هنر مداحی از چند منظر/جایگاه موسیقی در مداحی امروز

مجید محمدزمانی پژوهشگر حوزه رسانه و افکار عمومی به مناسبت دیدار مقام معظم رهبری با مادحین اهل بیت  در گزارشی به تحقیق درباره مداحی با سبک وسیاق روز پرداخته است.مداحی امروز باید محتوا، مخاطب و محیط و فضای اثرگذار متناسب خود را انتخاب کرده و از مزیت های هر دو رویکرد سنتی و پاپ استفاده نماید. در کنار هیئات عمومی ، نیازمند رشد هیئات تخصصی هستیم تا بتوانند مرجعیت اجتماعی و تربیت تخصصی مخاطبین خود را پیگیری کنند. نگاه به گروه های تخصصی مخاطب باید جایگزین نگاه توده ای و بازاری به مخاطب گردد.

مساله مخاطب در هیئت

هیئت، به عنوان رسانه ای مردمی و اثرگذار، در طول تاریخ تمدن اسلامی، نقشی اساسی در انتقال معارف و مناقب اهل بیت ایفا کرده است. یکی از عوامل موثر بر حفظ و تقویت نقش این رسانه ی مهم عالم تشیع در قرون مختلف، ارتباط آن با مخاطب و متن مردم جامعه است. حتی در دوران مدرن با توجه به رشد صنعت ارتباطات و رسانه، یکی از دغدغه های همیشگی برپاکنندگان این مجالس، حفظ و تقویت ارتباط هیئات و مادحین با مخاطبین خود بوده است.

این یادداشت با نگاهی کلان به دو جریان مداحی سنتی و مداحی عامه پسند(پاپ) در ارتباط گیری با مخاطب، به بررسی خاستگاه و خلاهای این ارتباط پرداخته تا محمل گفتگویی جهت ساخت هیئتی متناسب با اقتضائات روز مخاطبین قرار گیرد.

باید توجه داشت تقسیم مداحی ها و هیئات به دو دسته سنتی و مدرن، به لحاظ دوره ی زمانی نیست، بلکه به لحاظ ویژگی های متمایز این جریان است. از این رو ممکن است، حتی برخی از هیئات جدید، به واسطه ویژگی هایی جز هیئات سنتی به حساب آیند. لازم به ذکر است این دو جریان در دو سر طیف قرار دارند و بسیاری از هیئات در دوره های مختلف در میانه این طیف یا متمایل به یک سو می گردند. 

به منظور اثرگذاری صحیح رسانه هیئت برمخاطب، لازم است سه ضلع محتوای مداحی(متشکل از شعر، سبک و مداح)، مخاطبین هیئت و مکان و فضای هیئات، هماهنگ و متناسب با یکدیگر باشند، تا از برایند تعامل این سه، اثرگذاری مطلوب بر مخاطب صورت گیرد. از این رو در ادامه یادداشت این سه ضلع (مداحی، مخاطب و فضای هیئت)، در سیره اهل بیت در برپایی مردمی هیئات، و در دو جریان هیئات سنتی و مدرن مورد مقایسه قرار خواهند گرفت.

دغدغه های مخاطب محوری

تلاش ائمه اطهار در برپایی مجالس عزاداری بر این بوده تا سه ضلع محتوای مداحی(شعر، سبک و مداح)، مخاطبین و مکان و فضای مجالس عزا، مردمی و عمومی باشد تا این مجالس بتوانند با مخاطبین خود ارتباطی موثر و صحیح برقرار کنند.  

ائمه اطهار به برگزاری مجالس عزا در محیط های عمومی(خصوصا مکان های مقدس نظیر منا)، زمان های مورد توجه عامه و در بستر تحولات اجتماعی تاکید داشتند. امام صادق(ع) در  ایام تشریق در زمان حج، به کمیت امر کرد تا مجلس عزا برپا کند(محمدزمانی،1393، ج3، 131) و یا امام باقر(ع) به فرزند خویش امام صادق(ع) وصیت نمودند که در ایام حج در منا به مدت ده سال برای وی مجلس عزا برپا نمایند(کلینی، 1362، ج۵، ۱۱۷)

مجالس عزای برپاشده توسط اهل بیت، به صورت جمعی و با حضور مخاطبین عمومی تشکیل می شد. محمد بن سهل می گوید هنگامی که من و کمیت بر حضرت صادق (ع) داخل شدیم. کمیت گفت: فدایت شوم اذن مى‌دهى که در محضر شما چند شعر بخوانم؟ حضرت فرمود: بخوان. سپس حضرت کسی را نزد برخی از افراد خاندانش فرستاد تا آنها را دور هم جمع کنند(محمدزمانی، 1393، ج3، 131)

 همچنین ائمه اطهار با رصد فضای اجتماعی، از مادحینی که مورد استقبال عامه بوده و می توانستند با مخاطبین خود به خوبی ارتباط برقرار کنند، در مجالس شخصی خود استفاده می کردند. جعفر بن عفان وارد بر حضرت صادق (ع) شد حضرت او را اکرام فرمود و نزدیک خود نشانید، سپس‍ فرمودند: یا جعفر! بلغنى انک تقول الشعر فى الحسین و تجید؛ به من رسید که تو در مرثیه حسین (ع) شعر می‌گویی و خوب هم می‌گویی، جعفر بن عفان عرض کرد: بله فداى شما شوم. حضرت فرمودند: پس بخوان. وقتی جعفر مرثیه خواند حضرت و حاضرین در مجلس گریستند(ری شهری، 1375، ج7، 412)

ائمه اطهار ضمن تحسین اشعار پر معنا، موزون و متناسب با مسائل اجتماعی، از شعرا می خواستند تا از کلمات متعارف قابل فهم مردم استفاده کنند. به طور مثال امام صادق(ع) یک ضرب المثل عربی را جایگزین چند کلمه نامانوس قصیده میمیه کمیت کرد(محمدزمانی، 1393، ج3، 129-130). همچنین در کنار توجه به محتوای مداحی، ائمه از مادحین می خواستند تا در اجرای مراسم، از سبک های متعارف مردم در مداحی استفاده کنند. چنانچه ابوهارون مکفوف نقل می کند که امام جعفر صادق(علیه‌‌السلام) به من گفت: برای من شعری درباره‌ حسین(علیه‌‌السلام) بخوان. من شعری برایش خواندم و او به من گفت: آن چنان که برای خود می‌‌خوانید برایم بخوان، منظورش، با رقت و سوز، بود( انشدنی کما ینشدون یعنی بالرقة)(ابن بابویه، 1406 ق، ج1، 84)

شکل گیری مداحی عامه پسند(پاپ)

در دوران اخیر، اوایئل انقلاب اسلامی و سال های دفاع مقدس، دوره سلطه وجوه حماسی و دینی بر نوحه ها و هیئات است. آمیختگی وعظ، حماسه و خطابه و در هم آمیختگی سنت دینی و عاشورایی با روح انقلابی، عامل محرک متن جامعه است. در این دوره هیئات و مداحی‌هایی که به پیوند عاشورا و عزا با مسائل روز انقلاب و جنگ توجهی نداشتند، متونی بی محتوا، سطحی و مطرود جامعه قلمداد می شدند. مادحینی همچون صادق آهنگران با حضور در متن مسائل روز و ارتباط نزدیک با مخاطبین جوان خود در جبهه، نقشی اثرگذار در تحریک و هدایت جامعه به سمت حق داشتند.

دوره پس از جنگ، دوره بازبینی در سنت های مرسوم و گفتمان دینی حاکم توسط جوانان نسل جدید بود و با رشد روز افزون هیئات و رقابت ایشان با هم، انواع متنوع مداحی، فارغ از گفتمان های سیاسی و حماسی دوران آغاز انقلاب تولید گردید. همچنین با تغییر شرایط نسلی در دهه 80  و با حضور دولت اصلاحات و شرایط باز ایدئولوژیک این دهه، متون مداحی تحت تاثیر نیازهای فرهنگی- سیاسی نسل جدید، با آزادی بیشتری از ساختار سنتی حاکم، رشد نمودند. در این دوره با حضور جوانان در حوزه های جدید التاسیس عمومی، هیئات سنتی از برخی محیط های اجتماعی دور و به تبع سطح ارتباط ایشان با مخاطبین جوان کاهش یافت. در این دوره با حضور مادحینی جدید نظیر نریمان پناهی، رضا هلالی، سید جواد ذاکر، مداحی فرمی ریتمیک می گیرد و هیئات با تمرکز نوحه خوانی و حضور کم رنگ روضه و واعظ روحانی برگزار می گردد. مداحی های عامه پسند(پاپ) جدید با نقد فهم رسمی و سنتی از متن دینی و توجه جدی به زندگی روزمره و اعتقادات عمومی و عینی و خودمانی، موجب بازنگری در فهم دین شدند(بهار، 1390، 225 -228).

محتوا محوری مداحی سنتی

مداح سنتی، در جایگاهی پس از شخص واعظ روحانی و در کنار وی، به تبلیغ و آموزش دین می پردازد. مداح سنتی از پوشش عبا و لباس سنتی استفاده می کند و با گمنامی و اخلاص بدون چشم داشت مالی، به روضه خوانی و ستایشگری اهل بیت می پردازد. بسیاری از این مادحین به صورت رسمی در حوزه های علمیه یا غیر رسمی در ارتباط مستمر با علما، آموزش دینی دیده اند و به واسطه آشنایی با زبان عربی و روش فهم احادیث به صورت مستقیم به منابع دست اول تاریخی و روایی رجوع می کنند. محتوای اشعار موزون و کلاسیک مادحین سنتی، برگرفته از متون دینی مستند است و شعرا تلاش می کردند تا با پیوند دهی مسائل روز با متون و وقایع دینی به آموزش، تحریک و هدایت مخاطبین خود بپردازند. به طور مثال پیوند قیام عاشورا با جهاد و دفاع مقدس در اشعار آهنگران در دوران مقدس عامل تحریک و تهییج در جبهه ها بوده است.

امر امام خود را باید به جان خریدن، باید ره خطر را تا کربلا بریدن

باید به خیمه گاه مولا حسین رسیدن، در راه عشق ورزی باید بلا کشیدن

فرمان یا حسین را فرمان یا حسین را امضا نموده رهبر

ای لشکر حسینی ای لشکر حسینی تا کربلا رسیدن یک یا حسین دیگر

هیئات سنتی غالبا در فضاها و مکان های خاص معنوی نظیر مسجد، امامزاده  و خانه عالمان دینی به صورت ثابت برگزار می شوند. در هیئات سنتی، اصل بر حضور واعظ روحانی ثابت است و مادحین می توانستند متغیر باشند.

مادحین سنتی، بیشتر در دستگاه سنتی آواز به اجرا می پردازند و فن مداحی را در ذیل استاد به صورت رابطه استادی شاگردی طی می کنند. این آموزش شاید چندین سال به طول بکشد و از این رو غالب این مادحین، در سنین بالا، دارای هیئت مستقل می شوند. بنابراین بین ایشان و مستعمین جوانشان اختلاف نسلی وجود دارد. مخاطبین این هیئات غالبا به منظور افزایش معرفت و تربیت دینی در این مجالس حضور پیدا می کنند و رابطه "استاد و شاگرد" و " مربی- متربی" در این هیئات حاکم است. این ارتباط غالبا ارتباطی یک طرفه با مخاطب است که موجب تربیت علمی و عملی مخاطبین در بلند مدت می گردد.

اگر چه هیئات و مداحی های سنتی، در ابتدا بر تلفیق مسائل روز و آموزش معارف متمرکز بودند، اما به مرور به واسطه‌ی حضور نسل جوان در حوزه های عمومی جدید نظیر دانشگاه ها و مراکز فرهنگی، فاصله این مداحی ها، هم از متن مسائل روز جامعه دور شد و هم از سلایق فرمی مخاطبین نسل جدید. از این رو مخاطبین این مداحی ها  گروهی خاص شده و کارکرد اجتماعی آنان به عزاداری محدود گردید و دیگر نتوانستند حضوری فعال در بستر مسائل اجتماعی داشته باشند.

با رشد سواد اجتماعی، آموزش های تعاملی و شکل‌گیری فضای گفتگوی عمومی در مورد مسائل اجتماعی، مخاطبین نسل جدید دیگر با آموزش های یک طرفه و توده ای ارتباط برقرار نمی کنند و دیگر پاسخ های کلی و سطحی به مسائل پیچیده اجتماعی مخاطبین دردی از متن جامعه دوا نمی کند.

اختلافات نسلی موجود در هیئات سنتی موجب کاهش سطح ارتباط مداح و مستعمین می گردد. از این رو مادحین سنتی بسیار تلاش می کنند تا نیازها، مسائل و علایق مخاطبین نسل های بعدی خود را به دقت شناسایی نمایند. از آنجا که تربیت و آموزش فرآیندی فردی و تدریجی است، این هیئات زمانی که دارای جمعیت انبوه می شوند، اثرگذاری‌شان به نسبت قبل کاهش می یابد.

ذائقه محوری مداحی پاپ

موسیقی پاپ در مقابل موسیقی سنتی، جنبه ای مردمی داشته و مختص به گروه خاصی نمی باشد. این موسیقی مطابق با ذائقه مصرفی مخاطب شکل می گیرد و به قول مارکوزه به دنبال ایجاد حس لذت جویانه در مصرف کننده و کالایی شدن فرهنگ موسیقی است. این نوع موسیقی با تولیدات متنوع خود که متفاوت از سبک سنتی است به اعلام مقاومت در برابر فرهنگ حاکم سنتی می پردازد و تولید کننده و مصرف کننده در اینجا حق انتخاب دارند. این موسیقی در اشکال اولیه خود بازتاب صدای گروه های مختلف خصوصا گروه های در حاشیه بود، هرچند بعدها خود در خدمت نظام سرمایه داری قرار گرفت. از ویژگی های موسیقی پاپ، تصویری بودن آن است و تصاویر بیش از آنکه شکل موسیقیایی داشته باشند، در جهت تحکیم هویت هنرمند در منظر مخاطب است. مخاطب این نوع موسیقی بیشتر نوجوانان و جوانی هستند که یا می خواهند اوقات فراغت و استراحت خود را بگذرانند یا در نظر دارند به بازسازی معانی تحکیم کننده هویت خویش بپردازند(بهار، 1390، 203-210) 

الف- محتوای مداحی پاپ

شاید بتوان مداحی پاپ (عامه پسند) را در امتداد موسیقی پاپ قرار داد. توجه ویژه به ذائقه مخاطب در تولید محتوای مداحی و برپایی هیئات در فضاهای عمومی از ویژگی های بارز این نوع مداحی است. مداحی پاپ با محوریت تنوع و نوآوری، سنت ها و الگوهای رسمی حاکم بر مراسم دینی را به چالش می کشد. مداحی پاپ سلیقه ای است و مداح ذوق و سلیقه شخصی خود را در آن وارد می کند و مخاطب نیز حس آزادی در انتخاب نوع مداحی و تفسیر از متن دینی را در خود وجدان می‌کند(بهار، 1390، 219).

از آنجا که این نوع مداحی برخاسته از ذائقه مخاطب است، ملاک موفقیت خود را ارتباط و جذب مخاطب می داند. از این رو بسیاری از مادحین جدید از توفیقات خود در جذب گسترده جوانان سخن می گویند. محتوای مداحی پاپ به واسطه انتخاب سوژه های روزمره و تکراری و استفاده از زبانی قابل فهم و عمومی، نقشی پر رنگ در زندگی روزانه مخاطب ایفا می کند. محتوای مداحی پاپ باید قابل فهم عمومی بوده و سبک آن به گونه ای باشد که قابل تکرار توسط مخاطبین در زندگی روزمره باشد. به طور مثال استفاده از کلماتی نظیر "عزیزم حسین"، "جونم عشقم"، "دیوونتم" در نوحه‌ها سبب می گردد، مخاطب حتی خارج از محیط هیئت، با تکرار این سبک ها و کلمات در زندگی روزانه، در تمام روز ارتباط خود را با مجالس اهل بیت حفظ نماید.

محتوای مداحی پاپ به جای نقل وقایع گذشته دینی، روایتگر حس شخصی مخاطبین با اهل بیت است. به طور مثال به جای بازگویی ادب، غیرت و شجاعت دینی حضرت عباس در ضمن ذکر وقایع تاریخی، به ابراز احساسات خود نسبت به وی می پردازد. مادحین جدید، خیلی خود را محدود به استفاده از اشعار و دستگاه های کلاسیک نمی دانند و گاهی ترجیح می دهند از شعر سپید استفاده نمایند. در مداحی پاپ سبک و فرم غلبه و اولویت بر متن و محتوا دارد. از این رو گاهی اوقات شاهد مداحی هایی با سبک زیبا و جذاب اما بی محتوا هستیم.

به طور مثال در مداحی گفته شده:

یا ابالفضل که میگم عشقو از سر میگیرم

یاابالفضل که میگم دلمو زر میگیرم

ای دل پر بزن دور دلبر

کبوتری اندر هوای ابالفضل

تقدیر دیوونه بمیره

ز مستی به زیر لوای ابالفضل

این نوع مداحی با رشد مداحان جوان از نیمه های دهه 70 آغاز شد. جوانانی که غالبا به صورت سنتی آموزش  مداحی ندیده اند، از این رو برخی از آنان برای تولید محتوا به ناچار، از خوانندگان پاپ تقلید می کنند. برخلاف مداحان سنتی که بیشتر عبا یا کت بر تن دارند، مداحان جدید، پوششی معمولی و جوان پسند داشته و از زبان بدن در مداحی استفاده می کنند

ب- مخاطبین مداحی پاپ

مداحی پاپ غالبا برخاسته از نیازهای فرهنگی نسل جدید مخاطبینی است که به دنبال ایجاد هویت خود با قرائتی جدید از دین می باشد. از این رو انتخاب این نوع مداحی هم بیانگر اعتراض به سنت است و هم در جهت ساخت هویتی متمایز و از آن طرف هر مداحی نیز تلاش می کند سبک ویژه و متمایز خود را تقویت کند تا بتواند برای خود و مخاطبینش، هویتی متمایز و جدید ایجاد نماید. بیشتر مخاطبین این هیئات، به دنبال سبک های نوحه هستند تا روضه خوانی. از این رو بیشتر وزن این هیئات بر محور نوحه است و مقایسه سبک مادحین با هم پدیده ای متعارف است.

ج- مکان و فضای هیئات جدید

هیئات جدید به جای مکان های معنوی ثابت نظیر مساجد و امامزاده ها، در مکان های عمومی زندگی نظیر تکیه های خیابانی، دانشگاه ها، فرهنگسراها و حتی مکان های تفریحی نظیر ورزشگاه ها و پارک ها برپا می‌شود. از جمله ویژگی این مکان های جدید فقدان عقبه‌ی معنوی دینی و غیرثابت بودن است.

 این هیئات بزرگ از هر ابزار عامه پسندی برای پیش برد مداحی خود استفاده می کنند. شاید آخرین ابزارهای امروزی آنان استفاده از آلات موسیقی در هیئات، فیلمبرداری حرفه ای، استفاده از استیج و استدیو در تولید ویدئو کلیپ‌هاست.

در این هیئات اصل با مداح است و روحانی هیئت در حاشیه، متغیر و حتی در امتداد مداح حرکت می کند و به جای وعظ و افزایش معرف دینی مستند، به ایجاد تهییج احساسات حتی گاهی با ذکر مطالب غیر مستند می پردازد.

خطر عرفی سازی دین

میل محتوای هیئات مدرن، در جهت همنوایی اعتقادات دینی با تجربه زیسته‌ی دینداران است. مداحان جدید بیشتر روایتگر موقعیت های اجتماعی، سیاسی زندگی دین داران هستند و توجه کمی به متون دینی دارند و متنوع سازی سبک را مقدم بر آموزش محتوای دینی می دانند. اما باید دانست رهاسازی مناسک آیینی از متون دینی و همراه سازی این مراسم با مسائل دنیوی به تدریج موجب سکولار شدن هیئات می گردد. سکولار شدن جنبش های دینی به این معناست که بخشی از این دنیا و همانند آن باشند و معارف غیرتجربی (که شامل بسیاری از معارف دینی خصوصا در حوزه اعتقادات است)، در آن کمرنگ شوند. کم رنگ شدن معارف عمیق دینی نظیر امور اعتقادی در محتوای مداحی، موجب برجسته شدن مناسک ظاهری دینی در نزد مخاطبین می گردد.

این مسیر گاهی به جایی می رسد که مسائل غیر مادی، اخروی، معرفتی و اعتقادی دین نظیر اعتقاد به توحید، معاد و امامت یا کم رنگ و به حاشیه می رود و یا در حد امور محسوس تنزل می یابد. این تنزل گاهی در مورد مناقب اهل بیت نیز جاری می شود. به طور مثال قدرت ایمانی امیر المومنین و حضرت عباس (ع) در حد قدرت اسطوره های قهرمانی تنزل یافته و بیشتر اشعار به تعریف اندام ظاهری و قدرت بازوی ایشان متمرکز می گردد و یا رابطه امام و امت به رابطه مولا و نوکر زندگی عرفی تغییر می یابد. در سال های اخیر شیوع این نوع مداحی های کم عمق موجب انتقاد و اعتراض برخی مراجع دینی و روحانیت معظم شده است.

مداحی پاپ (عامه پسند) بازتاب زندگی معمولی مخاطبین اعم از شادی ها، غم ها، فردگرایی‌ها و مشکلات است و از این رو از ابزارهای عامه پسند زندگی روزمره نظیر استفاده از آلات موسیقی نیز استفاده می نماید و کمتر سراغ ابزارهای نخبگان دینی نظیر تعقل، اندیشه و علم می رود. از این رو در این نوع مداحی ها رگه‌هایی از تظاهر به عقل گریزی و اصرار بی مبنا بر سنت شکنی دیده می شود. گاهی برخی فیلم برداری ها در هیئات، رشد سی دی ها و در دوران اخیر کلیپ های تصویری و برگزاری هیئات مجازی، با همه مزیت هایش، موجب ایجاد یک تجربه رسانه ای برای مخاطب شده است تا یک تجربه معنوی.

 ودر پایان باید گفت :   آنچه گفته شد در مورد هیئات و مادحین سنتی و عامه پسند بیانگر دو سر یک طیف است و بسیاری از هیئات و مادحین در دوره های مختلف خود، در میانه و یا متمایل به یک سوی این طیف شده اند.

به طور کلی، هیئات و مداحی سنتی، با نگاهی توده ای، منفعل و تاثیرپذیر به مخاطب، محتوا و فرم خود را بر محور آموزش متون دینی شکل داده و توجه کمی به ذائقه مخاطب دارد. از این رو تلاش می کند از طریق رشد معرفت و شناخت مخاطب، به عواطف و رفتار وی جهت دهد. این هیئات آموزش و تربیت مستقیم (و نه تعاملی)، فرد به فرد و تدریجی مخاطب را از جمله اهداف خود دانسته و به دنبال تاثیرگذاری کیفی اند، از این رو با افزایش جمعیت، قدرت تاثیرگذاری آنها بر مخاطب کم می شود. دور شدن این هیئات از حوزه های عمومی جدید و مسائل اجتماعی روز و فاصله نسلی بین مداح و مخاطبین و بی توجهی به تغییرات ذائقه مخاطبین در فرم و محتوا موجب کم رونق شدن این نوع مداحی ها شده است.

در مقابل هیئات جدید و مداحی پاپ، به جای نگاه توده ای به مخاطب، مخاطب را به مثابه بازار می بیند که باید محتوا و فرم مداحی، بر محور ذائقه وی شکل گیرد. هدف محوری این هیئات ارتباط با مخاطب است و محتوا و فرم بر محور مخاطب، متنوع و متغیر می شود و البته این ذائقه محوری گاها در چارچوب مورد تایید شارع نمی باشد. مداحی های پاپ بجای پرداختن به متون دینی غالبا روایتگر موقعیت های اجتماعی، فرهنگی و شخصی مخاطبین دیندار خود هستند.  اگر چه این مداحی به دلیل محتوای عامه پسند و حضور در فضاهای عمومی جدید، در کوتاه مدت با مخاطب خود به سرعت ارتباط می گیرد و موجب ایجاد و تهییج تاثیرات معنوی و عاطفی شدید بر مخاطب می گردد اما در بلند مدت به دلیل برجسته سازی مناسک ظاهری دینی و بی توجهی به مبانی دینی، نمی تواند نیازهای شناختی عمیق مخاطبین خود را رفع نموده و در ساحت اجتماع نیز نمی تواند موجب حرکت های اجتماعی برخاسته از مبانی دینی گردد.

مداحی امروز زمانی می تواند در کارکرد اجتماعی خود موفق باشد که بتواند محتوا، مخاطب و محیط و فضای اثرگذار متناسب خود را انتخاب کرده و بسازند و از مزیت های هر دو رویکرد سنتی و پاپ استفاده نماید.

 هیئات و مادحین امروز، هم باید از وضعیت امروز مسائل اجتماعی با مخاطب سخن بگویند و هم باید برای حل مسائل فردا با وی گفتگو نمایند. هم باید نگران کیفیت مجالس باشند و هم باید از مقایسه نادرست کمیت پرهیز نمایند. هم باید به تربیت و آموزش معرفتی مخاطبین خود بپردازند و هم باید ذائقه و عواطف او را رشد دهند. هم باید پای در متون دینی مستند داشته باشند و هم باید متناسب با ذائقه مخاطب، آن محتوا را ترجمه هنری نمایند. هم باید به احوال شخصی مخاطب توجه کنند، هم باید مسائل او را در فضای اجتماع در نظر گیرند. هیئات باید در بستر مسائل اجتماعی حضوری فعال داشته باشند اما حضوری موثر و تخصصی.

نگاه به گروه های تخصصی مخاطب باید جایگزین نگاه توده ای و بازاری به مخاطب گردد، چرا که سطح علمی- معرفتی، نیازها و حوزه فعالیت های مخاطبین متفاوت و تخصصی شده است. از این رو در کنار هیئات عمومی ، نیازمند رشد هیئات تخصصی هستیم تا بتوانند مرجعیت اجتماعی و تربیت تخصصی مخاطبین خود را پیگیری کنند.

با گسترش حوزه های عمومی جدید و پیچیدگی مسائل اجتماعی، هیئات و مداحان باید متناسب با ظرفیت خود، مکان و بستر فعالیت اجتماعی خاص خود را مشخص نمایند و متناسب با مخاطب آن حوزه، محتوا و فرم پیام خود را شکل دهند. در این حالت هر هیئت و مداح، مخاطب خاص خود را دارد و مقایسه جمعیت مخاطبین معنی ندارد. به طور مثال هیئات دانشجویی با هیئات ادارات دارای مخاطبین خاص و محتوایی متفاوت است و مقایسه جمعیت آنان با هم کاری اشتباه است.

 هر کدام از این هیئات تخصصی در بستر یک مجموعه مسائل اجتماعی حضور داشته و با توجه به ظرفیت خود، محتوا و دایره فعالیت خود را محدود و تخصصی می نماید. این تخصصی شدن موجب جلوگیری از تولید و عرضه پیام های کلی، غیر متناسب و بی فایده برای مخاطبین می گردد و موجب می شود فرم و محتوای مداحی متناسب با آن مخاطب خاص تولید شده و اثر آن مداحی بر آن مخاطب خاص سنجیده و در جهت تغییر یا تقویت آن اثر حرکت گردد. به طور مثال طرح مسائل جمعیت و فرزند آوری در هیئات خانوادگی و هیئات بانوان نیازمند فرم و محتوایی خاص در مداحی است و طرح آن مسائل در هیئات دانش آموزی غیر متناسب با مسائل آن مخاطبین است و یا همچنین در هیئات دانشجویی به واسطه فضای آزاد علمی در دانشگاه، برگزاری فرم مناظرات آزاد در مورد مسائل روز در هیئات، به جای آموزش های یک طرفه، شیوه ای اثرگذار و تعاملی در آموزش است.

جمعی از مداحان و شاعران اهل‌بیت علیهم‌السلام در آستانه خجسته سالروز ولادت با سعادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها هفته ی گذشته با رهبر انقلاب اسلامی دیدار کردند.

رهبر انقلاب در بخشی از سخنان خود در این دیدار تاکید کردند: مدّاحی اهل بیت علیهم‌السلام میراث ماست، میراث شیعه است. بله، معلوم نیست که کمیت و دعبل و سید حمیری مثلاً با آهنگ میخواندند، اما شعر میگفتند و شعر میخواندند و معارف اهل بیت را منتشر میکردند. شما مداحان آمدید این را تبدیل کردید به یک هنر مرکّب. مدّاحی امروز یک هنر ترکیبی است. هنر است؛ یعنی زیبایی است. هم زیبایی است، هم زیباسازی است. شما چند هنر را با هم جمع کردید، مجموع اینها میشود مدّاحی. صدای خوش، شعر خوب، بعد آهنگ خوب

 محمد زمانی پژوهشگر حوزه رسانه و افکار عمومی درباره  پیوند مداحی با موسیقی می نویسد؛

صرف وجود جذابیت در هنری، توجیه گر حکم جواز تولید و ترویج آن هنر نمی گردد. جهت بررسی فقهی حرمت یا حلیت تولید و عرضه قطعات مرکب از مداحی با موسیقی باید سه عامل مخاطب، مداح و فضای مداحی مورد تحلیل قرار گیرد

ائمه اطهار در طول حیات با برکت خود به تجلیل جایگاه مداحی، به عنوان رسانه ای مهم برای انتقال معارف و مناقب اهل بیت، پرداخته اند.  امام صادق ^{علیه السلام} در روایتی در مورد ثواب روضه خوانی و در تجلیل مقام مداحی در عزای سید الشهدا (ع) فرموده اند:

اى اباهارون ! کسى که درباره امام حسین علیه السلام شعرى بگوید، گریه کند و ده نفر را بگریاند، براى همه بهشت را مى نویسند، و کسى که درباره امام حسین علیه السلام شعرى بخواند و گریه کند و پنج نفر را بگریاند، براى آنها بهشت را مى نویسند. و کسى که امام حسین ^{علیه السلام} را نزد او یاد کنند واز چشمان او باندازه پر مگسى اشک خارج شود، ثواب او به عهده خداى عزوجل بوده و براى او به کمتر از بهشت راضى نمى شود

مداحی، به عنوان هنر ستایشگری اهل بیت عصمت و طهارت ^{سلام الله علیهم اجمعین} ، در سده های مختلف تاریخ تمدن اسلامی، مورد توجه فرق اسلامی بوده است. در طول این قرون، اگرچه برخی از گروه ها جاهلانه یا خائنانه گاهی موجب انحراف محتوا یا قالب این هنر اصیل از مسیر صحیح آن شده اند، اما ارتباط مجالس اهل بیت با عالمان دینی و فقه جعفری، موجب جبران و اصلاح این انحرافات شده است، به طوری که می‌توان گفت اصول کلی مداحی اسلامی با در نظر گرفتن اقتضائات و نیازهای روز مخاطبین جامعه اسلامی، به دوران انقلاب اسلامی منتقل شده و اکنون وظیفه ماست تا از این میراث ارزشمند مراقب نموده و بدون انحراف، آن را به نسل آینده انتقال دهیم.

در عصر حاضر با ظهور مدرنیته و تحول در ساختارهای ارتباطی و رسانه ای، هنر مداحی دست خوش تحولاتی متفاوت قرار گرفته است. از جمله تحولات سال های اخیر می توان به استفاده برخی از مادحین از فضای استدیو برای خواندن و یا ترکیب آلات موسیقی با صدای مداحی جهت ساخت تولیدات هنری اشاره کرد. این تولیدات گاهی شامل ترکیب آلات موسیقی و ادعیه نیز شده که حتی از رسانه ملی نیز پخش می گردند.

 برخی از طرفداران این پدیده جدید، با اشاره به جذابیت این تولیدات رسانه ای جهت هدایت نسل جوان، ساخت این تولیدات را بلااشکال دانسته اند. اما باید دانست صرف وجود جذابیت هنری برای تبلیغ، حکم جواز برای تولید و ترویج را توجیه نمی سازد. بلکه باید ابتدا بررسی کرد که آیا اصلا شریعت استفاده از این وسیله را برای تبلیغ معارف اهل بیت مجاز دانسته است یا نه؟ از این رو نیازمند بررسی دقیق در ترازوی فقه هستیم. بنابراین سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که تولید و پخش این محصولات هنری-رسانه ای که از ترکیب مداحی و آلات موسیقی ساخته می شود، دارای چه حکمی از منظر فقهی است؟

نگاهی به حکم اولیه مداحی

در ابتدا باید گفت با بررسی روایات پر شمار، حکم اولی هنر در فقه اسلامی در نگاهی جامع و فارغ از تعینات، استحباب است و گاه تا وجوب نیز این حکم ادامه می باید و در هیچ یک از عناوین پنج گانه(شعر، نقاشی، مجسمه سازی، غنا و موسیقی) که در فقه بحث می شود، حرمت به خود عنوان هنر تعلق نگرفته بلکه عنوان ثانویه ی حرمت، یا واسطه عروض بر هنر است یا واسطه در ثبوت(علیدوست، 1394). بنابراین مداحی به عنوان هنر ستایشگری اهل بیت، دارای حکم استحباب و یا وجوب است، مگر آنکه به واسطه ای از این حکم خارج گردد.

ملاک تعلق حکم حرمت

باید دانست ملاک در تعلق حکم حرمت برای یک هنر، اضلال مخاطب عن سبیل الله است، یعنی هر هنری خواه سخنرانی باشید یا مداحی و یا حتی حرف زدن معمولی اگر موجب اضلال و گمراهی مخاطب از مسیر حق شود، حرام می گردد (خامنه ای، 1398، ص 253). حال سوالی که باید مورد تحلیل قرار گیرد آن است که آیا عارض شدن آلات موسیقی بر مداحی و ساخت یک قطعه هنری نظیر کلیپ از آن، موجب ایجاد اثر اضلال در مخاطبین به واسطه شنیدن یا دیدن آن تولیدات می گردد یا نه؟

باید توجه کرد تاثیرات ناشی از یک پدیده ی هنری یا محتوای رسانه ای، ناشی از تعامل سه عامل موضوع هنری(شامل محتوا و فرم)، مخاطب و محیط مواجهه است. از برآیند و خروجی تعامل این سه عامل، تاثیر ضلالت یا هدایت بر مخاطب شکل می گیرد. اگر برآیند این تعامل موجب اضلال شناختی، گرایشی، حسی یا رفتاری مخاطب نگردد، ساخت و تولید این پدیده ی هنری یا رسانه ای بلا اشکال است، اما اگر برآیند این تعامل موجب ضلالت مخاطب گردد، تولید این آثار هنری یا رسانه ای جایز نمی باشد.

موضوع هنر مداحی ترکیبی از سه عامل شعر، سبک(کیفیت ادا شعر) و مداح است. اگر هر یک از شعر یا سبک یا خود مداح موجب انحراف و ضلالت شناختی، گرایشی، حسی یا رفتاری مستمعین گردد، این نوع مداحی حرام می گردد. به طور مثال خواندن شعر غلو آمیز در مورد مناقب اهل بیت یا استفاده از سبک های ترانه ای مورد استفاده در مجالس معصیت و یا خواندن مداحی که مقید به آداب ظاهری شریعت نیست، موجب اضلال مخاطب و موجب حرمت این نوع مداحی می گردد.  

رهبر معظم انقلاب پیرامون سهم شخصیت اخلاقی مداح در تاثیرگذاری هنر مداحی بر مخاطب می فرمایند:

  عزیزان من! مردم از صدای شما خوششان می‌آید، از شعر شما لذت می برند، از اجرای شما – چه در مدحتان، چه در مصیبتتان – دلهایشان تکان میخورد و اشک میریزند؛ اما به خود شما هم نگاه میکنند. اگر شما از لحاظ اخلاق، از لحاظ تدین، از لحاظ عفت، نمود تحسین‌آوری داشتید، همه‌ی آنچه را که عرض کردیم، به صورت مضاعف در مردم اثر خواهد کرد. اما اگر خدای نکرده بعکس شد؛ مردم نشانه‌ی تزلزل اخلاقی، نشانه‌ی عقب‌ماندگی از لحاظ اخلاق و رفتار و خدای نکرده عفت و این چیزها مشاهده کنند، اثر این هنرها و زیبائی‌هائی که در کار شما هست، از بین خواهد رفت؛ این را مراقب باشید. شما کسانی که در عرصه‌ی دین و معرفت و امور الهی دارید کار می‎‌کنید، خیلی باید مراقب باشید؛ مراقب اخلاق، مراقب پاکی زبان، پاکی دامان، پاکی دل، پاکی دست. خدای متعال به شما کمک کند(11/2/1392)

در کنار موضوع هنر مداحی، ویژگی های مخاطب و محیط مداحی نیز در کیفیت تاثیر مداحی مورد اهمیت است. به طور مثال سطح علمی یا فرهنگی مخاطب می تواند یک شعری را به گونه ای متفاوت فهم و تفسیر نماید، و یا مضامین اشعار مداحی، در محیط هیئات و یا خارج از آن محیط، به گونه ای متفاوت تفسیر و برداشت می گردد. بنابراین برای تاثیرگذاری صحیح هنر مداحی باید سه عامل موضوع مداحی، مخاطب و محیط(یا فضای) مداحی مورد توجه قرار گیرد.

با ذکر این مقدمات، در ادامه جهت بررسی فقهی حرمت یا حلیت تولید و پخش محصولات هنری مرکب از مداحی با آلات موسیقی، به بیان برخی ادله می پردازیم:

1. انحراف در تربیت عواطف و ذائقه حسی و  ایجاد گرایش به فرهنگ غربی در میان مخاطبین

در روایتی نبی اکرم می فرماید: اِقْرَءُوا اَلْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ اَلْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ اَلْفِسْقِ وَ أَهْلِ اَلْکَبَائِرِ فَإِنَّهُ سَیَجِیءُ مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یُرَجِّعُونَ اَلْقُرْآنَ تَرْجِیعَ اَلْغِنَاءِ وَ اَلنَّوْحِ وَ اَلرَّهْبَانِیَّةِ لاَ یَجُوزُ تَرَاقِیَهُمْ قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ یُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ ^.[2]

قرآن را با لحنها و آوازهاى عرب بخوانید و از لحنِ‌ بدکاران و اهل گناهان کبیره دورى کنید زیرا که پس از من مردمانى آیند که قرآن را چون خوانندگى و نوحه‌خوانى و رهبان مآبى در حنجره بچرخانند و از گلوگاه آنان نگذرد، دلشان وارونه است، و دل هر که از آنها خوشش آید هم وارونه است. اصول کافى / ترجمه کمره اى ;  ج ۶  ص ۴۲۹

با توجه به دلالت این روایت، باید سبک و کیفیت صوت قاری در خدمت و هماهنگ با محتوا باشد و نباید از سبک های غیر بومی برای حتی قرائت قرآن استفاده کرد، چرا که سبک و کیفیت آهنگ می تواند موجب ضلالت مخاطب حتی از مضامین دینی گردد.

امروزه در فرهنگ اهل کتاب، استفاده از موسیقی به همراه متن جهت تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب امری متعارف است. در حالی که در فرهنگ اسلامی، به کارگیری آلات موسیقی به همراه قرآن(متن مقدس) یک ضد ارزش محسوب شده و با ساحت مقدس این متون، ناسازگار است(خلوصی و دیگران، 1396).

در فرهنگ اسلامی، استفاده از آلات موسیقی برای اجرای آیین های دینی نیز امری نامتعارف و مخالف شأن آن در نزد عرف قلمداد می شود. در آیین سنتی مداحی، استفاده از موسیقی در مجالس هیئت وجود نداشته( مگر در دسته جات عزاداری آن هم با آلات خاص عزاداری نظیر طبل که خارج از بحث است) و همین مداحی سنتی، مورد تایید ائمه‌اطهار و سیره متشرعه بوده است. ترکیب آلات موسیقی با مداحی، پدیده ای جدید، غیر بومی و ناهماهنگ با ساختار سنتی آن است و می تواند موجب فراموشی مداحی سنتی گردد.

باید به این نکته توجه داشت که کارکرد هیئات و مجالس اهل بیت، علاوه بر رشد فکری مخاطبین، تربیت عواطف و ذائقه حسی مخاطبین نیز است. تولید قطعات مرکب از آلات موسیقی و مداحی چه در استدیو و چه در محیط هیئات، موجب انحراف در تربیت حسی مخاطبین و عادی سازی استفاده از آلات موسیقی در مجالس اهل بیت می گردد.

رهبر معظم انقلاب در مورد مسئولیت خطیر مداحان در تربیت و هدایت عواطف و احساسات جامعه می فرمایند:

جامعه‌ی مدّاح یک کار بزرگی بر عهده دارد و آن عبارت است از مدیریّت شادی و عزای جامعه؛ شما در حقیقت شادی‌های معنوی و عزاهای اساسی و قلبی و عمیق را مدیریّت میکنید، جهت میدهید، هدایت می‌کنید. آن جوامعی که این وضعیّت را ندارند، این مجالس را ندارند، این گریه‌ها را، این شادی‌ها را ندارند، این خلأ را احساس میکنند و بنده اطّلاع دارم یک ‌جوری میخواهند این خلأ را درست کنند، پُر کنند و نمی شود؛ این کار شما است. سنّت این کار هم مربوط به امروز و دیروز نیست؛ از زمان ائمّه (علیهم‌ السّلام) است. 26/11/1398

حتی اگر فرض کنیم بذاته این قطعات موجب انحراف تربیت عواطف و احساسات مخاطبین نگردد، از آنجا که اجرای آیین های دینی اسلامی(نظیر قرائت قرآن و اذان) همراه با آلات موسیقی نبوده است، تولید و ترویج قطعات مداحی به همراه موسیقی، موجب تضعیف فرهنگ اسلامی و ترویج فرهنگ غیر اسلامی و گرایش به فرهنگ غرب در حوزه‌ی اجرای آیین های دینی می شود، چرا که در فرهنگ اسلامی برخلاف فرهنگ اهل کتاب، اجرای آیین های دینی به همراه آلات موسیقی، امری نامتعارف و قریب به بدعت است. بنابراین تولید و پخش این قطعات از این منظر نیز، جایز نیست، چرا که ایجاد گرایش به غرب در مخاطبین، خود یک عامل مستقل برای وضع حکم حرمت در تولید و استفاده از آثار هنری و رسانه ای می باشد(خامنه ای، 1388، 506)

رهبر معظم انقلاب نسبت به عدم تقلید از فرهنگ غربی در مداحی خطاب به مادحین می فرمایند:

مداحی را به صورت یک کار صرفاً سطحی، شکلی، ظاهری در آوردن، آن را عبارةٌاخرای تقلید از یک کار مبتذل غربی قرار دادن، هیچ جائز نیست. این را توجه بکنند، بخصوص جوانها که توی این صراط وارد میشوند. هیچ اشکالی ندارد که از شعری با زبان مردم استفاده شود، لیکن با مضمون درست، با مضمون صحیح. اگر چنانچه مداح و خواننده ما و ستایش‌گر اهل بیت (علیهم‌السّلام) از کسانی که خودشان غرق در حیرت و بدبختی اند - وادی هنری غرب، بخصوص هنر موسیقی شان که به ابتذال کشانده شده - و در وادی حیرت و سردرگمی شیطانی و نه حیرت رحمانی هستند، این کار شریف و پاکیزه و مقدس را الگوگیری کرد، این کار ناسزاوار است؛ کار ناشایستی است(خامنه ای، بیانات 4/4/1387)

و یا ایشان در مورد پرهیز از عدم تقلید آهنگ مداحی از آهنگ های افراد بی دین یا فاسد، می فرمایند:

 نباید قالب مداحی با شیوه‌های هنری دیگر مخلوط شود و مثلاً شعری در مصیبت یا مدح اهل‌بیت در قالب ترانه‌‌ی فردی دور از دین و معنویت و غرق در فساد و مادیات خوانده شود29/12/1395.

آهنگ خوب به معنای تقلید از آهنگ موسیقی‌های لهویِ مضلّ عن سبیل اللَّه نیست؛ این را توجه داشته باشید. بعضی از آهنگها، آهنگهای بدی است، آهنگهای غلطی است، آهنگهای لهوی است؛ این را نباید به وادی حرفه‌ی مداحی و خواندن مداحی کشاند (3/3/1390)

1. تضعیف و تغییر جایگاه اجتماعی مداحی

به گفته والتر بنیامین باز تولید و تکثیر اثر هنری به واسطه فناوری های رسانه ای، موجب کاهش ارزش آیینی آن به کارکرد نمایشی شده و اصالت آن اثر را نزول می دهد(مهدی زاده، 1389).

محیط و بستر مواجهه با آثار هنری یا رسانه ای، عاملی مهم بر ایجاد یا تغییر تاثیر هدایت یا ضلالت آن محتوا بر مخاطب است. به طور مثال خواندن یک بیت عرفانی در مجلس وعظ و یا خواندن همان بیت در مجلس معصیت دو گونه برداشت و اثر متفاوت بر مخاطب ایجاد می کند. بنابراین مجلس، وضعیت، فضا و بستر عرضه هنر(مداحی) و محتوای رسانه ای نیز باید مورد توجه قرار گیرد(خامنه ای، 1398، 453 و269). چنانچه رهبر انقلاب در درس خارج غنا خود می فرمایند:

اگر فضا، فضای دینی است، فضای معنوی است، فضای گناه نیست، این آواز در آنجا لهوی نخواهد بود، فلایکون محرما، اما اگر فضا، فضای غیر دینی است، فضای لاابالیگری است، فضای فسق و فجور است، آنگاه این فضا تاثیر می گذارد در اینکه این آواز لهوی باشد(خامنه ای، 1398، 269)

قطعات مرکب از مداحی در بستر نواختن آلات موسیقی، شاید در ظاهر مرکب از دو جز موسیقی و مداحی باشد، اما مواجهه عرف با آنها، به عنوان "یک" قطعه آواز همراه با موسیقی است که کارکرد آن را متفاوت از قبل می کند، چرا که با ترکیب مداحی با موسیقی، مضامین اشعار و کلام مادحین، در فضا، جو و بستر صوت آلات موسیقی در نزد مخاطب تفسیر و معنا می گردد که تابع قواعد دنیای موسیقی است و عرف این پدید جدید را به عنوان یک قطعه آواز همراه با موسیقی به حساب می‌آورد و نه مداحی سنتی.

همچنین این قطعات موجب می گردد در نزد عرف، جایگاه مقدس و اثرگذار مداح در تربیت اجتماعی در حد یک آواز خوان تنزل یابد. این در حالی است که متون و آیین مقدس باید خود اصل قرار گرفته و به واسطه فضایی خارج اصل خود مورد تفسیر قرار نگیرند و همچنین خوانندگان متون مقدس نظیر قرّا و مادحین، نباید کاری انجام دهند که موجب کاهش شأن مقدس اجتماعی آنان و به تبع کاهش اثرگذاری آنان در تربیت معنوی اجتماعی گردد.

تولید و ترویج این قطعات جدید، موجب می گردد شأن مقدس مداحی در حد آواز خوانی و مداح در حد آوازخوان در نزد عرف تنزل و به تبع اثرگذاری آنان نیز در تربیت معنوی جامعه کاهش باید. و این کاهش شأن و اثرگذاری اجتماعی شعائر، مخالف با "تعظیم شعائر" است. تقدس زدایی و تضعیف شأن اجتماعی مداحی و جایگاه اثرگذار مداح، موجب تضعیف اثرگذاری رسانه مهم تشیع در تربیت معنوی جامعه و موجب تضعیف عزاداری سنتی مورد تایید ائمه اطهار و متشرعه می گردد. از این رو با توجه به روایت "باب یوهن به الحق"(روایت امام صادق(ع) در تحف العقول)، تولید و پخش این قطعات مرکب، از آنجا که موجب تضعیف شأن اجتماعی و کاهش اثرگذاری معنوی شعائر دینی می گردد، جایز نمی باشد.

رهبر معظم انقلاب در دیدار با مادحین در خصوص حفظ محیط مداحی و جایگاه مقدس مداحی می فرمایند:

"در محیط های مراسم مذهبی، مراقب باشید هیچ کاری که از حدود ضوابط شرع ممکن است بیرون برود، رخ ندهد؛ این را مراقبت کنید. محیط مدّاحی و خوانندگی دینی، یک محیط پاک و مطهّری است؛ نگذاریم آلودگی‌هایی که متأسّفانه در دنیای هنر در  بین مردمان بی قید و بی مبالات رواج پیدا کرده است، به محیط هنر اسلامی و مذهبی در محیط های مذهبی رسوخ کند و نفوذ کند؛ این را مراقب باشید. محیط، محیط پاکیزه، طیّب، طاهر، [همراه با] عفّت؛ این‌جور محیطی باید باشد محیطی که ما در آنجا معارف اسلامی را میخواهیم با زبان شعر بیان کنیم." 31/1/1393

1. ترویج موسیقی

تاثیرات برخاسته از مواجهه مخاطب با پدیده ی هنری یا محتوای رسانه ای، گاهی به صورت مستقیم و فوری ایجاد نمی شود، بلکه در طول زمان دارای تاثیرات انباشتی است. از این رو باید به تاثیرگذاری این پدیده ها در طول زمان توجه کرد.

حضرت آیت الله خامنه ای با اینکه اصل تعلیم موسیقی را بلا اشکال می دانند، اما ترویج آن را با اهداف عالیه نظام اسلامی در تعارض می دانند از این رو ایشان ترویج موسیقی با اقداماتی نظیر برگزاری نمایشگاه و گسترش آموزشگاه ها را به حکم ثانوی حرام دانسته و جایز نمی دانند، چرا که در زمان حاضر بخش لهوی موسیقی حرام بر حلال آن غلبه دارد(خامنه ای، 1388، 488-489). در زمان صادقین (علیهما السلام)  نیز کثرت روایات منع از غنا و آوازه خوانی به علت آن بوده که در زمان ایشان، جامعه اسلامی به سبب مجاورت با دنیای غرب و ترویج موسیقی حرام از طرف خلفای عباسی، در معرض انحراف اجتماعی بوده و ائمه اطهار تلاش می کردند تا از انحراف فرهنگی جامعه در این زمینه جلوگیری کنند.

 با توجه به این حکم، هر کاری که موجب ترویج موسیقی در جامعه گردد، نظیر همراه سازی هنر مداحی با آلات موسیقی، جائز نیست، چرا که ترکیب مداحی با آلات موسیقی، خواسته یا ناخواسته موجب شیوع و ترویج موسیقی می گردد. این پدیده علاوه بر خروج مداحی از مسیر سنتی آن، می‌تواند موجب ترویج و عادی سازی موسیقی در میان آحاد جامعه خصوصا جوانان مومن گردد.

کلام آخر

باید دانست بسیاری از تغییرات فرهنگی، تغییراتی آهسته و تدریجی هستند. شاید بنانهادن برخی از امور در ابتدا موجب ایجاد انحراف کمی از خطوط شریعت گردد، اما به مرور این زاویه انحراف بیشتر شده و مسیر اصلاح سخت‌تر می‌شود، از این رو، دین اسلام با صراحت در برابر آغاز و شیوع انحرافات می ایستد و همگان را از این کار نهی می کند. براساس روایت نبوی^[3] اگر فردی، با انجام  و ترویج فعل حرامی آن را به سنت اجتماعی تبدیل کند، نه تنها وزر گناه خود بلکه وزر گناه ادامه دهندگان این مسیر نیز تا ابد به حساب بنیان‌گذاران و ترویج دهندگان آن نوشته خواهد شد.

استفاده از آلات موسیقی در محیط هیئات و یا تولید قطعات صوتی تصویری مرکب از مداحی و آلات موسیقی حتی به صورت زمینه کم رنگ، شاید در ابتدا انحراف کمی به نظر آید اما می تواند آغازگر انحراف بزرگتر گردد که ترویج دهندگان امروزی آن باید در پیشگاه خداوند حجت موجهی داشته باشند.

در پایان یادآوری این نکته ضروری است که نباید به صرف اینکه تولید آثار مرکب از مداحی و نواختن آلات موسیقی مورد پسند و علاقه مخاطبین است، حکم به ضرورت تولید این قطعات داد. گاهی منشا ضرورت تولید آثار متنوع هنری و رسانه ای، پاسخ‌گویی به نیازهای جدید عرف و اقتضائات جامعه است، اما گاهی منشا این ضرورت سازی، پاسخ گویی به امیال درونی انسان و تغییر عرف امروز جامعه اسلامی است. از این رو باید بین ضرورت برساخته و ضروت خود ساخته تفاوت قائل بود.

تولید آثار هنری از مجالس اهل‌بیت، تنها اگر در چارچوب وحریم فقه اسلامی باشد، موجب کسب رضایت الهی و حفاظت این میراث گران بها از امیال انسانی و انتقال سالم این امانت به نسل های آینده می گردد.

منابع

• خامنه ای، سید علی، 1398، غنا (متن درس خارج فقه رهبر معظم انقلاب اسلامی)، انتشارات انقلاب اسلامی، تهران
• مهدی‌زاده، سیدمحمد. (1389). نظریه‌های رسانه، اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. چاپ اول. تهران: همشهری.
• خلوصی، داوود؛ ایروانی نجفی، مرتضی؛ پیروزفر، سهیلا، (1396)، واکاوی الحان ممدوح در کلام نبوی، پژوهشی در باره حدیث اقروا القرآن بالحان العرب، فصلنامه پژوهش های قرآنی، شماره 1، صص 149-120
• علیدوست، ابوالقاسم، 1394، فقه هنر در دو نگاه جامعه و تعینات موردی، قبسات، سال بیستم