که ایشان می گویند اقتصاد اسلامی، جزئی از یک کل است. توسعه از نظر ایشان فقط اقتصادی نیست و باید در کنار توسعه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هم باشد. وقتی بانک اسلامی می خواهیم در جامعه داشته باشیم باید نظام بیمه، مالیات و فرهنگ جامعه هم اسلامی باشد. با این تفسیر به نظر من شهید صدر به سراغ گام های ساختاری و نظام سازی می رود. شهید صدر در این نظام سازی بین دو قاعده گذاری تفکیک قائل می شوند؛ یکی قاعده های ثابتی که ما از گذشته و بدو شریعت اسلام داشتیم، یکی قاعده های اقتضائی که با توجه به اقتضائات زمان و مکان است که شهید صدر به آن ها منطقه الفراغ می گویند. برای این که میان این دو بخش ارتباط برقرار شود، می گویند باید بر اساس آن قواعد ثابت یکسری اصول استخراج کنیم و بر اساس آن اصول در بخش منطقه الفراغ قانون گذاری کنیم. در کنار بحث ایجاد ساختارهای نهادی، در حوزه اقتصاد اسلامی به بحث تربیت انسان اقتصادی هم تاکید میشود. بر خلاف اندیشه ی اقتصاددانان نهادگرا که می گویند اگر ساختارها را درست کنید کل نظام اقتصاد درست می شود، شهید صدر تاکید می کنند که باید تربیت اقتصادی خوب داشته باشید. آیه ای داریم خطاب به پیامبر که از این ها ذکات بگیر تا آنها را تربیت کنی و این رویکرد اقتصاد اسلامی است. یکی از گام های اساسی بعد از تعیین ساختارهای سازمانی و قوانین، ساختارهای هنجاری و انسان سازی است. شهید صدر هم نگاه نهادی به اقتصاد اسلامی دارد و هم نگاه اخلاقی دارد.»

دکتر احسان خاندوزی در خصوص بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا توضیح داد: «گمان میکنم تهمت ناروایی است اگر ما نظام بانکداری حال حاضر را منسوب به شهید صدر بدانیم. وجه ممیز شهید صدر نگاه نظام واره ی ایشان است. ایشان یک پدیده را به صورت سیستمی تحلیل می کنند و به تمام ابعاد و اجزا آن اهمیت می دهند. ما در نظام بانکدار خودمان اینطور عمل نکرده ایم. ما در بانکداری و در سایر اجزا مثل مالیات و بودجه و... صراحتا می گویم حاصل هیچ نگاه نظام واره ای نسبت به اقتصاد اسلامی و اقتصاد نیست. اینطور نیست که ما یک رویکرد اقتصاد اسلامی را انتخاب کرده باشیم و بر اساس آن نظامات بانکی و مالیاتی و... را تنظیم کنیم. وقتی حاکمیت به دست حاکمیت اسلامی و شیعی است بهترین فرصت است که ما رفت و برگشت بین حوزه اندیشه و عمل و سیاست گذاری را برقرار کنیم. متاسفانه این اتفاق نیفتاده است. شهید صدر در دو سطح وارد حوزه بانکداری اسلامی شدند. در یک سطح ایشان در خصوص پیراستن نظام بانکداری متعارف جهان از مسئله ربا صحبت می کنند و در سطح دیگری به سمت ایجاد نظام بانکداری در جامعه اسلامی می روند که این بحث ناتمام اندیشه شهید صدر است. یک درسی که باید از ایشان بگیریم هویت مند کردن سیاست های ماست. در جمهوری اسلامی ما ارتباط سیاست گذاری با پایه های نظری و فقهی مشخص نیست.»

دکتر محمدجواد توکلی درباره ی تفاوت بین نظام بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربای امروز بیان کرد: «شهید صدر می گویند ما دو نوع بانک می توانیم داشته باشیم. یک بانکی در جامعه ای که سایر شئون اقتصادی آن غیر اسلامی است و یک بانکی در جامعه ای که سایر شئون اقتصادی آن هم اسلامی است. آنچه عمدتا شهید صدر مطرح کرده اند بانکی در جامعه ای است که شئون اسلامی در آن اجرا نشده است. اگر بگوییم ما از ایده شهید صدر اقتباس کرده ایم در واقع ایده ای است که در خصوص جامعه اسلامی نبوده است. البته همان هم اجرا نشده است. ایشان در ملحقات کتاب البانک اللاربوی یک سری قواعد فقهی را مطرح کرده اند. یک قاعده ای که می گویند این است که اگر به صاحب سرمایه سود تضمین شده ای داده شود، باطل است. آیت الله هاشمی شاهرودی این مساله را تفصیل دادند و به ربا برگرداندند و گفته اند اگر در نظام بانکی سود سپرده را تضمینی پرداخت کنید یکی از لوازم حیل رباست. حال این را با نظام بانکداری جمهوری اسلامی مقایسه کنید. سود علی الحساب در قوانین و آئین نامه های بانکداری ما نبوده است و بعدها وارد کردیم و به یک سود علی الحساب قطعی تبدیل شد. آنچه من از نظرات شهید صدر می فهمم همان الگوی مشارکت در سود و زیان است. برتری بانکداری اسلامی در همین است که ضد ادوار تجاری است. این درست نیست که بانک را مجبور کنیم سود قطعی بدهد ئر حالی که در واقعیت رکود و تورم وجود دارد. متاسفانه در بانک های ما یک رقابتی در نرخ سود برای جذب سرمایه ایجاد شده است. این اتفاق عدول از ایده شهید صدر است. به عنوان نکته پایانی می گویم که ما می توانیم دو نوع استفاده از اندیشه شهید سید محمدباقر صدر کنیم. یک رویکرد روش کسفی ایشان است. این رویکرد یک تلفیق بین فلسفه و فقه است و بازسازی اندیشه های اسلامی بر اساس این ترکیب است. دوم بحث محتوایی است که ما باید یک بازخوانی از آثار ایشان داشته باشیم. ایشان می گویند باید توازن برقرار باشد و شکاف طبقاتی از بین برود. ما شهید صدر را نشناخته ایم و نخوانده ایم و از ایده های او استفاده نکرده ایم.»

در میان برنامه بخش هایی مانند معرفی کتاب، خاطراتی از ایشان و... پخش شد. 

مجموعه ی «مصیر» به تهیه کنندگی کاوه امیری جاو ید و پژوهشگری هدی محمد ی و اجرا ی محمدمهدی ابراهیمی نصر در گروه اجتماعی شبکه چهار سیما تولید دمی‌ شود .