زنان در نگاره‌های دوران باستان خوزستان

مشاهده نقش برجسته‌های متعدد در ارتفاعات خوزستان از زنان، همچنین وجود سردیس ها، مجسمه‌ها و پیکرک‌هایی که به زنان اختصاص دارد، وجود یک مجسمه نیم تنه تاریخی از یک زن در آرمستان‌های شمال خوزستان، وجود داستان هایی تاریخی که نقش اصلی آن را زنان بازی می کنند، وجود نقوش اشیا زنانه بر روی سنگ مزارهای تاریخی خوزستان، تولید انواع صنایع دستی و حضور فعلی و البته پرقدرت زنان در صحنه های اجتماعی و اداره کانون گرم خانواده ایرانی همه گواه از نقش بی بدیل زن از گذشته تا به امروز دارد.

برای هر انسانی که در زمانه کنونی زندگی می کند آشنایی از احوالات انسان های تاریخی جالب توجه است. این که زنان در دوران کهن امورات خود را چگونه سپری می کردند و نگاه مردان به زنان چگونه بوده است و نظرات خود را چگونه بیان می کردند یا در تصمیم گیری ها چه نقشی داشتند تنها بخش اندکی از پرسش هایی است که به ذهن خطور می کند.

با نگاهی به مهرها، سردیس‌ها، سنگ نگاره ها و برخی اشیا می توان به گوشه ای از نقش زن در دوران باستان پی برد. از مهری با تصویر که در یک روی تصویر زن و مردی در لباس ایرانی و در روی دیگر زنی نشسته پرنده ای را برای بازی به دخترش می دهد. یا در نقاشی که ملکه مادر از اولین هزاره قبل از میلاد تا نگاره ای از سنگ آهک که نشانه زنی در جامعه ی ایرانی را نشان می دهد یا سرمه دان های برنزی که به شکل زنی با لباس چین دار هخامنشی و البته مهر زنی با لباس چین دار ایرانی و یا زنی ایرانی در حال پذیرایی نشانه هایی از موقعیت زن را نمایان می کند.

در دوره‌هایی نقش اجتماعی زنان برجسته و در دوره هایی هم مدیریت زنان در امور خانه جایگاه خاص خود را داشته است. نقش اجتماعی زنان در ایران پیش از ورود آریایی ها به فلات وسیع و گسترده در آثار باستانی ثبت شده است. در حدود 10 هزار سال پیش از میلاد، در عصر شکارگری، زنان نگهبان آتش و احتمالا سازنده ابزار بوده اند در طول هزاره های هشتم و هفتم پیش از میلاد، زنان از چنان نقش های متنوعی در امور زندگی برخوردار بودند که جنبه الوهیت پیدا کردند و به صورت نماد پرستش در آمدند.

در هزاره پنجم قبل از میلاد، زنان در کارهای سفالگری، کشاورزی و بافندگی فعال بودند و در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد میوه چینی، شیردوشی و دام پروری در زمره کار زنان محسوب می‌شد تا در این دوران مادرسالاری پایه سازمان اجتماعی بود. در دوران مادرسالاری، شوهران به خانواده زنان ملحق می‌شدند و این زنان بودند که به فعالیت‌های تولیدی سامان می‌دادند. (زن در ایران باستان/ فروغ علیزاده/ نشر شورآفرین 1392)

در هنر دیوانی هخامنشی تصاویز زنان به کار نرفته است. فقط تعداد محدودی نقش حکاکی شده هخامنشی از نیم رخ زنانی با موهای بلند بافته شده یا فر به دست آمده است. با این حال نمی توان هنر ایلام زنان را نمی توان نادیده گرفت. در آثار شناخته شده ای چون مجسمه بزرگ برنزی ملکه ناپیراسو، نقش برجسته زنی رسینده، نقش برجسته های صخره ای مالمیر و روی مهرهای استوانه ای می توان نقش زنان را دید. با این حال هنر صخره ای الیمایی عملا تصاویر زنان را نشان نمی دهد. البته برخی کارشناسان یکی از دو فرد سمت چپ شاهزاده لمیده بر تخت در تنگ سروک را یک زن می دانند.

گنجینه درون یک آرامگاه که در سال 1901 ضمن کاوش های باستان شناسان فرانسوی در جنوب شرقی تپه آکروپل شوش در عمق شش متری یک تابوت برنزی به دست آمد درون این تابوت چند نوع ظرفهای مرمرین و 2 بشقاب گرد نقره و یک گردن بند طلایی بسیار نفیس و طرق زرین آراسته به جواهر و دو بازو بند و دو تکه دیگر جواهر بود که به موزه لوور منتقل شد. از وجود دو سکه درون مقبره و اندازه خشت های خام اطراف آن گور و طرح و نقوش اشیا پیدا شده معلوم گردید که جسد و دفینه همراه آن مربوط به سده چهارم پیش از میلاد است و بر حسب تشخیص کاوشگران، جسد زنی از شاهزادگان و یا سرداران بوده است. زیرا هیچ سلاحی که معمولا همراه سرداران و شاهزادگان دفن می نمودند در این مقبره نبوده و به غلاوه استخوان های ظریف و کوچک است. (شوش بهشت شهرهای ایلام / عباس قدیانی / انتشارات فرهنگ مکتوب)

امروزه از یک تندیس مهم یک زن در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود که از آن به عنوان تندیس مفرغی ناپیرآسو نام برده می شود توسط ژاکوب دو مورگان در حفریات شوش در غرب استان خوزستان کشف شد.

تندیس ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا پادشاه ایلام یکی از آثار به جا مانده از تمدن ایلام است که قدمت اثر به 1250 سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این تندیس که با لایه‌ای از مس و طلا روی قالب برنزی ساخته شده، حدود 130 سانتی‌متر ارتفاع، 70 سانتی‌متر عرض و 1750 کیلوگرم وزن دارد. به گفته دکتر پییر آمیه، متخصص تمدن ایلامی درموزه لوور درباره این مجسمه چنین گفته است: این تندیس نه تنها اثری هنری بلکه نقطه اوجی در هنر ریخته گری مفرغ است که حضور صنعتگرانی فوق العاده ماهر و چیره دست را در سرزمین ایلام نشان می دهد. این مجسمه بزرگ ترین اثر فلزی متعلق به شرق باستان است که حتی در مصر، بابل وآناتولی هم نظیر آن دیده نشده است. این تندیس اثر هنری بسیار با اهمیتی است که به قصد بزرگداشت و تکریم شهبانوی ایلامی ساخته شده و در واقع ارزش و اعتبار زن را نشان می دهد.

روی دامن حاشیه‌دار این مجسمه، نام ملکه و خدایان بزرگ شوش به خط میخی عیلامی حک شده‌است. در دست چپ ملکه انگشتری وجود دارد که احتمالا حلقه عروسی او می‌باشد. تندیس ناپیرآسو در موزه لوور نگهداری می‌شود. تندیس توسط ژاکوب دو مورگان، باستان‌شناس فرانسوی، در سال 1903 کشف گردید.

یکی از نکته های حائز اهمیت گوشش ملکه ناپیرآسو، نوشته های حاشیه دامن این تندیس از زبان این بانو است که چنین آمده‌است: 'من ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا هستم. هر کس که بخواهد مجسمه مرا تصرف کند، هر کس که بخواهد آن را درهم بشکند، هر کس که این کتیبه را خراب کند و یا نام مرا پاک کند، باشد که مورد غضب خدایان اینشوشیناک، نپ ایریشا و کیریریشا قرار گیرد و نام و نسلش از میان برداشته شود.

در شمال خوزستان و در کوهستان جنوبی شهر ایذه آثار یک اشکفت که نام سلمان را بر آن نهاده اند، نقش برجسته هایی وجود دارد که نگاره هایی از زن هم بر آن نمایان است. اولین نقش برجسته اشکفت سلمان نیایش هانی پادشاه محلی آیاپیر به همراه وزیرش شورترورو و خانواده او است. شاه در جلو ایستاده و همگی آستین کوتاه بر تن دارندو بدون کفش هستند در این میان زن هانی به نام هوهین یا آماتنا پشت وزیر ایستاده است.

اشکفت سلمان‎

در نقش برجسته شماره 2 اشکفت سلمان، هانی پادشاه محلی به همراه همسر و پسرش ایستاده است. در حالت ایستادن آنها احترام دیده می شود. حالتی که همسر هانی دارد همانند حالتی است که مجسمه 1800 کیلوگرمی به دست آمده از شوش ناپیراسو همسر پادشاه ایلام میانه اونتاش گال دارد. تصویر نقش زن با وقار نشان از اهمیت زن در دوران ایلامی دارد. سه سنگ نبشته بر پوشاک نیایشگران وجود دارد.

از دیگر سنگر نگاره هایی که تصویر مشخصی از یک زن را نشان می دهد و در موزه لور فرانسه در معرض نمایش است به سنگ‌ نگاره زن ایلامی و ندیمه اختصاص دارد که در چغازنبیل شوش یافت شده است.

این سنگ نگاره ی زن ایلامی و ندیمه از برترین آثار باستانی متعلق به این تمدن می باشد که توسط ژاک دو مورگان که باستان‌شناس و محقق فرانسوی است، پیدا شده است که قدمت آن به سده ی هفتم و هشتم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.

از این سنگ نگاره به عنوان تصویری نمایان از آداب و رسوم تمدن ایلام و ارزش زن در آن دوران نام برده می شود. در این اثر هنری زیبا زنی ایلامی به تصویر کشیده شده است. تصویر این زن با جزئیات و ظرافت نگاشته شده است، به گونه ای که به زیبایی موهایش را آراسته، روی چهار پایه ای نشسته و در حال نخ ریسی می باشد، رو به رویش بر روی میز غذا گذاشته شده است که کاملا مشخص است آن غذا ماهی است، ندیمه ی این زن پشت او ایستاده و او را باد می زند. گفته می شود که این سنگ نگاره تاریخی کاربرد تزئینی و یادبود داشته و از سنگ بیتومین در ابعاد 930 در 130 میلی متر ساخته شده است.

یادداشت: مجتبی گهستونی فعال میراث فرهنگی خوزستان