بازتعریف درست از غلط‌های مصطلح

به گزارش برنا، رضا حامدی خواه مدیر بخش تله تئاتر سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر با بیان مقدمه ای درباره تعریف درست این گونه بیان کرد: در بیان این مقوله از عنوان «نمایش تلویزیونی» استفاده شده است. زیرا عناوین دیگر همچون «تله تئاتر» و یا «تئاتر تلویزیونی» به دلیل استفاده از واژه تئاتر اغلب گمراه کننده هستند و از طرفی همه انواع این گونه تلویزیونی همچون مجموعه های نمایشی، آثار عروسکی و سریال های نمایشی را در برنمی گیرد. لذا عنوان نمایش تلویزیونی همه گونه های آن را در تلویزیون شامل می شود.

وی در ادامه تعاریف دقیق واژه ها و اصطلاحات این بخش را که برگرفته از کتاب در دست چاپ «نمایش تلویزیونی» نوشته رضا حامدی خواه و «فرهنگ تئاترهای تلویزیونی» نوشته عباس جهانگیریان با مقدمه داریوش مودبیان است، به شرح زیر ارائه کرد:

نمایش تلویزیونی:

برخلاف تصوررایج به دلایل علمی و فنی باید این مقوله را یک گونه کاملا تلویزیونی دانست. استدلال و تشریح آن لازم است به تعاریف و مبانی هر یک از این هنرها ارجاع داد.

الف)تئاتر در ساده ترین تعریف خود شامل سه رکن اساسی است؛ متن یا پیام، اجرا و مخاطب زنده. نمایش تلویزیونی فاقد یکی از ارکان تئاتر یعنی مخاطب زنده است و این رکن نقش مهمی در اجرای صحنه ای محسوب می شود که اجرا را تحت تاثیر قرار می دهد .به عبارت دیگر نمایش زنده در همه اشکال خود همچنان که بر مخاطب تاثیر می گذارد، از آنها نیز تاثیر می پذیرد و هر اجرا یک فرآیند کامل است که  بدون مخاطب زنده شکل نمی گیرد، هنر نمایش بدون حضور این رکن ابتر می ماند. همچنین به دلیل حضور تماشاگران است که هر اجرا با اجرای قبل و بعد خود یکسان نخواهد بود.

ب)تئاتر به عنوان مقوله ای زنده امری واقعی است که  در زمان حال  و در حضور تماشاگر - برخلاف سینما و تلویزیون که اغلب در گذشته و بدون حضور تماشاگر  -   اتفاق می افتد. نمایش تلویزیونی به دلیل حضور واسطه ای به نام دوربین امری مجازی  است و از مبانی سینما و عکاسی تبعیت می کند. بنابر این تعریف امر مجازی نمی تواند جایگزین امر واقعی شود. 

در نمایش تلویزیونی، رسانه تلویزیون از ارزش های تئاتر و هنرهای نمایشی کمک می گیرد و اثری خاص خود تولید می کند که با اصول تلویزیون و سینما همخوانی دارد.

ج)«رخدادها» در یک نمایش زنده در عرض یکدیگر اتفاق می افتند اما در نمایش تلویزیونی و سینما رخدادها ناگزیر در طول هم اتفاق می افتد. در نمایش صحنه ای که مخاطب در یک نمای کاملا باز آن را مشاهده می کند، اوست که تصمیم می گیرد کدام رخداد یا بخش را و با چه کادری ببیند. هر چند کارگردان نمایش با تکنیک های نمایشی می کوشد تا توجه مخاطب را به یک رخداد مهم جلب کند، اما سازوکاری وجود ندارد که بیننده را وادار به دیدن آن رخداد کند. تماشاگر مختار است و خود تعیین می کند چه چیز را و در چه اندازه ا  ببیند ، او ممکن است اراده کند در همان لحظه مهم هیچ چیزی از وقایع نمایش را نبیند! در نمایش تلویزیونی  و هر اثر دیگر تلویزیونی و سینمایی چنانچه از اصول و مبانی فنی، هنری و زیبایی شناختی برخوردار باشد رخدادها در طول یکدیگر اتفاق می افتد .اگر بخواهیم شاهد همه رخدادهای یک نمایش صحنه ای باشیم، ناگزیر باید در یک نمای کاملا باز _ لانگ شات _ همه نمایش به تصویر کشیده شود! چنین اثری با قواعد تلویزیونی و حتی رسانه های مجازی سازگار نیست و ارزش های آن نمایش را نیز بازتاب نخواهد داد. در یک اثر نمایشی زنده، این مخاطب است که رخدادهای همزمان روی صحنه را انتخاب می کند و اندازه و درشتی نما را خود برمی گزیند و از طریق فرآیند ذهنی به درک، تفسیر و تاویل آن می پردازد .یکی از قابلیت های چشم انسان و تفاوت آن با لنز دوربین در همین نکته نهفته است. چشم انسان در حال دیدن هر رویدادی، به نفع آنچه روی آن  تمرکز  کرده، قادر به حذف یا نادیده گرفتن بقیه موارد است.

نمایش تلویزیونی به هرگونه اثر تلویزیونی اطلاق می  شود که برمبنای ارزش های نمایشی همچون متن و بازیگری تولید شده و یا  از انواع نمایش ها،  خرده نمایش ها، تعزیه، عروسکی، نقالی و پرده خوانی و تئاتر صحنه ای بهره گیرد .

انواع  نمایش تلویزیونی:

مجموعه نمایشی:

این گونه تلویزیونی علیرغم بهره گیری از ارزش های نمایشی با قواعد و اصول تلویزیون نگاشته و تولید می شود. مجموعه ها یا توسط کارگردان هایی که به هر دو رسانه تلویزیون و تئاتر تسلط دارند خلق می شود یا حاصل همکاری دو کارگردان هنری و تلویزیونی است. این آثار هم در فضای استودیویی و هم لوکیشن واقعی تولید می شوند. مجموعه های  نمایشی «مثل آباد» ، «همسران» ، «خانه سبز» ، «نیمکت »، «رازهای یک خانه »، «گلخند» نمونه هایی از این گونه تلویزیونی است.  

سریال نمایشی:

سریال های نمایشی نیز با بهره گیری از ارزش های نمایشی به صورت داستانی دنباله دار برای تلویزیون نگاشته و تولید می شوند. سریال نمایشی«سلطان و شبان» که جزو شاخص ترین سریال های تاریخ تلویزیون محسوب می شود، نمونه ایرانی چنین گونه ای است. برخی سریال های نمایشی سال های اخیر،  از جمله «شب های برره» را هم باید نمونه سرگرم کننده همین نوع برنامه تلویزیونی به حساب آورد.

نمایش تلویزیونی عروسکی:

در این نوع نمایش تلویزیونی با استفاده از نمایش های عروسکی و تکنیک های آن، اثری با قواعد و ویژگی های تلویزیونی تولید می شود. «خونه مادر بزرگه» ، «مدرسه موش ها» و «زی زی گلو» نمونه های موفقی از این گونه تلویزیونی است .

تئاتر تلویزیونی :

تئاترهایی که از شبکه های مختلف تلویزیونی و امروزه از تلویزیون های مجازی و شبکه های اجتماعی پخش می شود، شامل انواع متفاوتی است؛

گزارش تئاتر: 

گزارش تئاتر به تصویر کشیدن هرگونه نمایش صحنه ای بدون دخل و تصرف اطلاق می شود. اصول و تکنیک های صحنه ای بر اثر حکم فرماست و دوربین ها تنها ناظر و گزارشی از یک اجرا هستند. تصویربرداری از زوایا و اندازه های مختلف اگرچه بر کیفیت اثر تاثیر به سزایی دارد اما در ماهیت اثر نقشی ندارد.

ضبط تلویزیونی تئاتر:

ضبط تئاتر برای تلویزیون نوعی ضبط آثار نمایشی بدون دخل و تصرف در اجراست .میزانسن ها و ماهیت اجرا همان گونه  است که برای صحنه طراحی شده اما  تغییراتی در امور فنی همچون نور، صدا ، دکور و جانمایی دوربین ها اعمال می شود. این امر تنها از نظر فنی و نه هنری امکان تولید اثری با ویژگی های تلویزیونی را فراهم می سازد. در این روش اغلب دوربین ها ناظرند و از چند سو و با کادرهای مختلف نمایش را به تصویر می کشند. گاهی یک رخداد از چند سو و با قاب های مختلف ضبط شده تا از تنوع بیشتری برخوردار باشد. بسیاری از تلویزیون های جهان برای جذب مخاطب بیشتر از همان ابتدا در تلاش بودند تا  اجراهای موفق صحنه ای را به گونه ای برای بینندگان خود پخش کنند. درایران نیز بارها اقدام به ضبط نمایش ها با این روش شد که البته آنها نیز بدون هیچ توضیحی، تحت عنوان تله تئاتر پخش و خود عاملی گمراه کننده برای شناخت واقعی تئاتر تلویزیونی شد. داریوش مودبیان در کتاب «فرهنگ تئاترهای تلویزیونی» ذیل تئاترهای تلویزیونی به درستی از «تئاتر استودیویی» برای تلویزیون نام نیز می برد؛ در این روش نمایش صحنه ای در استودیو ضبط اجرا می شود، مشخصه های تئاتر صحنه ای را دارد اما تکنیک ها و استاندارد های فنی تلویزیونی نیز در آن رعایت شده است.

تئاتر اقتباسی:

در کتاب «فرهنگ تئاترهای تلویزیونی » ذیل این عنوان چنین آمده است:

" بازخوانی نمایش نامه ای که برای صحنه نمایش نگاشته شده در استودیویی تلویزیونی ( پخش مستقیم یا ضبط) و سپس جرح و تعدیل های اندک به مدد تدوین و از پس آن پخش در زمانی دیگر.

در تئاتر «استودیویی» اجرای تلویزیونی همان مشخصه های اجرای صحنه ای را داراست، فقط به کمک امکانات فنی و عوامل تلویزیونی الزامات و اصول فنی تلویزیون رعایت می شود.

تله تئاتر:

این نوع از نمایش تلویزیونی اثری است که برای تلویزیون نوشته می شود و منطبق بر قواعد تلویزیون و فیلمسازی تمرین و آماده شده و در استودیو و یا لوکیشن واقعی ضبط می شود .

این نوع تلویزیونی ممکن است به صورت تک، دو یا چند دوربینه و یا تلفیقی از هر دو روش ضبط شود. همچنین ممکن است در استودیو و با ساخت دکور و یا در لوکیشن واقعی و یا حتی تلفیقی از استودیو و لوکیشن واقعی باشد که هر کدام شیوه اجرایی متفاوتی دارد.

همه شرایط این نوع از نمایش تلویزیونی مشابه برنامه های دیگر تلویزیون همچون فیلم و سریال هاست با این تفاوت که از ارزش های نمایشی در نگارش، بازیگری و به طور کلی از درام بهره گرفته تا اثری مختص رسانه تلویزیون تولید و روانه پخش کند. برخی معتقدند برای ساخت چنین اثری الزاما باید از آثار درام نویسان بهره گرفت و تنها با جرح و تعدیل برخی دیالوگ ها و صحنه ها آنها را مناسب اثری تلویزیونی کرد! اما در این نوع، متن تئاتر تلویزیونی تنظیم و پرداخت آثار درام نویسان مشهور و غیر مشهور نیست. خود اثری مستقل است که می توان آن را درام تلویزیونی نامید که با فیلمنامه  و تصویر نامه قرابت بیشتری دارد تا نمایشنامه صحنه ای. آثاری همچون «سوزنبانان»، «با جناق‌ها »، «سوءتفاهم»، «غروب روزهای آخر پاییز»، «سوپ قارچ» و... از این گونه تلویزیونی هستند.

«تئاتر تلویزیونی» آنچه که آن را نوع چهارم و یا برترین نوع تئاتر در تلویزیون می خوانند، از انواع برنامه های تلویزیون است نه گونه ای از تئاتر صحنه ای و یا از مشتقات آن. شاید به همین خاطر است که برخی از به کار بردن لفظ تئاتر برای نام گذاری آن پرهیز کرده اند و ترجیح می دهند تعبیر «تله پلی» را به کار گیرند. در این مقام، از هر چه تئاتری و سینمایی است دور می شوند و یکسره از تلویزیون آغاز می کنند و در تلویزیون هم به انجام و به پایان می رسانند . 

فیلم تئاتر: 

از آنجایی که واژه فیلم بر هر اثر سینمایی و یا فیلم های کوتاه و بلند تولید شده به صورت نگاتیو اطلاق می شود، هر گونه فیلمی که بر مبنای آثار برجسته دراماتیک و یا آثار اجرا شده بر صحنه های نمایش تولید شود، «فیلم تئاتر» نام دارد. اگرچه امروزه با ورود دوربین های دیجیتال مرزبندی بین فیلم و تصویر از میان برداشته شده است، اما فیلم – تئاتر دلالت بر روند تولیدی اثری دارد که درآن  با رعایت قواعد سینما _ نه تئاتری و تلویزیون _ تولید شود. متن آن هم فیلمنامه ای اقتباسی است که تنها برای دوربین نگاشته شده است.

آثار بزرگی همچون «اتوبوسی به نام هوس»، « هملت»، «مرگ یزد گرد» و... نمونه های برجسته اس از این گونه فیلمسازی محسوب می شوند.

سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر به دبیری حسین مسافر آستانه 11 تا 20 بهمن 99 برگزار می شود. نشانی سایت جشنواره www.fitf.ir است.