زیر و بم‌های خبرنگاری در بحران

به گزارش خبرگزاری برنا در اصفهان؛ وبینار آموزشی «خبرنگاری در بحران» به همت فرهنگسرای رسانه وابسته به سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری و با همکاری اداره ارتباطات رسانه‌ای شهرداری اصفهان برای علاقه‌مندان به این حوزه برگزار شد.

در این وبینار رامین رادنیا، روزنامه‌نگار، مدرس ارتباطات و مدیر پرتال سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با بیان اینکه ایران پنجمین کشور آسیا و دهمین کشور دنیا از نظر حادثه‌خیز بودن است، اظهار داشت: ایران از نظر زمین‌شناسی در منطقه‌ای قرار گرفته که مستعد وقوع زلزله است که گریزی از آن نیست اما مسلم است که ما باید چگونگی زندگی با وقایعی چون زلزله، سیل و سایر حوادث را یاد بگیریم.

وی افزود: استفاده از لفظ بلایای طبیعی درست نیست بلکه باید از لفظ سوانح و فجایع طبیعی استفاده کنیم چون این اتفاقات جزء رویدادهای طبیعی کره زمین است. بنابراین درباره حوادث انسان‌ساز مانند آتش‌سوزی و تصادفات از کلمه حادثه و درباره رخدادهای طبیعی مانند سیل، زلزله و طوفان از کلمه سانحه استفاده می‌کنیم.

به گفته این مدرس ارتباطات چرخه مدیریت بحران شامل پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی است و در سوانحی مانند سیل و زلزله بازگشت به شرایط عادی زندگی نیازمند اقدامات ویژه مانند امداد و نجات، اسکان اضطراری و بازسازی است.

رادنیا با بیان اینکه خطر با مخاطره تفاوت دارد، ادامه داد: خطر حذف‌شدنی نیست اما مخاطره قابل کاهش است. پیشگیری و کاهش مخاطره مرحله مهم و کلیدی کاهش خسارات و تلفات است. برای مثال در زلزله خطر یکسان است اما برای ساختمان‌های ناایمن مخاطره بیشتری وجود دارد. پس مخاطره یا همان ریسک، حاصل‌ضرب خطر در آسیب‌پذیری است.

وی بیان کرد: آسیب‌پذیری جامعه جنبه اقتصادی، فیزیکی و انسانی دارد و استفاده از سامانه‌های نظارتی و هشدار سریع و آگاه‌سازی افکار عمومی راهی برای کاهش مخاطره است و تمام کلانشهرهای کشور باید به این سامانه‌ها مجهز شود. تا زمانی که با پیشگیری، میزان مخاطره را کاهش نداده‌ایم نمی‌توانیم در مراحل آمادگی و مقابله موفق باشیم.

مدیر پرتال سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تصریح کرد: گام نخست در مدیریت حوادث و سوانح این است که خطر را بشناسیم، بنابراین رسانه‌ها باید منبع انتشار و گزارش خطرات و نقاط آسیب‌پذیر باشند، چون بسیاری از تلفات و خسارات ناشی از عدم آگاهی مردم نسبت به مخاطرات و شیوه‌های کاهش خطر است. تا مردم آگاه نشوند مطالبه‌گری اتفاق نمی‌افتد و ممکن است سازمان‌ها و نهادهای مختلف برنامه‌‌ای در این خصوص طرح‌ریزی نکنند؛ بنابراین آسیب‌پذیری جامعه به ویژه مراکز حیاتی و حساس مانند مدارس، مراکز درمانی، خطوط ارتباطی، شریان‌های حیاتی مانند آب، برق، گاز و مخابرات باید از سوی خبرنگاران شناسایی و اطلاع‌رسانی شود. پس خبرنگاران اصفهانی باید به دنبال شناسایی و تهیه گزارش از مدارس، مراکز درمانی و خطوط ارتباطی فرسوده اصفهان باشند تا این مشکلات رفع شود.

رادنیا آموزش و اطلاع‌رسانی به عنوان دو کارکرد رسانه‌ها را موجب آمادگی و هوشیاری مردم دانست و اضافه کرد: مردم باید از طریق رسانه‌ها آگاه شوند که پیش از حادثه برای کمتر آسیب دیدن چه کنند، در زمان حادثه برای نجات خود و کمک به اطرافیان چه کاری انجام دهند و در مرحله بازسازی و بازتوانی چه اقداماتی مهم است. در واقع رسانه‌ها صدای کارشناسان و دانشمندان را درباره مخاطرات منعکس می‌کنند تا هشدار آنان به مردم و مسئولان منتقل شود. جالب اینکه بیش از 80 درصد نجات‌یافتگان از حوادث توسط مردم آموزش‌دیده نجات داده شده‌اند.

وی با بیان اینکه رسانه‌ها باید در زمان حادثه از شبکه‌های مستقل ارتباطی برخوردار باشند، خاطرنشان کرد: خبرنگاران و گزارشگران در برخی حوادث تنها منبع منتقل‌‌کننده نیازهای آسیب‌دیدگان هستند تا کمک‌های مردمی جمع‌آوری شود.

این روزنامه‌نگار و مدرس ارتباطات اظهار داشت: در برخی سوانح 70 درصد تخریب‌ها ناشی از ضعف در ساخت‌وسازها است و نظارت رسانه‌ها در این حوزه ضروری است. برای مثال ساختمان‌های تاریخی باید از برنامه‌های مشخصی برای کاهش مخاطره برخوردار باشند و سامانه فرماندهی حادثه داشته باشند.

رادنیا با بیان اینکه خبرنگاران باید با مفاهیم، تعاریف و ویژگی‌های هر یک از پدیده‌های طبیعی آشنا باشند و اطلاعات کلی کافی نیست، افزود: خبرنگاری بحران یکی از شاخه‌های خبرنگاری است و پوشش مناسب اخبار بحران‌ها نیازمند دانش و تجربه کافی است. متأسفانه در کشورمان خبرنگار تخصصی بحران نداریم تا پیگیری کند که چرا حوادثی مانند پلاسکو به اشکال دیگر تکرار می‌شود.

به گفته وی، آشنایی خبرنگاران با مراکز فعال حوزه خدمات اضطراری و مدیریت بحران و آشنایی با قوانین مربوطه، اسناد بالادستی، دانش حوادث و سوانح و مراکز جهانی فعال در این حوزه ضروری است که متأسفانه ما در این زمینه کار زیادی انجام نداده‌ایم.

مدیر پرتال سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران گفت: رسانه‌ها از قدرت تغییر برخوردارند. تغییر نگاه و رفتار انسان نسبت به محیط از طریق آگاه‌سازی رسانه‌های جمعی صورت می‌گیرد و بخشی از تغییر در سبک زندگی مربوط به آمادگی در برابر سوانح است. ممکن است مردم در برابر تغییرات مقاومت کنند اما انتشار مستمر هشدارها و اطلاعات موثر است و منجر به حساس‌سازی مردم می‌شود.

رادنیا با بیان اینکه حوادث و سوانح یکی از ارزش‌های خبری است و اخبار نقش آموزش غیرمستقیم را دارد، تصریح کرد: چالش اصلی رسانه‌ها این است که باید اطلاعات درباره مخاطرات را قبل از حادثه منتشر کنند و صرفاً به پوشش خبری زمان حادثه محدود نشوند. در زمان بازسازی و بازتوانی نیز نقش رسانه‌ها نظارت بر کمیت و کیفیت بازسازی است تا ایمنی برای آینده فراموش نشود.

وی ادامه داد: رسانه‌ها باید باورهای اشتباه درباره حوادث و سوانح مانند تقدیرگرایی را گوشزد کنند و تغییر باورهای اشتباه به برنامه‌ریزی مستمر نیاز دارد.

این مدرس ارتباطات رسانه‌ها را شکل‌دهنده افکار عمومی دانست و بیان کرد: در جنگ‌ها و نسل‌کشی‌ها به عنوان حوادث انسان‌ساز بزرگ رسانه‌ها با انتشار اخبار و گزارش‌ها موجب توقف جنگ‌ها و نسل‌کشی‌ها شده‌اند.

رادنیا با اشاره به مفهوم رسانه‌های بحران‌زا و بحران‌زدا تصریح کرد: مدیریت و کنترل بحران‌ها بدون ایفای نقش رسانه‌ها امکان‌پذیر نیست. البته تأثیرگذاری رسانه‌ها به میزان استقلال، وابستگی به حاکمیت، سابقه فعالیت در بحران، ارزش‌های خبری و عملکرد رقبا بستگی دارد. تقویت همبستگی، وفاق ملی، جلب کمک‌های مردمی و مشارکت در رفع بحران‌ها بخشی از کارکردهای مثبت رسانه‌ها در زمان بحران است.

وی اضافه کرد: سرعت رسانه‌های اجتماعی نسبت به رسانه‌های رسمی در تأمین خوراک‌های اولیه خبری بیشتر است و بازخورد سریع و تکذیب سریع شایعات از ظرفیت‌های مهم آنها است. پس باید رسانه‌های اجتماعی را نیز در کنار رسانه‌های رسمی به رسمیت شناخت اما در عین حال باید دقت کرد که عناصری مانند دقت و صحت خبر از بین نرود.

مدیر پرتال سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران خاطرنشان کرد: سازمان‌های مسئول باید رسانه‌ها را ابزار مهم مدیریت بحران بدانند و به ضرورت اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها آگاه باشند. همچنین این دستگاه‌ها باید از سناریوهای مختلف برای اطلاع‌رسانی در هنگام بحران برخوردار بوده و سخنگوی بحران داشته باشند.

رادنیا با بیان اینکه تعامل دستگاه‌های مسئول با رسانه‌ها در زمان بحران بسیار اهمیت دارد، گفت: مسئولان باید بدانند تأخیر در اطلاع‌رسانی از طرف آنها موجب بی‌اعتمادی و رواج شایعات می‌شود. تعیین سخنگو و فراهم کردن جایگاه برای رسانه‌ها در هنگام حوادث و بحران‌ها از جمله اقداماتی است که باید از سوی دستگاه‌های مسئول انجام شود.

وی تحریک حس هم‌نوع‌دوستی و میهن‌دوستی مخاطبان و جلب مشارکت مردم، ترغیب حضور داوطلبان، بسیج جمع‌آوری کمک‌های مردمی، ابراز همدردی با آسیب‌دیدگان و التیام آلام، جلب مشارکت‌های منطقه‌ای از طریق رسانه‌های محلی و مطالبه‌گری از طراحان و هواداری از مردم را از جمله ظرفیت‌‌های رسانه‌ها برای جلب مشارکت مردم و ایجاد همبستگی و انسجام ملی دانست.

این روزنامه‌نگار در پاسخ به اینکه اگر در هنگام بحران مسئولان پاسخگوی خبرنگاران نبودند آنها باید چه اقدامی انجام دهند، افزود: خبرنگار به شخصه یکی از منابع خبری است و اگر مسئولی پاسخگو نبود خبرنگار می‌تواند در صحنه حضور پیدا کرده و از بحران خبر و گزارش تهیه کند. البته برای مواردی که فراتر از مشاهدات خبرنگار است برای مثال آمار کشته‌شدگان، خبرنگار می‌تواند با تحقیق و پرس و جو از مقامات مسئول به این آمار دست یابد.

رادنیا عملکرد رسانه‌های کشور در بحران کرونا را مطلوب دانست اما تأکید کرد که رسانه‌های ایران در زمان پیش از وقوع بحران به این موضوع بی‌توجه هستند.

وی گفت: معمولاً در مدیریت حوادث و سوانح بیشترین انرژی خود را صرف مرحله مقابله می‌کنیم و از پیشگیری و کاهش خطرپذیری غافل شده‌ایم در حالی که یک درصد سرمایه‌گذاری در پیشگیری جلوی بخش وسیعی از خسارت را می‌گیرد.

این مدرس ارتباطات ادامه داد: هر بحرانی که اتفاق می‌افتد مانند یک لابراتوار است و می‌توانیم بررسی کنیم که از کجا آسیب دیده‌ایم و از این رخدادها درس بگیریم و بخش مهمی از این درس‌آموزی از طریق رسانه‌‌ها و تجزیه و تحلیل آنها اتفاق می‌افتد.

رادنیا نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در بحران‌ها را بسیار مهم دانست و بیان کرد: سازمان‌های مردم‌نهاد مرتبط با بحران‌ها ظرفیت خوبی برای تکمیل فرآیند جامعه تاب‌آور و ایمن دارند و می‌توان از پتانسیل آنها استفاده کرد.