بنای تشخص جامعه در قرآن «عقیده» است

به گزارش خبرگزاری برنا از قم، حجت‌الاسلام والمسلمین دکترمحمدعلی رضایی اصفهانی، قرآن‌پژوه و رئیس دانشگاه عالی قرآن و حدیث المصطفی(ص) در سلسله جلسات تفسیر اجتماعی قرآن در دارالقرآن علامه طباطبایی(ره) گفت: قرآن کریم در مفهوم اجتماع و جامعه حرف‌های نو و جدیدی دارد که جامعه‌شناسان نسبت به آن بی‌تفاوت بوده و به آن توجهی نکرده‌اند همان طور که وقتی در مباحث تربیت در سال‌های گذشته وارد شدیم همیشه قرآن جلوتر از مباحث علمی بود.

وی با بیان اینکه واژه جامعه را در قرآن نداریم ولی واژه‌های مشابهی داریم که می‌توان از آن به بحث تفسیر اجتماعی پرداخت افزود: اجتماع از ماده جمع به معنای گردهمایی مردم در یک نقطه و محل است که به دفعات زیادی در قرآن به کار رفته است.

رضایی اصفهانی با اشاره به آیه ۸۸ سوره اسراء «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا ﴿۸۸﴾» بیان کرد: یکی از این موارد در همین آیه است که فرمود بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند مانند آن را نخواهند آورد هر چند برخى از آنها پشتیبان برخى [دیگر] باشند در این جا عبارت «اجتمعت الانس و الجن» آمده یعنی اجتماع با هدفی که مقابله با قرآن است تشکیل شده یعنی اجتماع بدون هدف نیست و در آیه دیگری فرموده گروه مومنان کسانی هستند که وقتی برای انجام کاری با یکدیگر مجتمع شدند از دستور پیامبر تخلف نمی‌کنند که بیانگر این مسئله است که اجتماع نیازمند رهبری است.

وی با اشاره به اجتماع سحره برای مقابله با موسی(ص) که در آیه ۳۹ شعراء «وَقِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ» بیان شده است عنوان کرد: در اینجا واژه مجتمعون آمده که مراد همین اجتماع به معنای تظاهراتی آن است مانند روز راهپیمایی ۲۲ بهمن و ... است که این نوع اجتماع مد نظر جامعه شناسان نیست و با اجتماع مردم یک روستا و منطقه و شهر متفاوت است و مراد قرآن نیز از این اجتماع، جامعه نیست.

رضایی اصفهانی با اشاره به آیه ۷۳ حج «یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ» افزود: در این آیه نیز خداوند مثلی زده است که کفار اگر همگی جمع شوند هم نمی‌توانند مگسی را بیافرینند همچنین روز رستاخیز در قرآن یوم الجمع نامیده شده است که در آیه ۹ سوره تغابن «یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِکَ یَوْمُ التَّغَابُنِ وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَیَعْمَلْ صَالِحًا یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَیُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» این مسئله را شاهد هستیم.

رئیس مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی(عج) ادامه داد: قرآن اجتماع را منحصر به دنیا نکرده است در حالی که جامعه شناسان فقط از جامعه‌شناسی در دنیا سخن می گویند. همچنین در آیه ۹ آل عمران فرموده است خداوند جمع کننده است یعنی جامع الناس است «رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لَا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ».

وی با اشاره به آیه ۴۵ سوره قمر «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَیُوَلُّونَ الدُّبُرَ» اظهار کرد: در اینجا نیز قرآن به اجتماع کفار جمع گفته است که دو قید هدف و عقیده را در آیه مطرح می‌کند و با در نظر گرفتن سایر آیات، مولفه‌ها و ویژگی‌های اجتماعی را در اختیار ما قرار می‌دهد.

این قرآن‌پژوه با اشاره به واژه «ملت» در قرآن که همخوان اجتماع است تصریح کرد: ملت در لغت به معنای دین و شریعت آمده است و برخی آن را به معنای سنت و راه نیز گفته‌اند و در قرآن ۹ مرتبه و غالبا هم با تعبیر ملة ابراهیم و به معنای آئین ابراهیم آمده است یعنی از آئین ابراهیم پیروی کنید که آئینی حق‌گراست.

عضو هیئت علمی المصطفی(ص) ادامه داد: امة نیز در قرآن به معنای ملت و راه و ... آمده و فرموده است که اگر خدا می‌خواست مردم را یک امت قرار می‌داد که در اینجا واژه امت معادل همان امت در فارسی است همچنین در آیه ۹۲ انبیاء «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» امة واحده به معنای آئین آمده است که مشابه معنای ملت در زبان عربی است.   

رضایی اصفهانی با اشاره به واژه شعوب و قبائل که در سوره حجرات آمده است عنوان کرد: شعب در اصل به معنای راه کوهستانی میان دو کوه است؛ در لغت به معنای طایفه عظیم و شعوب نیز جمع آن است که در فارسی به آن نژاد گفته می‌شود که خود نژاد نیز قابل تقسیم به طوایف مختلف است. قرآن شعب و قبیله را در برابر هم به کار برده که بر خلاف دیدگاه برخی که این دو را به یک معنا گرفته‌اند؛ قبیله به معنای افرادی است که از پدر واحدی متولد شده باشند یعنی اب واحد دارند در صورتی که شعب واجد این مسئله نیست.

وی با اشاره به آیه شریفه «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»(۱۳ حجرات) افزود: در این آیه قرآن تفاوت‌های رنگی و نژادی و قبیله ای و نژادی و ... و ملی گرایی افراطی را رد می‌کند و اصل را در ارتباط با خدا می داند و می فرماید این تفاوت ها کار ما است و کار شما کسب تقواست.

رئیس دانشگاه عالی قرآن و حدیث با اشاره به واژه «فئه» اظهار کرد: ‌این واژه به معنای رجوع است و به گروهی گفته می‌شود که یکدیگر را یاری می دهند و ۷ مرتبه در قرآن آمده و معادل فارسی آن گردان و لشگر و ... است و بیانگر نوعی سازماندهی گروهی و یاری دادن افراد گروه به یکدیگر است.

استاد حوزه علمیه با اشاره به واژه ناس و رابطه آن با جامعه  و اجتماع افزود: ناس خطاب عمومی به همه بشر است همچنین بلد نیز در قرآن آمده که به معنای شهر و سرزمین است، قریه نیز همین طور به اهل روستا و گاهی خود شهر و روستا عنوان شده است همچنین مستضعفان و مستکبران که به طبقه‌بندی‌های اجتماعی اشاره دارد.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی با بیان اینکه وقتی پیامبر در مکه حضور دارد سخن از بلد است ولی وقتی ایشان را از مکه بیرون کردند «قریه» به کار فته است بیان کرد: از قرآن استفاده می‌شود که ملاک شهر بودن، وجود رهبر الهی است لذا وقتی پیامبر از مکه بیرون می‌شود از آن به«قریه» تعبیر می شود. بنابراین اگر شهر، نیویورک هم باشد بدون رهبر الهی قریه است چون جایی که رهبر الهی است در آن فرهنگ الهی وجود دارد و ایمان و علم و اخلاق و دین گسترش می‌یابد البته جسم رهبر الهی ملاک تنها نیست بلکه فرهنگ الهی مد نظر است.

دکتر رضایی اصفهانی در ادامه با بیان اینکه تا اینجا ما برخی واژه‌هایی مرتبط با اجتماع و جامعه را از قرآن تبیین کردیم به مفاهیم جامعه در جامعه‌شناسی اشاره و عنوان کرد: جامعه‌شناسی مطالعه علمی زندگی گروهی انسان و یا بررسی گروه و قشری از مردم را بر عهده دارد و بر این اساس رشته‌هایی مانند نظارت اجتماعی، آسیب شناسی اجتماعی، رفتارهای جمعی، قشربندی‌های اجتماعی، خانواده و ازدواج و جامعه شناسی دینی و فرهنگ و آموزش و پرورش و ... نیز ایجاد شده است.

وی با اشاره به فلسفه اجتماع در جامعه‌شناسی و بیان اینکه این مسئله به نحوی با موضوعات قرآن نزدیک‌تر است بیان کرد: قرآن بیشتر وارد همین مباحث فلسفه اجتماعی شده است و به بیان خصوصیاتی مانند اطاعت خدا، امر به معروف و ... و به صورت کلی ویژگی‌هایی که یک جامعه الهی دارد و یا یک جامعه باید داشته باشد تا جامعه تلقی شود پرداخته است.

رئیس مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی با اشاره به واژگان جمع و اجتماع در میان جامعه‌شناسان افزود: واژه جمع به گروهی گفته می‌شود که در رفتار جمعی شرکت می‌کنند ولی سلسله مراتب قدرت در آنان وجود ندارد مانند طرفداران هیجان زده فوتبال ساعاتی بعد از بازی که نقشی برای این گروه تعریف نشده و نظام و سازمانی ندارند و واژه اجتماع نیز به گروهی از مردم که در یک منطقه خاص جغرافیایی اسکان دارند و دارای فرهنگ و شیوه زندگی مشترک هستند و به وحدت خاص میان خود آگاه هستند مانند ملت ایران و به صورت جمعی یک هدف را مانند رشد فرهنگ اهل بیت(ع) دنبال می کنند گفته می شود.

وی با بیان اینکه وقتی سخن از قوم و فئه و شعوب و امت و ... است اجتماع هدفمند مطرح است گفت: در قرآن واژه اجتماع و جامعه به کار نرفته ولی جمع به معنای گروهی هدفمند و نظام مند به کار رفته است که در برخی آیات، ایمان و کفر را ملاک آن قرار داده و میان دو گروه و جمع کافر و مومن تفاوت ایجاد کرده است.

وی تاکید کرد: قرآن بحث جداسازی اجتماعی را روی عقیده و اعتقاد متمرکز کرده است که در دیدگاه جامعه شناسان چنین چیزی مطرح نیست بنابراین در منظر قرآن پیوند دینی، رکن جامعه و اجتماع دینی محسوب می شود که در واقع خود این نظریه‌پردازی قرآن است زیرا ملاک اجتماع را روی عقیده بنا کرده است از این رو مرزهای جغرافیایی و نژاد و رنگ و آداب و رسوم و ... ملاک برای جامعه نیست.

دکتر رضایی اصفهانی با طرح این سؤال که ممکن است برخی بگویند فرهنگ همان عقیده را شامل است تصریح کرد: فرهنگ در تعاریف جامعه‌شناسان تصریح نشده و آن را در ردیف آداب و رسوم آورده‌اند یعنی جامعه شناسان به مسایل روبنایی توجه نشان داده‌اند.   

این محقق قرآنی بیان کرد: قرآن کریم حیثیت اجتماعی مردم را در دنیا و آخرت مطرح کرده و قیامت را نیز یوم الجمع خوانده است یعنی در جامعه‌شناسی مکان و افراد و مرز جغرافیایی و ... مطرح است ولی قرآن، بحث اجتماع را فرازمانی و فرامکانی دانسته و نامه جمعی افراد را در قیامت مطرح می‌کند.

وی تاکید کرد: قرآن، محور اجتماع را عقیده و ایمان قرار داد و آن را منحصر به زمان و مکان نکرده است و فرا دنیوی به آن پرداخته است بنابراین این تعبیر که عیسی به دین خود و  موسی به دین خود اعتباری ندارد و افراد در سرنوشت دنیوی و اخروی هم موثر هستند.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی مجددا تاکید کرد: قرآن بیشتر به فلسفه اجتماع و به مبانی و زیرساخت‌های علوم اجتماعی مانند معاشرت و قوانین اجتماعی و ... پرداخته است و تفاوت ماهوی میان اجتماع و جامعه قرآنی با آنچه در جامعه شناسی امروز تعریف می‌شود وجود دارد و این تفاوت ماهوی حداقل در دو چیز یعنی در عقیده به عنوان زیربنای جامعه و فرازمانی و فرامکانی بودن است که در مطالب فوق به آن اشاره کردیم و این نوع تفاوت، آثار و تبعات مهمی نیز دارد.