چرا حضرت علی(ع) در آیین فتوت جایگاهی بلند دارد؟
علی زرینی، دلیل جایگاه رفیع حضرت علی(ع) در آیین فتوت را عامل بودن خود آن حضرت به آیین فتوت و جوانمردی می‌داند. از طرفی، توصیه‌ها و سخنان و حِکَم گران‌بهایی در حوزه فتوت، جوانمردی و پهلوانی، از حضرت امیرالمومنین(ع) برای ما به یادگار مانده که صفات سلبی و ایجابی فتیان را بیان می‌کند.
به گزارش گروه فرهنگ و هنر برنا؛ نشست «نقد و بررسی فتوت‌نامه‌ها و آیین جوانمردی و پهلوانی از دل آثار کهن»، جمعه (بیست‌وهفتم آبان‌ماه ۱۴۰۱) همزمان با روز «کتاب، ورزش و جوانمردی» با حضور نوشاد رکنی؛ نسخه‌شناس و رئیس اداره اطلاعاتِ فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک و علی زرینی؛ پژوهشگر حوزه فتوت، جوانمردی و عیاری و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، با دبیری پیمان سمندری در خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
علی زرینی در این آیین درباره آیین‌های پهلوانی و فتوت و خاستگاه این آیین‌ها، گفت: دو دیدگاه در اینباره وجود دارد؛ گروهی خاستگاه این آیین‌ها را ایرانِ باستان می‌دانند و پاره‌ای دیگر از پژوهشگران، برای این آیین‌ها به جستجوی سرچشمه‌های دینی و به‌ویژه اسلامی برآمده‌اند. او تأکید می‌کند که نمی‌توان از پهلوانی سخن گفت و از شاهنامه چیزی نگفت.
سرورِ فتیان، علی(ع) است
وی ادامه داد: پهلوانانِ شاهنامه، به پادشاهان نزدیک و بر تصمیمات کشوری اثرگذار بودند. جهان‌پهلوان یا پهلوانِ آرمانیِ شاهنامه سه ویژگی دارد: نخست قدرت جسمی و رزمی، دوم قدرت علمی و فکری و سوم قدرت روحی و معنوی. در دوره اسلامی، آیین پهلوانی، با اتکاء به سیره پیامبر(ص) و حضرت امیرالمومنین(ع) و در همبستگی با آموزه‌های اسلام و مکتب تشیع، به‌صورت سلسله‌ای به نام فتوت درآمد و بعدها، فتوت و تصوف با هم درآمیختند. وابستگان به فتوت هم علی(ع) را سرورِ فتیان، پهلوانان و جوانمردان و ملکه فتوت و پهلوانی می‌دانستند.
نوشاد رکنی نیز معتقد است: تصوف، فتوت و نظامی‌گری، هم‌پیوندند و اصول و سرچشمه‌شان یکی است. این پیوند، در برخی واژگان هم نمود یافته است؛ کما این‌که «رباط» هم به معنای خانقاه است و هم به معنای قلعه نظامی. از طرفی آیین فتوت، از مذهب مهری و آیین‌های پیش از اسلام نیز تأثیر پذیرفته است؛ مذهب و آیین‌هایی که مطابق پژوهش‌های بسیارِ صورت‌گرفته، بر دین مسیحیت نیز بسیار تأثیر گذاشته‌اند.
ریشه‌های فتوت در آیین مهری
هم‌ریشه بودن آیین فتوت و آیین مهری و شوالیه‌گری از نگاه رکنی، نمودهای دیگری هم دارد. وی در اینباره گفت: در فتوت‌نامه‌ها نقل شده که نخست پیامبر(ص) بود که سه کف نمک به نام سه‌گانه شریعت، طریقت و حقیقت در آب ریخت، آن را به حضرت علی(ع) داد، ایشان آن را به سلمان و او هم به حذیفه سپرد. ریشه چنین واقعه‌ای در آیین تشرف در آیین مهری و موضوع نان و شراب در شوالیه‌گری نیز دیده می‌شود که این واپسین، یعنی ماجرای نان و شراب، بعدها وارد مسیحیت می‌شود.
زرینی نیز تأیید و تأکید می‌کند که تأثیر آیین مهری حتی در ورزش‌های پهلوانی و باستانی، در زورخانه‌ها و حتی در ورزش کشتی نیز دیده می‌شود.
نخستین رساله‌ای که با عنوان «فتوت» نوشته شد
نوشاد رکنی و علی زرینی، کتاب عدالت‌خواهانه «سمک عیار» را ازجمله کهن‌ترین و مهم‌ترین متون حوزه پهلوانی-عیاری می‌دانند؛ کتابی که به سبک بسیاری از رسائل حوزه فتوت، به ۷۲ شرط فتوت اشاره دارد. اما نخستین رساله‌ای که با عنوان فتوت نوشته شده، «کتاب‌الفتوه» اثر «ابوعبدالرحمن سُلَمی» زیسته در قرن چهارم و پنجم و درگذشته سال ۴۱۲ هجری قمری است، اما این فتوت‌نامه با فتوت‌نامه‌های پس از آن، همچون «فتوت‌نامه سلطانی» که بعدها به انتشار هم رسیدند، تفاوت‌های بسیاری دارد. (در این فتوت‌نامه نیز ۷۱ شرط فتوت ذکر شده است)
به گفته رکنی، عمده ترقی فتوت‌نامه‌ها مربوط به دوره «احمد الناصر لدین‌الله» سی‌وچهارمین خلیفه عباسی -متولد سال ۵۵۳ هجری قمری- است. شهاب‌الدین ابوحفص عمر سهروردی، –متولد ۵۳۹ قمری- استاد سعدیِ شیرازی در همین دوره دو کتاب مهمِ فتوت‌نامه را به رشته تحریر درآورده که نخستین فتوت‌نامه فارسی در زمره آن‌هاست. نخستین فتوت‌نامه منظوم نیز کمی بعدتر توسط «مولانا ناصری» شاعر فارسی‌زبانِ اواخر سده هفتم هجری نوشته می‌شود.
فتوت‌نامه‌هایی که گمان می‌شد وجود ندارند!
در حوالی دوره الناصر لدین‌الله، کتاب‌های مهم دیگری نیز در حوزه فتوت، نوشته شد که اساس فتوت‌نامه‌های بعدی بود؛ مثل «تحفه الوصایا» اثر «احمد بن الیاس النقاش الخَرتَبِرتی» یا رساله «ابن معمار حنبلی بغدادی». رکنی می‌گوید: گمان بر این بوده برخی اصناف، فتوت‌نامه ندارند، اما در قرون مختلف، برای اصناف مختلف، فتوت‌نامه‌هایی یافت شده است؛ نظیر فتوت‌نامه دلاکان و فتوت‌نامه قصابان که از نظر جایگاه اقشاری فرودست تلقی می‌شدند.
به گفته او، مطابق فتوت‌نامه‌ها، هر صنف، آیین خود را به پیامبری نسبت می‌داده است؛ نظیر آن‌که برخی اصناف سرسلسله آیین خود را پیامبرانی همچون ابراهیم، آدم و شیث دانسته‌اند و حتی صنف خدمتکاران، سرسلسله خود را قنبر، غلام حضرت علی(ع) می‌دانستند. هرچند در قرن دوازدهم، فتوت‌نامه‌ها قوت می‌گیرند، اما در دوره صفوی، فتوت‌نامه‌ها قدری تحقیر می‌شوند؛ چنانکه مرحوم سیدابوالقاسم موسوی استرآبادی یا همان میرفندرسکی، عالم و عارف و حکیم عصر صفوی، از شاه‌عباس بابت فعالیت در این حوزه، کنایه و تعریض می‌شنود.
مروت نامی است که جامع همه فضیلت‌ها و خوبی‌هاست
زرینی، دلیل جایگاه رفیع حضرت علی(ع) در آیین فتوت را عامل بودن خود آن حضرت به آیین فتوت و جوانمردی می‌داند. از طرفی، توصیه‌ها و سخنان و حِکَم گران‌بهایی در حوزه فتوت، جوانمردی و پهلوانی، از حضرت امیرالمومنین(ع) برای ما به یادگار مانده که صفات سلبی و ایجابی فتیان را بیان می‌کند. حضرت امیر(ع) فتوت را دربرگیرنده همه خصلت‌های نیکوی دینی و انسانی می‌داند و می‌گوید مروت نامی است که جامع همه فضیلت‌ها و خوبی‌هاست.
او به روایتی از حضرت علی(ع) اشاره می‌کند که فرموده است: مروت از فضیلت‌های هر دین و آیینی است و هر آیینی که مروت ندارد، خیری در آن نیست.
به گفته زرینی، این‌دست سخنان حضرت علی(ع) در آثار ادبی نظم و نثر، بازتاب یافته و شاعران و نویسندگان در طول تاریخ، به آن پرداخته‌اند؛ چنانکه سعدی می‌گوید: جوانمرد اگر راست خواهی ولی است/ کرم پیشه‌ی شاه مردان علی است.
اصول فتوت از نگاه حضرت علی(ع)
مطابق پژوهش‌های زرینی، امیرالمومنین(ع)، اساس جوانمردی را شرم و حیا می‌داند و افراد عفیف و پاکدامن را همپای مجاهد شهید و همسان فرشتگان توصیف می‌کند. ابوالفضل عبدالرزّاق بن جمال‌الدین ابى‌الغنائم کاشانى، اصول فتوت از نگاه حضرت علی(ع) را گردآورده و از اصول هشت‌گانه فتوت یعنی وفا، صدق، امن، تواضع، نصیحت، صفا، هدایت و توبه یاد می‌کند.
رکنی در ادامه از اتحاد صنفی فتیان می‌گوید؛ خصیصه‌ای که جلوه‌هایش را می‌توان در یادداشت‌های صدرالدین عینی، از بزرگ‌ترین نویسندگانِ تاجیک، به تماشا نشست.
فتوت‌نامه صنف معماران تا سال‌ها مکتوم بود
وی در پاسخ به پرسشی درباره فتوت‌نامه‌های موجود در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک، از فتوت‌نامه سلطانی یاد می‌کند؛ فتوت‌نامه‌ای که مرحوم محمدجعفر محجوب، نویسنده، محقق و مترجم ایرانی، آن را با استفاده از نسخه موجود در موزه ملک، تصحیح کرده است. رساله فتوتیه نیز دیگر اثری است که در این حوزه در موزه ملک وجود دارد. رکنی می‌گوید فتوت‌نامه صنف معماران تا سال‌ها مکتوم بود اما اثر ارزشمندی در این ارتباط کشف شد؛ یعنی نخستین زیج(لوح) معماری کشف‌شده به صورت فیزیکی، شامل فتوت‌نامه معماران.
به بیان رکنی، تاریخ کتیبه منقوش بر این زیج، «صفرالمظفر ۱۳۰۹» ذکر شده است. او توضیح می‌دهد که معمار با بنا در دسته‌بندی‌های صنفی تفاوت داشته و به شعری از سنایی استناد می‌کند: «آن ستاند مهندسِ دانا/ به یکی دم که پنج مه بنا»
رکنی در پایان سخنان خود بخشی از کتیبه این زیج را این‌گونه قرائت می‌کند: «...و گونیا... سه سر دارد به معنای الله، محمد(ص) و علی(ع) و ذکر او یا حی یا قیوم است...»
سی‌اُمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «ما همانیم که می‌خوانیم» از ۲۱ آبان‌ماه آغاز شده و تا پایان روز ۲۷ آبان‌ماه ۱۴۰۱ ادامه خواهد داشت.
انتهای پیام/
در رادیو فرهنگ ؛
از سوی فرهنگسرای سرو ؛
نظر شما
پیشنهاد سردبیر
پرونده ویژه
تبلیغات متنی