آیا فناوری فضایی و فناوری ژئوماتیک به مدیریت حریق کمک می‌کند؟

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری برنا؛ در این روزها که شاهد وقوع آتش‌سوزی‌های تاسف برانگیز در منابع طبیعی از شمال و شرق تا غرب کشور هستیم؛ فناوری‌های نوین و پیشرفته مانند فناوری ژئوماتیک و فناوری فضایی چه کمکی در مدیریت این نوع از بحران‌ می‌توانند داشته باشند؟

مهندس علی صادقی نائینی مدیرکل نقشه‌برداری هوایی و فضایی سازمان نقشه برداری کشور در پاسخ به این سوال گفت: در مدیریت حریق نیز مشابه مدیریت سایر مخاطرات می‌توان نقش فناوری‌های یاد شده را در 3 فاز «پیش از وقوع»، «حین وقوع» و «پس از وقوع» مورد بررسی قرار داد.

وی درباره مدیریت بحران حریق در فاز «پیش از وقوع»، توضیح داد: در این مرحله با موضوع مدیریت ریسک یا خطرپذیری مواجه هستیم. تلفیق داده‌های مکانی مختلف به ما در تحلیل شرایط زیست محیطی و هشدار در زمینه وقوع حریق در آینده کمک می‌کند. هم اکنون سامانه‌های مختلفی در دنیا در سطوح محلی تا جهانی برای این منظور توسعه داده شده است.

صادقی نائینی داده‌های ورودی این سامانه‌ها را به دو بخش داده‌های مکانی استاتیک یا ایستا و داده‌های مکان‌مند دینامیک یا پویا تقسیم بندی کرد و ادامه داد: از جمله داده‌های ایستا می‌توان به محل مراکز جمعیتی یا توریستی و نیز داده‌های توپوگرافی (شیب، جهت شیب و ارتفاع) اشاره نمود. داده‌های پویا نیز شامل وضعیت پوشش گیاهی، داده‌های دما، رطوبت و سرعت باد و ... می‌شوند. داده‌های ایستا را می‌توان از نقشه‌های پوششی موجود که بر مبنای تصاویر هوایی و یا فضایی تولید شده‌اند، تهیه نمود. داده‌های پویا را نیز می‌توان از طریق تصاویر ماهواره‌های هواشناسی و سنجش از دوری (عموما با توان تفکیک مکانی کم و متوسط) و نیز ایستگاه‌های هواشناسی تامین کرد.

به گفته وی، هر دو دسته از این داده‌ها امروزه عموما به صورت رایگان و در سطح جهانی قابل دسترس عموم متخصصین هستند.

مدیرکل نقشه‌برداری هوایی و فضایی سازمان نقشه‌برداری کشور درباره دومین مرحله از مدیریت بحران حریق یعنی مرحله «حین وقوع حریق» نیز اظهار داشت: به غیر از سنجنده‌های زمینی که می‌توانند وجود آتش یا دود را در عرصه‌های منابع طبیعی و جنگلی تشخیص داده و اعلام هشدار نمایند، ماهواره‌ها نیز ابزار مناسبی برای این منظور هستند؛ چراکه می‌توانند دید وسیعی بر عرصه‌های جنگلی و مرتعی داشته و پارامترهای فیزیکی مختلف را بررسی نمایند.

وی با بیان اینکه مدل‌های کشف حریق عموما بر پایه مشاهده نقاط با دمای بسیار بالا یا کشف دود عمل می‌کنند؛ ادامه داد: اگر حریق بسیار وسیع باشد، امکان کشف و پایش مستمر آن حتی در بازه زمانی نیم ساعته با استفاده از ماهواره‌های هواشناسی در مدار GEO مانند ماهواره‌های سری Meteosat اروپا و ماهواره‌های سری GOES متعلق به سازمان هواشناسی و اقیانوس شناسی آمریکا NOAA امکان‌پذیر است. اما اگر وسعت حریق محدود باشد مجبور به استفاده از ماهواره‌های در مدار LEO خواهیم بود. اینجاست که می‌توانیم توان تفکیک مکانی بالاتری داشته باشیم؛ اما اشکال اینجاست که به دلیل چرخش این ماهواره‌ها در مدارهای عموما نزدیک قطبی به دور زمین، حتما باید در زمان وقوع حریق، ماهواره بر فراز منطقه حادثه دیده وجود داشته و تصویربرداری نماید.

صادقی نائینی که می‌گفت تعداد ماهواره‌های در مدار LEO  امروزه بسیار زیادند بوده و از این نظر این چالش نیز تا حدودی قابل رفع است؛ خاطرنشان کرد: عموما ماهواره‌های سنجش از دوری متعلق به آژانس‌های دولتی فضایی که هدفشان تحقیقات علمی است و دسترسی به داده‌های آنها نیز رایگان است برای این هدف قابل استفاده هستند که می‌توان به سامانه‌های توسعه داده شده توسط ناسا بر مبنای داده‌های سنجنده‌های MODIS و VIIRS یا سامانه توسعه یافته توسط پروژه کوپرنیک اتحادیه اروپا بر مبنای داده‌های ماهواره‌های سنتینل اشاره نمود.

وی متذکر شد: البته اینها داده‌های ورودی به مدل‌های کشف حریق هستند و توسعه مدل‌ها طبیعتا موضوع چالشی دیگری است. همچنین مانند هر سامانه پایشی دیگری همواره با درصدی از خطا نیز رو به رو خواهیم بود، نخست از آن منظر که برخی حریق‌ها به هر دلیل کشف نمی‌شوند (مثلا به دلیل پوشش ابرناکی متراکم در صورت استفاده از تصاویر اپتیک) و دوم مواردی که سامانه اعلام حریق می‌کند اما حریقی روی نمی‎دهد!

صادقی گفت: شخصا ترجیح می‌دهم حالت دوم اتفاق بیفتد البته تا زمانی که تعداد این خطاها و اشتباهات در حدی نباشد که سامانه تبدیل به چوپان دروغگو شود!

وی افزود: در این بخش همچنین بر اساس داده‌های مختلف هواشناسی از جمله دما، رطوبت، سرعت و جهت باد می‌توان تحلیل‌های دیگری هم داشت، مثلا اینکه عامل حریق انسانی بوده یا خیر، یا می‌توان پیش بینی در خصوص تداوم و جهت حریق داشت.

مدیرکل نقشه‌برداری هوایی و فضایی سازمان نقشه‌برداری کشور در پاسخ به اینکه «در ایران در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است؟»، گفت: در خصوص دو موضوع فوق‌الذکر فمرتبط با مدیریت ریسک و کشف حریق، حوالی سال 1390 با همکاری سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی و همچنین سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، موفق به توسعه سامانه‌ای برای اعلام ریسک و کشف حریق در جنگل‌های هیرکانی شدیم. 22 بهمن 1393 مشخصات و دستاوردهای ایجاد این سامانه را در مقر سازمان ملل در وین در کمیته علمی فنی کوپوس (کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماوراء جو سازمان ملل متحد) ارائه کردیم که بسیار هم مورد توجه قرار گرفت. در این کمیته کشورها مهمترین دستاوردهای علمی خود در حوزه فناوری فضایی را ارائه می‌دهند. به سهم خود از زحمات تیم فنی پروژه و نیز مدیران حامی پروژه تشکر می‌کنم و امیدوارم بار دیگر کنار هم جمع شویم. بعدها سامانه کشف حریق را به کل کشور گسترش دادیم و بحث ارزیابی مساحت تخریب را نیز به آن اضافه کردیم.

وی افزود: از همین سامانه بود که در سال 1397 به صورت مستمر حریق‌های گسترده در تالاب هویزه یا همان هورالعظیم را هر چند ساعت آن هم ظرف بیش از 3 ماه پیاپی (از نیمه خرداد تا اوایل مهرماه 1397) رصد می‌کردیم. در آن زمان بیش از 10 هزار هکتار از اراضی تالاب که عموما در بخش عراق تالاب واقع بود طعمه حریق شد که متاسفانه خیلی رقم بزرگی بود.

مدیرکل نقشه‌برداری هوایی و فضایی سازمان نقشه‌برداری کشور درباره سومین مرحله از مدیریت حریق یعنی «فاز پس از وقوع حریق» نیز گفت: از داده‌های ماهواره‌ای با توان تفکیک متوسط و بالا می‌توان برای ارزیابی سطح سوخته استفاده نمود. داده‌های ماهواره‌های سنتینل آژانس فضایی اروپا که به رایگان قابل دسترس عموم برای اهداف تحقیقاتی هستند برای این منظور بسیار مناسب هستند. این داده‌ها را می‌توان هر 5 روز در اختیار داشت. در تعیین مساحت تخریب در تالاب هویزه از این داده‌ها استفاده می‌شود.

وی درباره حریق‌های اخیر پراکنده در سراسر کشور، تصریح کرد: در کشف حریق و برآورد مساحت تخریب می‌توان همچون گذشته از تصاویر ماهواره‌ای مختلف و نوین استفاده کرد. البته همچنان با چالش‌های فنی بسیاری در این زمینه از زمان دسترسی به تصاویر گرفته تا دقت مدل‌های مورد استفاده، روبرو هستیم. امروزه خوشبختانه بخش خصوصی و دانش بنیان هم در این زمینه ورود کرده که نیازمند حمایت نهادهای دولتی متولی حوزه مدیریت بحران و نیز متولی مدیریت عرصه‎های جنگلی هستیم.

وی در ادامه از چالش دومی به عنوان «چالش‌های مدیریتی» یاد کرد و ادامه داد: برخی فناوری ژئوماتیک و فضایی را راه حل همه چیز می‌دانند و فکر می‌کنند ماهواره قرار است آتش را خاموش کند! برخی نیز کوچکترین اعتمادی به این امر ندارند. باید هر دو نگاه را تلطیف کرد و از نظر و مشاوره متخصصین استفاده نمود.

به گفته وی، نکته فراموش شده در چرخه مدیریت بحران کشور، موضوع «مدیریت ریسک» است. صادقی نائینی با تاکید بر اینکه «پیشگیری بهتر از درمان» است؛ از غفلت در این باره ابراز تاسف کرد و گفت: در حوادث مشابه مانند سیل فروردین 1398 شاهد این عارضه بودیم که خود حدیث مفصلی است از این مجمل. همان زمان پیشنهاداتی را مطرح کردم نظیر ایجاد مرکز ملی مدیریت مخاطرات کشور، جایی که داده‌های تحلیلی با ماهیت‌های مختلف را از نهادهای مختلف متولی دریافت کند و به صورت تلفیق شده، سنتز و تحلیل نموده و تصمیم بگیرد.

او که امیدوار بود چنین مرکزی ایجاد شود؛ خاطرنشان کرد: حریق‌های اخیر در کشور، برای علاقمندان به محیط زیست کشور یک فاجعه است؛ اما می تواند اهمیت حوزه ژئوماتیک و فضایی کشور و همچنین ضرورت تشکیل چنین سامانه‌هایی را متذکر شود و به بهبود مدیریت بحران کمک کند. توسعه این سامانه‌ها می‌تواند منجر به برآورد ریسک، کشف حریق و برآورد مساحت تخریب شود. می‌توان با ارزیابی پوشش گیاهی و شرایط جوی در بازه‌های زمانی یک هفته پیش از وقوع هر یک از حریق‌های فوق، سامانه ارزیابی ریسک برای آینده ایجاد کرد. امیدوارم بخش خصوصی و دانش بنیان ورود کند، و بخش دولتی نیز حمایت کرده و خدمات لازم را از بخش خصوصی اخذ کند.