نمایش پیشینه مردم‌شناسی و تاریخی جاجرم در موزه گرمابه و تاریخ شهر

به گزارش خبرنگار خبرگزاری برنا، طبق تعریف ایکوم، موزه موسسه‌ای است دائمی، بدون هدف مادی که درهای آن به روی عموم گشوده است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن قرار دارد. هدف موزه ها تحقیق در آثار و شواهد بر جا مانده از انسان و محیط زیست او، گردآوری، حفظ و ایجاد ارتباط بین آثار، به ویژه به نمایش گذاردن آنها برای بررسی و بهره وری معنوی است.

مجموعه‌های موزه‌ای به این اعتبار، گنجینه ملی و از اسناد فرهنگ و تمدن انسانی به شمار می‌روند که در ادامه این گزارش با یکی از موزه های خراسان شمالی با عنوان موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم آشنا می‌شویم.

حمام جاجرم

حمام خزینه‌ای جاجرم با 700 مترمربع مساحت در کنار قلعه قدیم شهر از بناهای بجا مانده از قرون متأخر اسلامی در بافت قدیمی شهر است. ورودی حمام با 5 پله به سمت رخت‌کن حمام هدایت می‌شود که این راهرو یا هشتی با پوشش گنبدی، به‌خاطر جلوگیری از تبادل سردی و گرمی هوای حمام احداث شده است.

مجموعاً این حمام از پنج قسمت تشکیل شده است که سه قسمت آن درونی و دو قسمت آن بیرونی است. قسمت درونی حمام شامل رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب‌انبار و قسمت‌های بیرونی نیز شامل گلخن و منبع آب گرم است.

این بنا به‌دلیل ویژگی‌های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال 1386 به شماره 22212 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

حمام (گرمابه)

  در ادیان مختلف، آیین شستشو, غسل و تطهیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و همین نیاز بشر به محلی برای شستشو و تطهیر، موجب احداث حمام‌ها شده است.

حمام از جمله ابنیه مهم شهری و غیر مذهبی بوده که معمولاً در مراکز محلات و یا در مجاورت راسته‌های بازار و یا گذرگاه‌های اصلی احداث می‌شده است. در واقع در حمام علاوه بر خدمات بهداشتی و شستشو، خدماتی نظیر آرایش و حجامت، ختنه کردن، دندان کشیدن، شکسته‌بندی و... هم انجام می‌شده است.

 علاوه بر این حمام مرکز مبادله اطلاعات بود، حمام محل کنترل مردم بود، حمام میعادگاه مردم محله بود، حمام مرکز رفاقت‌ها، پیمان بستن‌ها و دوستی‌ها بود. حمّام‌ها عموماً جهت گرم بودن در زمستان و خنک بودن در تابستان و همچنین سوارشدن آب جاری در مخازن آن، چند متر پایین‌تر از سطح زمین ساخته می‌شده است.

غرفه‌های موجود در موزه حمام جاجرم

 1- سربینه :

    محوطه ورودی حمام به وسیله یک پله و همراه با یک انحنای ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود. با عبور از چند پله با همان انحنا به سربینه یا رختکن می‌رسیم که زیباترین بخش حمام است. یک غرفه استاد حمامی(سر حمومی) چیدمان شده است.

غرفه استاد حمامی(سر حمومی):

      حمامی (استاد حمام ) صاحب یا اجاز ه دار و گردانند ة حمام بود که پشت دخل می نشست و در واقع بالاترین منصب را در حمام او داشت . او افزون بر نشستن پشت دخل و حفظ پول و اشیا ی قیمتی مشتریان، وظایف دیگری نیز بر عهده داشت از جمله آنها گرم نگه داشتن آب، رفت و روب گرمابه، خوشبو کردن فضای آن و ... است.

غرفه پوشاک:

عمده‌ترین جنبه کاربردی پوشاک، علاوه بر بعد مذهبی و پوششی آن، حفاظت بدن در مقابل عوارض آب و هوایی و نیز خطرات و ضربه‌ها و تماس‌های ناشی از فعالیت‌های روزمره است. همچنین پوشاک می‌تواند برای راحتی، حجب و حیا و نیز برای ایمنی مورد استفاده قرار گیرند. پوشاک، بارزترین سمبل فرهنگی، مهم‌ترین و مشخص‌ترین مظهر قومی و سریع‌الانتقال‌ترین نشانه فرهنگی است که به سرعت تحت تأثیر پدیده‌های فرهنگ پذیری در میان جوامع گوناگون انسانی قرار می‌گیرد.

2-گرمخانه:

فضای گرمخانه، مربع شکل است که دارای پوشش طاق وگنبدی بوده است و نورگیرهایی در رأس گنبد تعبیه شده است، غرفه‌های دلاک، عطاری، نمازخانه و باستان‌شناسی و در سمت غربی آن، خزینه حمام قرارگرفته است که سطح آن از سطح گرمخانه کمی بلندتر است.

غرفه دلاک:

    دلاکی از ارکان مشاغل حمام بود. دلاکان جزو خدمة حمام بودند وکار شست‌و‌شوی مشتریان حمام را برعهده داشتند. دلاک‌ها بسته به بزرگی حمام بیش از دو یا سه نفر بودند. هر مشتری با دلاک خاصی طرف بود و کار مشتری را تا آخر یک دلاک انجام می‌داد.

دلاک‌ها به غیر از کار استحمام کارهایی نظری حجامت و جراحی‌های کوچک و کشیدن دندان، کیسه‌کشی، صابون‌زنی، مشت و مال، خال‌کوبی، حنابستن و... را نیز انجام می‌دادند.

غرفه عطاری:

   در گذشته، عطاری بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می‌داده‌اند. در شهرستان جاجرم نیز  با دارا بودن پوشش گیاهی متنوع، کوهپایه‌ها و دشت‌های آکنده از انواع گیاهان دارویی این موضوع اهمیت دو چندان داشته است.

از مهم‌ترین گونه‌های دارویی می‌توان از کانی،گل گاوزبان، اسطخدوس، آنغوره، مخلصه، آویشن، کاکوتی و... را نام برد که در غرفه عطاری با فضا آرایی زیبایی‌، بخشی از گیاهان دارویی به‌نمایش در آمده است.

غرفه شخصیت‌های جاجرم:

   به‌منظور آشنایی هرچه بیشتر با شرح حال بزرگان این دیار، غرفه شخصیت‌های جاجرم برپا شده است و در کنار تندیس‌های به نمایش درآمده در این موزه، اطلاعاتی پیرامون شخصیت‌ها، ارائه شده است.

غرفه محرم:

آیین‌های محرم از نمادین‌ترین آیین‌های مذهبی هستند که تک تک اجزا و عناصر آن‌ها در جامعه و افراد نهادینه شده است. در ایام عزاداری‌های امام حسین(ع) در شهر و روستاهای شهرستان جاجرم آیین‌های متعددی برگزار می‌شود و در هر یک از این مراسم و آئین‌ها تلاش می‌شود گوشه‌ای از قیام امام حسین(ع) به نحوی بازسازی و تجلی پیدا کند. به همین منظور غرفه‌ای از نمادهای آیین‌های محرم و صفر در نظر گرفته شده است.

غرفه باستان‌شناسی:

وجود تپه‌ها و محوطه‌های پیش از تاریخ همچون تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم و همچنین محوطه چلو سنخواست به عنوان یکی از وسیع‌ترین محوطه‌های پیش از تاریخ در شمال شرق ایران با قدمت چندین هزارساله و عبور شاهراه‌های اصلی در دوران تاریخی، نشانگر اهمیت منطقه و انجام مبادلات فرهنگی و تجاری از دیرباز بوده است که  نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی علمی اخیر نیز این موضوع را تأیید کرده است.

در این غرفه سفالینه‌های مربوط به دوران پیش از تاریخ  با قدمت چند هزار ساله که شامل ظروف نگهداری مایعات و غذا است و همچنین سکه‌ها و اشیاء مربوط به دوران اسلامی که از منطقه بدست آمده و یا توسط مردم فرهنگ دوست شهرستان تحویل داده شده، در معرض نمایش است.

غرفه صنایع دستی(جوراب‌بافی)

    صنایع دستی در استان خراسان شمالی که سکونت‌گاه اقوام مختلف کرد، ترکمن، ترک، کرمانج، فارس و تات است از تنوع و گونه‌گونی کم‌نظیری برخوردار است. نمد بافی، کلاه کرکی، سفره محلی(گلیم)، قالی‌بافی، تابلو فرش، پارچه بافی(چادر شب) که توسط مردم این شهرستان بافته می‌شود.