دیروز و امروز شب چله در خراسان

زنده نگه داشتن یاد شب چله یا همان یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود یک سنت باستانی است که  مهمترین هدف برگزاری آن  دورهم بودن خانواده‌هاست.

نزدیک به 7 هزار سال است که ایرانیان آخرین شب پائیز را که طولانی‌ترین و تاریک‌ترین شب سال است، تا سپیده‌دم در کنار یکدیگر صبح کرده و با رسوم مختلف آن را گرامی می دارند. پیش‌تر ایرانیان روز پس از یلدا یعنی یکم دی ماه را «خور روز»، روز تولد خورشید و دی‌گان می‌خواندند. این روز  تعطیل عمومی بوده و مردم در آن به استراحت و تفریح می‌پرداختند.

نام خراسان نیز از خور به معنای خورشید و سان به معنای سرزمین گرفته شده است. برای همین طلوع خورشید در این سرزمین به نسبت سایر سرزمین‌ها از معنای عمیقی برخوردار است و حتی شب یلدا هم به مناسبت این‌که نخستین بارقه‌های نور خورشید به سرزمین خراسان باریده می‌شود، جایگاه مهمی دارد.

فردوسی بزرگ به استناد منابع خود، یلدا و خورْ روز را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران (کیانیان که از سیستان پارس برخاسته بودند) نسبت داده‌است.

هنوز در بسیاری از نقاط ایران به‌خصوص در خراسان برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه مرکب شب چله (شب سیاه و سرد) استفاده می‌شود که به معنای شبی است که فردای آن چهل روز تا جشن سده مانده‌است. خراسانی‌ها به مانند اغلب مردم ایران در این شب رسم داشته و دارند که در منزل بزرگ خاندان جمع شوند و ضمن خوردن تنقلات، به خواندن شاهنامه بپردازند. البته در قدیم در کنار شاهنامه و داستان‌های آن، کتاب حمله حیدری و حتی قصه‌هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخودار بوده است، مانند داستان‌های امیرارسلان نامدار نیز در این جمع مورد توجه قرار می گرفته است. دیوان حافظ و فال حافظ در سده معاصر به آیین چله خراسانیان و مشهدی ها اضافه شده است.

هندوانه شب چله

اما در مقابل تازه و نو بودن حافظ خوانی و گرفتن فال حافظ در آئین شب چله خراسانیان، خوردن هندوانه در شب چله مردم این خطه یک رسم دیرینه است. بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم‌بندی می‌شد که ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد است.  خراسانی‌ها معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و سوزندگی جگر می‌شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی که شکل‌دهنده طبع انسانی است را به حالت تعادل و اعتدال می‌رساند. مشهدی‌های قدیم معتقد هستند که اگر مقداری هندوانه در شب چله میل کنند، در سراسر چله بزرگ و کوچک؛ یعنی در زمستان سرما و بیماری بر آن‌ها اثر نخواهد داشت. البته در سال های کمی دور، رسم بر این بود که بعد از خوردن هندوانه، پوست هندوانه را به پشت بام همسایه بیاندازند تا اگر استطاعت خرید این میوه را ندارد، پوست آن را بتراشد و بخورد و این عمل تا بام همسایه هفتم ادامه داشت.

همچنین به‌علت فرا رسیدن فصل سرما، انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن مغز بسیاری میوه‌ها از جمله بادام، گردو و مغز میوه‌هایی که در خراسان زیاد کشت می‌شود، مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است و تهیه و آماده کردن این‌ها معمولاً توسط زنان صورت می‌گیرد.

طبق 7میوه

از مراسم دیگر این شب در خراسان فرستادن خوانچه میوه از طرف داماد برای خانواده عروس بود. در این خوانچه باید لااقل هفت رنگ میوه (انار، انگور، پرتقال، سیب، گلابی، هندوانه و ...) وجود داشت. هدایای مناسب از قبیل قواره پارچه، دستبند یا گردن‌بند برای عروس هم همراه آن می‌شد. این خوانچه‌ها در طبق مسی قرار گرفته و توسط افرادی با عنوان طبق‌کش به خانه عروس ارسال می‌شد. این مردان در پی یکدیگر با شادی و پایکوبان، راهی خانه عروس می‌شدند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود، لباس و یا قطعه پارچه‌ای را برای خانواده داماد، در سینی خالی شده می‌فرستاد. آئینی که هرچند دیگر در آن خبری از طبق و طبق کش نیست اما هنوز هم گونه مدرن شده آن در نقاط مختلف خراسان اجرایی می شود.

شیرینی برفی

در مشهد قدیم و برخی نقاط دیگر خراسان بزرگ که هوا سردتر است در سال های نه چندان دور  اگر قبل از شب چله برف باریده بود، زنان خانواده اقدام به تهیه برف و شیره برای شب چله می‌کردند تا حاضران در مراسم شب چله با خوردن برف شیره، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی کنند.

کف زنی

اما یکی از آیین‌های ویژه شب چله در بخش‌های جنوبی خراسان، مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره انگور آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان آورده می‌شود.

 و اما امروز

در مشهد کنونی و بسیاری از نقاط خراسان اکنون به غیر از برخی خانواده‌های کهن، کمتر آیین شب چله به روال قدیم برگزار می‌شود. شب چله  ‌اکنون در این محدوده های جغرافیایی بیشتر به برنامه‌های عمومی برگزار شده در مکان‌های فرهنگی و هتل‌ها از سوی نهادهای عمومی یا خصوصی که شرط حضور در آنها پرداخت پول است و البته جمع‌های شبانه خانوادگی کوچک که در آن حداکثر هندوانه‌ای خورده شده و فال حافظی گرفته می‌شود، خلاصه شده است.