«نقد زرین» برگزیدگانش را شناخت

به گزارش برنا، آیین اختتامیه نخستین جایزه دوسالانه عبدالحسین زرین کوب با عنوان «نقد زرین» با حضور ایوب دهقانکار مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران، روزبه زرین‌کوب استاد دانشگاه تهران، ابراهیم خدایار رییس انجمن علمی نقد ادبی ایران و دبیر جایزه، عصر روز چهارشنبه سیزدهم اسفندماه ۱۳۹۹ در خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

در این آیین پیام صوتی و تصویری خسرو عزیزی رییس دانشگاه لرستان و تقی پورنامداریان استاد پژوهشگاه علوم انسانی پخش و پیام مکتوب استاد محمدرضا شفیعی کدکنی قرائت شد.

ماهیت وجودی انسان نقد را می‌پذیرد

در ابتدای این برنامه ایوب دهقانکار با اشاره به این که پژوهش‌ها و آثار فاخر استاد زرین‌کوب در عرصه‌های مختلف علمی از جمله در حوزه نقد ادبی برگ زرینی در تاریخ پر افتخار فرهنگ و ادبیات این سرزمین بود، بیان کرد: وقتی از نقد ادبی صحبت می‌کنیم ۲ مقوله را به به یکدیگر پیوند می‌دهیم که هرکدام یک دریاست. از طرفی دریا ژرفی به نام ادبیات و از سویی دیگر بحث عمیق و پیچیده‌ای چون نقد. وقتی وارد امر مهمی چون نقد ادبی می‌شویم این ۲ مقوله پیچیده را با یکدیگر پیوند می‌دهیم و بین مناسبات آن ارتباط برقرار می‌کنیم.

وی افزود: لذا شرط اساسی و بایسته این است که برای یک نقد ادبی خوب هم نقد و هم ادبیات را خوب بشناسیم و هدف این جشنواره نیز همین است. به واقع هدف برگزارکنندگان این جایزه این بود که مخاطب را از منظر این جشنواره به شناخت دقیق از ادبیات و نقد ادبی برساند، این موضوع به صراحت در آیین‌نامه‌ای که برای جایزه دوسالانه «نقد زرین» تنظیم شده، آمده است.

دهقانکار عنوان کرد: در میان معیارهای هفت‌گانه این آیین‌نامه چیزی که برای بنده جالب توجه بود معیار سوم آن یعنی معرفی نظریه‌های مغفول قدیم و جدید است. به واقع هدف از معرفی این نظریه‌ها به کار بستن آن‌هاست. همین که به این بحث تاکید شده یعنی در ذهن بانیان این جایزه به کارگیری این نظریه‌ها وجود دارد تا این امر منجر به شناخت دقیق‌تر از حوزه ادبیات شود.

مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران ضمن مطرح کردن این که بر همین اساس نگاه ما به مقوله ادبیات و نقد ادبی صرفا نباید نگاه سنت‌گرایی باشد، تصریح کرد: یعنی هرآنچه تا الان گفته شد را باید خواند و به کار بست اما نباید به همین بسنده کرد و ادبیات این ظرفیت را دارد که  از دریچه‌های مختلف به آن پرداخته شود و باید از دیدگاه‌های متفاوتی به ماهیت بسیار مهمی به اسم ادبیات پرداخت.

وی درباره بینارشته‌ای بودن ادبیات خاطرنشان کرد: این بینارشته‌ای بودن ادبیات و پتانسیل ادبیات برای برقراری ارتباط با سایر رشته‌ها مختص علوم انسانی نیست، یعنی برقراری ارتباط بین ادبیات و فلسفه، ادبیات و منطق، ادبیات و تاریخ، ادبیات و علوم اجتماعی و روانشناسی امر طبیعی است. به نظر من می‌توان بین ادبیات و نظریه‌های مطرح علوم پایه پیوند برقرار کرد. به واقع در علوم ریاضی نظریه تحت عنوان بی‌نظمی یا درهم‌پیچیدگی داریم که مختص علوم کاربردی است و مناسباتش خیلی کم در حوزه علوم انسانی پیدا شده است.

دهقانکار با بر شمردن برخی از ویژگی‌های این نظریه همچون پویا بودن، غیرخطی بودن و… اظهار کرد: می‌توان بین تمام این ویژگی‌ها و مشخصات با حوزه ادبیات و ژانرهای مختلف آن شعر نو و کلاسیک، رمان، داستان و… ارتباط پیدا کرد. در حقیق ادبیات قابلیت انعطاف را دارد که براساس تمام این ویژگی‌ها تعریف شود.

مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران درباره نقد گفت: نقد معانی و تعاریف مختلفی در زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف دارد، به واقع  فطرت و ذات انسان با نقد عجین است و ماهیت وجودی انسان نقد را می‌پذیرد و آن را به عنوان یک عنصر پیش برنده شناخته است. در همه مکاتب به ویژه دین اسلام نیز وجود دارد و یکی از امامان معصوم ما می‌گوید بهترین دوست من کسی است که عیوب من را به من بگوید. اگر نقد منصفانه باشد تنها ذکر نقاط ضعف نیست، بلکه بدون پیش فرض نقاط ضعف و قوت را با یکدیگر نشان می‌دهد.

وی با اشاره به این که نقد در خانه کتاب و ادبیات ایران اهمیت دارد و عزم و اراده بنده و همکارانم در این است که مقوله نقد از طرق مختلف جدی‌تر گرفته شود، تاکید کرد: نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین» دومین جایزه در حوزه نقد است و ما در بهمن‌ماه جایزه‌ای را برگزار کردیم که به نقد کتاب اختصاص داشت، البته قائل به این نیز هستیم که نمی‌شود صرفا با برگزاری این جوایز حق مطلب را درباره موضوع مهمی چون نقد ادا کرد. پرداختن به نقد جزو دستور کار خانه کتاب و ادبیات ایران است.

دهقانکار در پایان سخنان خود عنوان کرد: من نقد را به یک صافی تشبیه می‌کنم، صافی که حتما صوفی باید از آن عبور کند. کسی که در پی تکامل و کمال  بوده و کمال‌گرا است باید از این صافی رد شود و بعد از عبور از  این صافی است که صوفی می‌شود و به درجه پختگی می‌رسد.‌ امیدوارم همه هم منتقدان خوبی باشیم و هم در مقابل نقد تاب آوری بیشتری داشته باشیم.

چشم‌انداز عمومی آرای زرین‌کوب را تشکیل می‌دهد

در ادامه نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین» پیام استاد محمدرضا شفیعی کدکنی از سوی مریم عاملی رضایی قرائت شد.

در متن این پیام آمده است: «استاد عبدالحسین زرین‌کوب در چند حوزه فرهنگ ایران زمین صاحب‌نظر طراز اول عصر ما بود؛ تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران به ویژه ایران دوره اسلامی و در کنار آن تاریخ ادبیات فارسی و عرفان اسلامی؛ از حاصل احاطه بر این دو قلمرو نیروی اجتهاد شگرفی در میدان نقد ادبی نیز برای او حاصل شده بود. چیزی که معاصران ما کمتر از آن برخوردارند. بر روی هم شخصیت فرهنگی استاد زرین‌کوب مثلثی است که یک ضلع آن را تاریخ و یک ضلع دیگر آن را ادبیات و عرفان شکل می‌دهد و ضلع سوم، نقد ادبی است که درباره کارهای او تا مرز مباحث ادبیات تطبیقی و فلسفه ادبیات و هنر نیز پیش می‌رود.

این که چنین مثلثی آیا دقیقا متساوی‌الاضلاع است یا بعضی ضلع‌ها بلندتر به نظر می‌رسند پرسشی است که پاسخ بدان را آیندگان که روش‌هیا علمی‌تری در اختیار خواهند داشت بهتر می‌توانند ارائه کنند. قدر مسلم این است که استاد زرین‌کوب یکی از صاحب‌نظران طراز اول تاریخ اجتماعی ایران و تاریخ ادبیات و عرفان و نقد ادبی در عصر ما است. و از آنجا که گرایش‌های نخستین او در جوانی بیشتر حوزه تاریخ بوده است هرکدام از آن دو ضلع دیگر را که بخواهیم بررسی کنیم ناچار نگاه ما ریشه در تاریخ خواهد داشت. به همین دلیل چشم‌انداز عمومی آرای او را تاریخ و تاریخ‌اجتماعی تشکیل می‌دهند تا آنجا که می‌توان گفت وجه غالب در نگاه او نگاه تاریخی است و کمتر به مباحث ساخت و صورت نظر دارد بی آنکه از ارزش‌های فلسفه مرتبط با مباحث ساخت و صورت غافل شده باشد.»

در این بخش از آیین پایانی نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین»، مستندی از زندگی و فعالیت استاد غلامحسین زرین‌کوب پخش شد.

اوج توانایی استاد زرین‌کوب در نقد ادبی است

خسرو عزیزی نیز از دیگر میهمانان این برنامه در پیامی تصویری با ابراز خشنودی از حضور دانشگاه لرستان در کنار حامیان و دیگر برگزارکنندگان نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین» مطرح کرد: پیشاپیش به برگزیدگان این جایزه تبریک می‌گویم و امیدوارم این سنت حسنه سال‌های سال با رونق هرچه بیشتر پا برجا بماند. بر این باوریم که تکریم برگزیدگان و برندگان این جایزه تکریم استاد زرین‌کوب است و بزرگداشت استادانی همچون استاد زرین‌کوب، بزرگداشت اندیشه، فرهنگ و علم است.

وی افزود: در آسمان فرهنگ، ادب و اندیشه ایران بزرگ ستارگانی درخشیدند که موجب فخر همه ایرانیان هستند. در کنار دیگر بزرگان در سرزمین ایران، مهد تمدن، علم و دانش، ما لرستانی‌ها به خود می‌بالیم که با علمایی همچون آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله کمال‌وند و فرهیخته‌گان کم‌نظیری چون استاد عبدالحسین زرین‌کوب، استاد سیدجعفر شهیدی، استاد مهرداد اوستا و ده‌ها عالم، نویسنده، محقق، شاعر و هنرمند نام‌آور، هم استانی و همدل و همزبان هستیم.

این استاد دانشگاه همچنین عنوان کرد: استاد عبدالحسین زرین‌کوب که این جمع فرهیخته گرد شمع اندیشه و علم او جمع شده‌اند در بسیاری از علوم به ویژه علوم دانشگاهی خوش درخشیدند. هوش و ذکاوت خدادادی، پشتکار و همت شخصی، روحیه محققانه و انصاف علمی، از ایشان استادی جامع‌الطراف و کم‌نظیر ساخت. او عاشق زبان و ادبیات فارسی بود و استاد مسلم در این زمینه؛ و همین عشق به زبان و ادبیات فارسی موجب شد که ایشان به دیگر علوم مرتبط نیز بپردازد. آثار این بزرگمرد در زمینه‌های مختلف به روشنی نشان‎دهنده مقام شامخ علمی ایشان در همه آن علوم است.

وی با اشاره به این که تسلط غیرقابل انکار استاد بر زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسه در ترجمه‌های ارزشمند و بی‌نظیر ایشان پدیدار است، عنوان کرد: آثار ماندگار استاد در زمینه تصوف، تحلیل و تفسیر متون عرفانی منحصر به فرد است و سال‌هاست که مرجع علمی استادان و دانشجویان است. آیا بدون «سر نی» و «بحر در کوزه» می‌توان به درک درستی از مثنوی رسید؟

عزیزی در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: صفحه زرین آثار و اوج هنر و توانایی استاد زرین‌کوب در نقد ادبی است و سیری در شعر فارسی و آشنایی با نقد ادبی تا ۱۰‌ها کتاب و مقاله ایشان که منبع و مرجع و شیوه‌نامه نقد ادبی ایران است می‌توان همگی را میراثی ماندگار و به واقع فرزندان استاد زرین‌کوب محسوب کرد. باید به حسن سلیقه برگزارکنندگان جایزه دو سالانه استاد زرین‌کوب برای استفاده از عنوان «نقد زرین» آفرین گفت.

زرین‌کوب در شاگرد پروری کم‌نظیر بود

در ادامه تقی پورنامداریان نیز در پیامی صوتی با بیان این که مایه افتخار است در مجلسی که نام استاد جاویدان ادبیات فارسی عبدالحسین زرین‌کوب انگیزه به وجود آمدن آن است چند کلمه‌ای از خاطرات خود با او سخن بگوید، اظهار کرد: متاسفانه یکی از بداقبالی‌های عدیده حقیر محرومیت از کلاس حضوری استاد بود. در آن سال‌ها که من در دوره دکتری دانشگاه تهران درس می‌خواندم گویا ایشان در ایران نبودند اما من نیز همانند بسیاری دیگر شاگرد غیابی استاد بودم از طریق آثارش که در خواندن آن‌ها همه از یکدیگر سبقت می‌گرفتند. همواره آرزوی دیدن استاد را داشتم اما شهرستانی بودنم از یک طرف و‌ چهره اسطوره‌ای استاد در قلمرو ادبیات و تحقیق از طرف دیگر دیواری از شرم و بیم در برابرم برآورده بود که مانع از رسیدن به آرزویم می‌شد.

وی افزود: در یکی از روزهای تعطیلات عید بود که در خانه استاد شفیعی کدکنی بودم و زمان خداحافظی ایشان‌ گفت که می‌خواهد به دیدن استاد زرین‌کوب برود، بهانه پیدا شده بود. در معیت ایشان اضطرابم کم شد. در اتاق استاد زرین‌کوب میهمان‌های زیادی حضور داشتند و استاد به حرف حاضران گوش کرده و به سوالات آن‌ها پاسخ می‌دادند، برخوردشان با من که احساس حقارت می‌کردم چنان لطف آمیز بود که تصورش را هم نمی‌کردم. این آشنایی جراتم را برای دیدار استاد بیشتر کرد. حتی جرات پیدا کرده بودم که گاهی واسطه دیدار دیگران با استاد شوم.

این استاد دانشگاه همچنین بیان کرد: هیچ دانشجویی نبود که کتابی از استاد نخوانده و شیفته دانش و قلم ایشان نشده باشد؛ به خصوص که استاد در آن‌ روزها طوری می‌نوشت که کتاب‌هایش هم تحقیقی بود و هم خلاقیت هنری داشت. این ابداع شگفت‌انگیز که فقط استعداد هنری و حافظه بی‌نظیر و اشراف استاد به نقد ادبی و ادبیات فارسی رخصت تحقق‌اش را می‌داد دامنه مخاطبان او را وسیع‌تر کرده بود. گویی به مردمی ادای دین می‌کرد که غیر مستقیم و‌ بی هیچ توقعی در رسیدن او به این مرتبه از معرفت نقشی عظیم اما پنهان داشتند.

این نویسنده با اشاره به اینکه استاد زرین‌کوب در شاگرد پروری کم نظیر بود، تصریح کرد: زرین‌کوب با همه دانش و آوازه‌ای که در جهان تاریخ و ادب داشت بسیار فروتن  و منصف بود، به ادبیات و فرهنگ فارسی و ایران عشق می‌ورزید چنان که گویی تنها کار و وظیفه‌اش در زندگی خدمت به این فرهنگ و ادب است. ذوق سرشار ناشی از اشرافش به نقد ادبی در غرب، ایران و عرب و دانش وسیع او در شناخت آثار نظم، نثر و تاریخ چنان گسترده بود که پایان ناپذیر می‌نمود. در هر زمینه‌ای که قلم می‌زد با آشنایی عمیقی که با آثار تحقیقی به زبان‌ها مختلف داشت حرف آخر را می‌زد. آثار استاد را که می‌خواندی مطمئن بودی که بند بندش پشتوانه وسیع و عمیق دارد.

تقی پورنامداریان در پایان تاکید کرد: او جوانمرد بزرگوار و‌ بی نهایت مردم‌دار و منصف بود، بنده ندیدم و‌ گمان نمی‌‌کنم کسی هم دیده باشد که او با آن همه که می‌دانست ذره‌ای غرور داشته باشد یا از کسی  شکایت کند. استاد شفیعی کدکنی را عاشقانه دوست داشت و قدر می‌شناخت، خود را بی مضایقه در خدمت فرهنگ و ادب ایران ایثار کرد. صندلی او تا کی خالی خواهد ماند؟ آیا مردم ایران باز این بخت را پیدا می‌کنند که کسی جای خالی او را پر کند؟

جلوه‌نمایی زبان و ادب فارسی

روزبه زرین‌کوب نیز با اشاره به این که برگزاری چنین جلسه‌ای و اهدای جوایز به برگزیدگان نخستین جایزه «نقد زرین» کاری مفید و لازم بود، گفت: استادان نام‌دار زبان و ادب فارسی و نیز استادان و پژوهشگران جوان در عرصه زبان و ادب فارسی و فرهنگ ایرانی در این مجلس حضور دارند و به واسطه ایشان است که فروغ تابنده و نور جاویدان فرهنگ ایرانی در اینجا بیش از پیش جلوه نمایی می‌کند.

وی در ادامه بخشی از زندگی‌نامه عبدالحسین زرین‌کوب را که در مدخلی مربوط به استاد زرین‌کوب برای یکی از دایره‌المعارف‌ها نوشته بود، خواند.

مرعوب دیگری نشدن مهمترین ویژگی نقد زرین

ابراهیم خدایار دبیر نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین» نیز با اشاره به این که زرین کوب در تاریخ نقد ادبی جدید ایران حادثه‌ای کم تکرار است، اظهار کرد: او در پیشانی نقد جدید صاحب آن پایه از درخشندگی است که سال‌های سال نورافشانی آن در متن تفکر انتقادی ایران ادامه خواهد داشت. به واقع راز جاودانگی استاد زرین‌کوب در نقد ادبی ایران به دلیل سهم بارز متن ادبی و حضور تاریخیت در میراث انتقادی وی است.

وی افزود: اگر تاریخ نقد ادبی جدید را در ایران تا دوره فعالیت استاد زرین‌کوب مرور کنیم بدون استثنا منتقدی که بتوان میراث وی را با استاد زرین‌کوب از نظر حجم، گستره پژوهش‌های انتقادی و دامنه تاثیرگذاری در میان جامعه مخاطبان در ۲ کفه یک ترازو نهاد نمی‌یابیم.

دبیر نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین» همچنین تصریح کرد: استاد زرین‌کوب به رغم آگاهی به دانش نقد ادبی در جهان غرب و نیز اطلاع از میرث انتقادی هم‌نسلان خود در جهان اسلام با تکیه بر متن خودی و جست‌وجوی آن با پیوند تاریخ پیوسته ایران از اسطوره تا تاریخ راهی را پیش‌روی مخاطب خود گشوده که پیش از وی سابقه نداشته است. این در حالی است که وی در آثار فراوان انتقادی خود که آن‌ها را با زبان جدید به میان عامه مخاطب آورده بود هرگز مرعوب دیگری نشده و رنگ غیر به خود نگرفته بود و این ویژگی مهم‌ترین نشان «نقد زرین» است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه انجمن ادبی نقد ایران با تاسی به شیوه این منتقد راستین و صاحب مکتب با تاسیس جایزه نخستین دوسالانه «نقد زرین» به دنبال شناسایی و معرفی نقدهایی از همین جنس است، اظهار کرد: این انجمن که غالب اعضای آن افتخار شاگردی مکتب انتقادی استاد زرین‌کوب را با خود به یادگار دارند با نام‌گذاری این جایزه به نام استاد زرین‌کوب قصد دارند اندکی از دین خود را در حق این استاد ادا کنند.

دبیر جایزه نخستین دوسالانه «نقد زرین» در پایان با اشاره به مراحلی که این جایزه تا به اینجا طی کرده است، گفت: تدوین آیین‌نامه جایزه «نقد زرین» در سال ۹۷، انتشار فرخوان و دریافت ۷۶ مقاله از منتقدان، تشکیل ۱۵ کارگروه تخصصی برای رصد ۵۰ عنوان مجله تخصصی در حوزه نقد، انتخاب ۶۰ مقاله از میان ۲۰۰۰ مقاله منتشر شده در سال‌ها ۹۶ و ۹۷، گزینش ۳۷ مقاله از میان ۱۳۶ مقاله یاد شده برای داوری و سرانجام انتخاب ۶ نامزد راه‌یافته به مرحله نهایی بر اساس بالاترین نمره کسب شده از برگه‌های داوری روندی بود که طی یکسال در دبیرخانه این جایزه طی شد.

در پایان نیز به برگزیدگان نخستین جایزه دوسالانه «نقد زرین»، داوود پورمظفری برای مقاله «کلان‌ساختار مقامات صوفیان»، سینا جهان‌دیده برای‌ مقاله «تحلیل گفتمان انتقادی تلمیح و ایدئولوژی…» و رحمان مشتاق‌مهر برای مقاله «بازخوانی تعلیقات شفیعی کدکنی بر غزلیات شمس» تندیس، لوح سپاس و جایزه نقدی اعطا شد.