این شهر کهن ایرانی زادگاه قنات در جهان شد

به گزارش برنا؛ پله‌های ورودی را که پشت سر بگذاری، ناگهان پا به تاریکی‌ بکری می‌گذاری که با سکوت و خنکای دلچسب عمق دومتری زمین به هم تنیده است. سکوت آن‌قدر سنگین است که حتی صدای قدم‌هایت هم نمی‌تواند آن را درهم بشکند. 

پیش‌تر می‌روی. رازآلودگی، وهم، اشتیاق، بوی نم و گِل، نفس را در سینه‌‌ات حبس می‌کند. ناگهان یک چراغ‌قوه روشن می‌شود. خود را در تونل ورودی قنات گوهرریز جوپار در شهرستان کرمان می‌یابی؛ قناتی که در سال 1395 خورشیدی در کنار 10 قنات دیگر به‌عنوان یکی از میراث مدیریت آبی ایرانیان قدیم در فهرست آثار یونسکو ثبت شد. این قنات در شهر جوپار در نزدیکی باغ جهانی‌شده شازده ماهان و در دامان کوه‌هایی استوار آرمیده است که از داخل شهر کرمان هم به چشم می‌آیند. 

نیاکان ما صدها سال پیش، بدون این که هیچ‌یک از ابزارها و ماشین‌های حفاری امروزی را در اختیار داشته باشند، تنها با استفاده از ابزارهای ساده‌ای مثل بیل و بیلچه توانسته‌اند چنین تونلی در زیر زمین حفر کنند تا از طریق آن، آب را از پای کوه در زیر زمین هدایت کرده و به زندگیشان، مزرعه و باغ‌هایشان برسانند.   

شاهرگ اقتصادی

قنات یا همان کاریز را که در گویش محلی کرمان به آن «کَهْن» هم گفته می‌شود، شاهرگ اقتصادی قرن‌های متمادی در ایران خوانده‌اند؛ سازه‌ای شگفت‌انگیز که هم در شهرها و هم در روستاها ساخته می‌شد. 

امین ماهانی، باستان‌شناس و مدیر پایگاه میراث جهانی قنات گوهرریز جوپار می‌گوید: قنات‌ها زاینده و سرمنشاء تمدن‌ها در مناطقی هستند که دسترسی به رود و رودخانه نداشته‌اند، مثل فلات مرکزی ایران. در چنین مناطقی تنها امکانی که جوامع سنتی بتوانند با اتکا به آن از کوچ‌‌روی به یکجانشینی برسند همین قنات‌ها بود.

او با بیان این که ساخت قنات، فرآیندی هوشمندانه است که به یکباره و ناگهانی ایجاد نشده است، می‌افزاید: با تحولاتی که در دوره‌‌های متمادی رخ داده، سازه کنونی قنات شکل گرفته است. 

به گفته این پژوهشگر، از اواخر هزاره سوم قبل از میلاد، جوامعی که در فلات مرکزی ایران ساکن بوده‌اند تحت‌تأثیر تغییر اقلیم قرار گرفته و شکوفایی آن‌ها تقلیل پیدا می‌کند. در اثر خشکسالی، بخشی از جوامع آن دوران کوچ‌رو می‌شوند و در ادامه،  تمدن‌هایی مثل جیرفت و شهداد کوچک در محل‌هایی در نزدیکی چشمه‌ها و مناطق کوهستانی ماندگار شده و شهرهای کوچکی را تشکیل می‌دهند. در این موقعیت تازه به این نتیجه می‌رسند که باید آب را به محل زندگی خود انتقال بدهند و این‌گونه بوده که به سازه‌ای به‌نام قنات می‌رسند. 

این باستان‌شناس ادامه می‌دهد: مردم آن دوران، آب و حوزه آبخوان را می‌شناختند. وقتی چشمه‌ای در منطقه‌ای بود، جستجو کرده و محل اصلی آن را پیدا می‌کردند و سپس با هوشمندی و نبوغی که داشتند، از طریق ایجاد کانال‌هایی در زیر زمین آب آن را به محل دیگری منتقل می‌کردند و این چیزی نبوده که یک‌شبه ایجاد شده باشد. براساس داده‌های باستان‌شناسی حدود سه هزار سال طول کشید تا فرم فعلی قنات‌ها شکل بگیرد. 

کاریز شگفت‌انگیز

ماهانی می‎گوید: براساس داده‌های باستان‌شناسی و اسناد و جاینامه‌های تاریخی که در اختیار داریم بدون شک می‌توانیم منطقه کرمان را زایشگاه قنات در جهان معرفی کنیم.

او برخی از دلایلی را که اثبات‌کننده این ادعاست ذکر می‌کند: تقریبا از هزاره دوم یعنی دوران هخامنشی به بعد، داده‌هایی کاملا مبتنی بر نظام‌های تولید و قنات داریم. 

همچنین آنچه که امروز برای توزین آب (در بسیاری از مناطق دشت کرمان) در مقیاس متراژ زمین و حجم آب داریم، رهاورد دوره ساسانی است و همین موارد در کنار اسنادی دیگر، شاهد انکارناپذیری به شمار می‌آید که ریشه پیدایش قنات در این منطقه است. 

در دشت کرمان و بم، قنوات بسیار مهم و پرآبی داشته‌ایم که آبشان به‌طور مستقیم از گسل تأمین می‌شد. مُقَنی (سازنده قنات) ابتدا محلی که در انتها و محل گسست گسل بوده و آب در آن به‌صورت زیر زمینی در حرکت بوده را شناسایی می‌کرد، پس از شناخت این جریان، آب را برعکس مسیر گسل‌ها و در عمق زمین هدایت می‌کردند.

در دشت کرمان، گسل‌ها همه شرقی- غربی ولی حوزه قنات، شمال به جنوب است. علاوه بر این، عمده قنات‌های دشت کرمان و ماهان چندشاخه هستند، از آن‌جا که شاخه اولیه در طول یک دوره چندصدساله به مرور خشک و کم‌آب می‌شد برای تأمین آب موردنیاز، شاخه‌های جدیدی احداث می‌کردند. 

قنات‌های پایدار

در حال حاضر در استان کرمان بیش از 2900 قنات وجود دارد که به گفته این پژوهشگر، بیشتر آن‌ها قبل از قاجار حفر شده‌اند. جوان‌ترین قنات‌ها مربوط به دوران محمداسماعیل‌خان نوری هستند که 180 سال قدمت دارند.

ماهانی با بیان این که قنوات استان کرمان تقریبا تا دهه 60 خورشیدی کارکرد داشتند، می‌گوید: در دهه‌های اخیر، رشد جمعیت و حفر چاه‌ها تأثیر زیادی بر قنات‌ها گذاشته است. اگر قنوات کرمان در دهه‌های اخیر نابود نشده بودند امروزه قنات‌هایی با قدمت حدود 1500 تا 1700 سال داشتیم.  

قنات محاسن زیادی دارد اما یک ضعف هم دارد و آن این که کنترل زمانی بر روی میزان آب خروجی آن نداریم، در حالی که پمپ چاه‌ها را می‌توان خاموش کرد. این ایراد موجب شد که قنوات بیشتر به حاشیه رانده شوند. 

اگر قنات‌های موجود در استان کرمان، لایروبی و حفاظت شوند و نزولات جوی به میزان کافی داشته باشیم می‌توانند جوابگوی نیاز آبی حدود 10 نسل آینده نیز باشند.

هزاران باغ زاییده قنات  

در منطقه کرمان، در کنار قنوات تاریخی، باغ‌هایی نیز ایجاد می‌شد؛ مثلا در کنار قنات فَرمیتن در شهر ماهان، باغ‌مزار «شاه نعمت‌الله ولی» شکل گرفته است. 

ماهانی توضیح می‌دهد: در منابع تاریخی آمده که ماهان شهری با حدود 500 باغ و جوپار شهری با حدود 400 باغ است. اگر این باغات تاریخی، خشک و تخریب نشده بود امروزه در دشت مرکزی کرمان که شامل شهرهایی مثل ماهان، جوپار، بهرامجِرد و... است بیش از 2000 باغ تاریخی داشتیم و همین، جایگاه ویژه‌ای برای این منطقه در دنیا ایجاد می‌کرد. 

قنات چهار کیلومتری

ماهانی درباره قنات گوهرریز جوپار که ثبت جهانی شده است می‌گوید: شاخه اولیه این قنات در دوره صفویه حفر و در دوران کم‌آبی، شاخه‌های دیگر اضافه شده‌ است. در حال حاضر، این قنات شش‌شاخه در طول مسیری چهار کیلومتری، آب را از پای ریشه کوه به مظهر (خروجی) قنات می‌رساند. 

ظاهرا خانمی به نام گوهرفام، دخترِ ملاجمشید که در دوران قاجار می‌زیست، هزینه کرد تا شاخه‌ای بر قنات قبلی حفر شود. نمی‌دانیم نام قنات قبلی چه بوده و امروز کل این قنات‌ را به اسم گوهرریز می‌شناسیم. 

دبی آب این قنات در زمان ترسالی حدود 240 لیتر در ثانیه است. شش شاخه این قنات در جایی در پایین‌دست به هم می‌رسند که به شش مَقسم معروف است. هر یک از این جریان‌های شش‌گانه آب به محل‌هایی مشخص هدایت شده و در مجموع 330 هکتار از باغات و مزارع جوپار را آبیاری می‌کنند. 

بازدید عمومی و تخصصی

بازدید از قنات گوهرریز جوپار در قالب تور و با حضور راهنمای مجرب امکان‌پذیر است و گردشگران در هر ساعت و روزی که بخواهند، نمی‌توانند وارد این سازه شگفت‌انگیز بشوند. مثلا اگر بارندگی باشد، نمی‌توان وارد گالری قنات یا همان تونل تاریک زیر زمین شد.

این قنات یک مسیر بازدید عمومی دارد که 15 نفر در مدت یک ساعت، بدون این که نفس کم بیاورند می‌توانند از آن بازدید کنند. اگر هم کسی بخواهد به‌صورت حرفه‌ای از این قنات بازدید کند همه امکانات وجود دارد. 

مدیر پایگاه میراث جهانی قنات جوپار با بیان این مطلب می‌گوید: این قنات، مالکیت دولتی و مردمی دارد و حفظ حقوق کسانی که از این آب استفاده می‌کنند بسیار مهم است. بنابراین، بازدید از آن طبق برنامه‌ریزی قبلی امکان‌پذیر است.

او با یادآوری این که همه افراد قنات‌نوردی را دوست ندارند، می‌افزاید: برخی‌ها وحشت دارند که در چنین محیط تنگ و تاریکی قرار بگیرند. در همین حال، گردشگران زیادی هم هستند که بازدید از قنات‌ را تجربه می‌کنند. در تعطیلات نوروز امسال 1228 نفر گردشگر داخلی و 28 نفر گردشگر خارجی از قنات جوپار بازدید کردند. 

قنات‌ها در خطر

با وجود اهمیتی که قنات‌ها از لحاظ تاریخی و اقتصادی دارند بخش زیادی از این سازه‌ها به خصوص در جریان اجرای پروژه‌های عمرانی و شهرسازی‌های بی‌ضابطه یا عدم رسیدگی و حفاظت به‌موقع از دست رفته است. 

مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در اردیبهشت‌ماه 1400 گزارشی با عنوان «قنات برای پایداری سرزمینی و اشتغال روستایی» منتشر کرد. در بخشی از این گزارش با اعلام این که در حال حاضر حدود 42 هزار رشته قنات به طول 122 هزار کیلومتر در ایران وجود دارد و حدود 15 درصد از مساحت کشور تحت‌تأثیر قنات است، برخی از عوامل تخریب و نابودی این ساز‌ه‌های شگفت‌انگیز تشریح شده و آمده است: «در چهار دهه گذشته، حریم قنوات به‌طور فزاینده‌ای در راستای ایجاد واحدهای صنعتی و مجتمع‌های کشت و صنعت نقض شده است. همچنین، اهمیت قنات‌ها برای تأمین آب روستاها و شهرها و تأثیر آن بر زندگی و معیشت مردم نادیده گرفته شده است.»

حفر چاه و ساخت‌وسازهای گسترده در حریم قنات‌ها به‌عنوان یکی دیگر از عوامل نابودی این سازه‌ها ذکر و یادآوری شده است: «بسیاری از قنات‌هایی که آبدهی زیادی نداشتند به حفره‌های زیرزمینی بالقوه برای تأسیسات شهری و صنعتی تبدیل شده و فاضلاب‌های شهری و صنعتی به درون آن‌ها راه یافته است.» 

در همین حال، 11 قناتی که جهانی‌ شده‌اند از بسیاری از خطرات در امان هستند و حفاظت می‌شوند. ماهانی، مدیر پایگاه میراث‌جهانی قنات جوپار اما یادآور می‌شود: میراث‌فرهنگی، تنها متولی اثری تاریخی و جهانی مثل قنات نیست، بلکه ارگان‌های دیگری هم وظایفی دارند که باید انجام دهند تا این سازه‌های باارزش به‌خوبی حفظ شوند.