بررسی سیره زندگی آیت‌الله میرزا محمدحسن آشتیانی در «ضیافت»

به گزارش برنا، در برنامه «ضیافت» شبکه قرآن و معارف سیما به سیره اخلاقی و مبارزاتی آیت‌الله میرزا محمدحسن آشتیانی پرداخته شد. مهدی سلیمانی آشتیانی، پژوهشگر تاریخ اسلام درخصوص این عارف مجاهد اظهار کرد: مرحوم آشتیانی در کودکی بعد از فوت پدر، تحصیلات ابتدایی را در آشتیان طی کرد و به بروجرد رفته و از آنجا عازم نجف شد. با اینکه در تنگی معیشت و فقر بود، به سختی خودش را به کربلا رساند و در حرم مطهر حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) تجدید عهد کرد. وقتی ایشان به نجف رسید دچار بیماری سختی شد و همانجا با توسل به حضرت امیرالمؤمنین، از ایشان می‌خواهد که او را شفا دهد تا در نجف بماند و مشغول درس شود که خیلی زود خواسته‌اش اجابت شد و با پیرمردی که از قدیم پدر او را می‌شناخته آشنا می‌شود که او را اسکان داده و کتابخانه خودش را در اختیار او قرار می‌دهد.

وی افزود: مرحوم میرزا در درس شیخ انصاری خیلی زود می‌درخشد و جزو خواص شاگردان شیخ انصاری می‌شود. نقل شده است که تمام درس‌های شیخ انصاری را خیلی دقیق نوشته و چنان دقیق و مرتب و منظم یادداشت برداشته بود که بعدا حدود چهل کتابی که در دوران مرجعیتش در تهران منتشر شد، همان یادداشت‌های دوران تحصیل درس شیخ انصاری بوده است.

وی با بیان اینکه یکی از معروف‌ترین و کاملترین شرح‌ها بر «رسائل» شیخ انصاری متعلق به مرحوم آشتیانی است، تصریح کرد: مرحوم آشتیانی شیوه خاصی در ارائه درس داشته است. یکی از شاگردان مرحوم آشتیانی به نام آیت‌الله سیدمحمد حسینی تنکابنی می‌گوید که؛ میرزای آشتیانی افضل علمای تهران، نیکو بیان، پسندیده خُلق، محقق، مدقق و خبره بود... خوب که نگریستم، او را سرزمینی پرنعمت و دنیایی پهناور دیدم. به گمانم اگر شیخ مرتضی انصاری زنده بود نمی‌توانست بیانی بهتر و کاملتر و تقریری مناسبتر از او ارائه کند!

این محقق تاریخ شیعه افزود: کتاب «بحرالفواید» میرزای آشتیانی از حدود صد جلد کتابی که از حول و حاشیه و شرح رسائل شیخ انصاری تالیف شده، به تایید بزرگان، یا بهترین است یا از بهترینهاست. چرا که اولاً منابع و مآخذ شیخ را مطرح می‌کند؛ دوم اینکه مرحوم آشتیانی کلام شیخ را که گاهی در رسائل دچار مشکل است؛ اصلاح کرده است. چرا که عمر شیخ انصاری کفاف نداد که رسائل را اصلاح کند اما میرزا در این کتاب، مطلب شیخ را تنقیح کرده است. سوم اینکه بین مبانی شیخ اعظم و مبانی معاصرین او مقارنه ایجاد و حکم کرده است.

آشتیانی ادامه داد: ایشان یکی دو سال بیشتر بعد از وفات شیخ مرتضی انصاری، در نجف نماند و به ایران بازگشت و در محله سنگلج تهران ساکن شد و مدرسه و مسجد خادم الملک در گلوبندک نیز محل درس و بحث او شد. باید اذعان کرد که حضور ایشان در تهران، حضور مکتب و بحث و درس شیخ انصاری در تهران بود. و این فرصت مغتنمی برای کسانی که بود که آوازه شیخ انصاری را شنیده اما امکان بهره بردن از محضر او را پیدا نکرده بودند.

وی در همین خصوص تصریح کرد: به تأیید مورخان مرحوم آشتیانی اولین کسی است که آراء شیخ انصاری را در ایران گسترش داد. در واقع تشکیل حوزه تهران توسط او در این برهه یک حوزه بی‌سابقه بوده است، چرا که مرجع تربیت بیش از ۲۰۰ شاگرد از اعلام و بزرگانی شد که گرد مرحوم آشتیانی جمع شدند تا به تقریر شیخ انصاری بپردازند.

این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به اینکه اسامی شاگردان مرحوم آشتیانی در کتاب «شمیم روحانی» گردآوری شده، گفت: در میان آنها عده زیادی از مراجع هستند که می‌توان به آیت‌الله شاه آبادی استاد حضرت امام(ره)، آیت‌الله حاج آقا حسین قمی، آیت‌الله شیخ ابوالقاسم کبیر قمی و آیت‌الله میرزا محمد فیض قمی اشاره کرد؛ همچنین جمع زیادی از مدرسین، اساتید و بزرگان حوزه تهران شاگرد ایشان هستند که بخشی از آنها وارد حوزه‌های سیاسی و اجتماعی شدند و دانشگاه، عدلیه و دادگستری که بعدها در دوره پهلوی اول تأسیس شد، توسط این افراد اداره شد.

آشتیانی درخصوص نقش تأثیرگذار این عالم مجاهد در شکل‌گیری و نتیجه بخشی نهضت تنباکو اظهار کرد: به تأیید مورخین و محققین، هرچند موتور محرکه نهضت بزرگ تنباکو، فتوای میرزای شیرازی بود، اما اگر رهبری و مدیریت میرزای آشتیانی در تهران نبود، کار به این خوبی پیش نمی‌رفت و چه بسا فتوای میرزای شیرازی در سامرا می‌ماند.

وی افزود: چنین نقل شده که کامران میرزا ولیعهد ناصرالدین شاه به صدور فتوای تحریم تنباکو تشکیک کرد و به نزدمرحوم آشتیانی آمد تا مطمئن شود واقعا چنین حکمی صادر شده؛ که مرحوم آشتیانی تأیید می‌کند که بله صادر شده و قطعا زیرپا گذاشتن این فتوا مخالفت با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. کامران میرزا می‌گوید که شما هم مرجع هستید و خاطر مصالح کشور خلاف آن، فتوای دیگری صادر کنید که مرحوم آشتیانی با عصبانیت جلسه را ترک می‌کند و می‌گوید امکان نقض حکم میرزای شیرازی وجود ندارد.

نویسنده کتاب «مدینه الحدیت» با اشاره به خدعه انگلیس برای مخدوش کردن چهره میرزای آشتیانی و مرجعیت شیعه، اظهار کرد: در پی این اتفاق، مدیر شرکت تالبوت با امین‌السطان دیدار می‌کند و پیشنهاد می‌کند که بهترین راه برای خاموش کردن قیام، تبعید رهبر نهضت است.

وی افزود: این پیشنهاد به تأیید ناصرالدین شاه می‌رسد و حاکم تهران با غرور به نزد میرزای آشتیانی می‌رود و می‌گوید که یا تحریم را بشکنید یا تهران را ترک کنید که میرزا با جدیت می‌گوید تهران را ترک می‌کنم. فردای آن روز که روز شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) هم بوده است، اکثر مراجع و علمای تهران به همراه جماعت زیادی از زن و مرد که کفن پوشیده بودند وارد خانه میرزای آشتیانی می‌شوند و شعار سر می‌دهند که «یا غریب الغربا می رود سرور ما». در پی این رویداد به قدری دربار در معرض تهدید و فشار قرار می‌گیرد که همان حاکم تهران که روز قبل با غرور و نخوت به دیدار میرزا رفته بود، این‌بار با ذلت و خواری به همراه هدیه‌ای از طرف ناصرالدین شاه به دیدار میرزای آشتیانی می‌رود و اتفاقا در مسیر کتک مفصلی هم از مردم می‌خورد و از میرزا می‌خواهد که تهران را ترک نکند.

آشتیانی بیان کرد: دکتر صدریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در یادداشت‌هایی نوشته است که شرایطی پیش آمد که اصرار از حکومت که تهران را ترک نکنید و طعنه و جدیت از میرزا که باید حتماً از تهران بروم. و این موجب شد که غرور دربار ناصرالدین شاه شکسته شد و به این ترتیب زمینه‌های انقلاب مشروطه نیز فراهم آمد.

این استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه نهضت تنباکو آغاز جنبش مشروطه است، تصریح کرد: بسیاری از شاگردان مرحوم آشتیانی در انقلاب مشروطه نقش مهمی داشتند. موفقیت نهضت تنباکو تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت. باید یادآور شد که حضرت امام (رحمت الله علیه)، مبارزه با استبداد و استعمار خارجی را از چنین بزرگانی و از اساتیدشان به ارث برده بودند که انقلاب اسلامی محقق شد.

آشتیانی با بیان اینکه غائله ترک تهران و جسارت به میرزای آشتیانی، بر محبوبیت و ارج و شهرت میرزا افزود، گفت: بعد از آن جریان میرزا به مکه مشرف شد و از آنجا به عراق رفت و در عراق با استقبال گرم میرزای شیرازی روبرو شد و بعد از آن به ایران بازگشت. دربار که محبوبیت میرزا را برنمی‌تابید، استقبال از میرزا را ممنوع کرد اما در لحظه ورود میرزا به کشور جمعیت عظیمی به استقبال ایشان می‌رود؛ تا حدی که بازار تعطیل می‌شود و اوضاع به گونه‌ای می‌شود که حتی خود درباریان هم به مردم پیوستند و به استقبال میرزا رفتند.

وی با اشاره به ماجرای فوت آیت‌الله آشتیانی اظهار کرد: مرحوم آشتیانی علاوه بر اینکه در درس و بحث موفق بوده و در صحنه اجتماعی و سیاسی نیز بسیار فعال بوده است، در عبادت و تهجد نیز بسیار کوشا بود و زیارت عاشورا و نماز شب و مستحباتشان ترک نمی‌شد. همچنین ایشان بسیار مقید بود که شب‌ها زیارت جامعه کبیره بخواند. پسر ایشان نقل کرده است که وقتی مرحوم آشتیانی بیمار و در بستر بود، مشغول خواندن زیارت جامعه بوده است که وقتی به فراز «و مَنْ أتاکُمْ نَجى وَ مَنْ لَمْ یَأْتِکُمْ هَلَک» می‌رسد، جان به جان‌آفرین تسلیم می‌کند. فردای آن روز به احترام ایشان تهران به پاخاست و مراسم تشییع مفصلی برای مرحوم آشتیانی برگزار شد و پیکر ایشان به وصیت خودش در نجف در مقبره شیخ جعفر شوشتری به خاک سپرده شد.

این استاد دانشگاه گفت: حدود هشت ماه طول می‌کشد که شرایط انتقال و تدفین ایشان در نجف فراهم شود و در این مدت پیکر مرحوم آشتیانی در حرم حضرت عبدالعظیم به صورت امانت دفن شد. بعد از این مدت وقتی مزار ایشان را باز می‌کنند که مراحل انتقال پیکر را فراهم آورند، فرزند ایشان نقل می‌کند که جسد مرحوم آشتیانی بعد از گذشت این مدت تغییری نکرده بود.

این پژوهشگر تاریخ شیعه تصریح کرد: به نظرم راز موفقیت‌های مرحوم آشتیانی ابتدا ازخودگذشتگی و اخلاص است. دیگری استقامت و پشتکار این مرجع عالیقدر که با همه مشکلات و تنگی معیشت، هدفش را رها نکرد. در آخر باید دلیل موفقیت‌های میرزا را توکل بر خدا و توسل به اهل بیت (علیهم السلام) که سرچشمه فیض سرمدی هستند، دانست. مرحوم آشتیانی تا لحظه مرگ، این حلقه اتصال را ترک نکرد. این نسخه عمومی است و راهی است که پیش روی همه ما باز است و امیدوارم نسل ما روحیه تلاش و تکاپو و توکل و توسل را پیشه خود سازند.

ویژه‌برنامه «ضیافت» کاری از گروه علوم قرآنی شبکه قرآن و معارف سیما است که به مدت سی‌شب در ماه مبارک رمضان با اجرای سیدعلی‌رضا قوامی پیش از افطار از این شبکه  پخش می‌شود و علاقمندان می توانند فایل تصویری برنامه و محتوای آن را به همراه زندگینامه از پایگاه اطلاع رسانی شبکه قرآن و معارف سیما به آدرس https://qurantv.ir/zeyafat قابل دسترسی است.